प्राकृताचे विश्लेषण आवडले.

प्रत्येक गाथेची संस्कृत छटा दिली असती तर गाथेचे मूळ प्राकृत शब्द आणि तिचा अर्थ यांची सांगड घालायला सोपे झाले असते.

खरे आहे आणि त्या निमित्ताने या भाषेतील खाचाखोचा अधिक कळल्या असत्या. एखाद्या भाषेकडे किंवा तिच्या विशेषाकडे पाहायचे झाले तर त्यातील जास्तीत जास्त उदाहरणे समोर हवीत असे वाटते.

प्राकृतबद्दलचे विवेचन आवडले.

अवांतर - वरील गाथांमधील "स" चे उच्चार गुजराती किंवा राजस्थानी बोलीभाषेजवळचे वाटतात का?

प्रतिसाद आवडला.

मूळ लेख माहितीपूर्ण आहे. मला आधी गाथा गद्यस्वरूपात आहेत असे वाटत होते. तो गैरसमज या निमित्ताने दूर झाला.

राधिका

तुमच्या चौथ्या मुद्द्यातला प्रश्न आधी वाचला, तेव्हा आपल्याला नेमके काय म्हणायचे आहे, ते ध्यानात आले नव्हते. आता परत एकदा वाचल्यावर साधारण कल्पना आली. माझ्या तर्काप्रमाणे मी आपल्याला उत्तर देते.

स्वर जरी सारखे असले, तरी तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे व्यंजने बदललेली दिसतात. पण कुठल्याही व्यंजनाच्या जागी इतर कुठलेही व्यंजन ऍट रँडम वापरायचे, असे नाही. काही विशिष्ट व्यंजनांच्या जागी काही विशिष्ट व्यंजने वापरायची. जसे तुम्ही वरच्या एका मुद्द्यात म्हटले आहे, की श आणि ष चा स होतो. म्हणजे जिथे जिथे स येईल तिथे तिथे आपण श किंवा ष घालून बघू. प घालून बघणार नाही. जसे पहिल्या गाथेत ठ चा ढ झालेला दिसतो आहे. म्हणजे ट-वर्गातल्या दुसर्‍या व्यंजनाच्या जागी चौथे व्यंजन वापरण्याची पद्धत दिसते असे म्हणता येईल. (अर्थात त्यासाठी एकच उदाहरण पुरेसे नाही.) हे सर्व वर्गांच्या बाबतीत म्हणजे क-वर्ग, च-वर्ग वगैरे, दिसते का ते तपासायचे. याचाच अर्थ कुठल्या व्यंजनाच्या जागी कुठलं व्यंजन येणार हे कळलं की, अर्थातली संदिग्धता बर्‍याच अंशी निघून जाईल.
राधिका

मला एक प्रश्न असा पडतो, की प्राकृत गाथा आणि संस्कृत नाटकांमधील प्राकृत संवाद, यांची नेहमीच संस्कृत छाया दिली जाते. त्यांची तुलना करून पाहिल्यास, वरकरणी तरी केवळ उच्चारांतलेच फरक दिसून येतात. याचा अर्थ त्यांचे व्याकरण साधारण सारखी आहे का? (साधारण सारखे यासाठी, की प्राकृतात कोणती व्यंजने/स्वर वापरले जातात, त्यानुसार प्रत्ययांचे रूप बदलत जाणार. त्यामुळे त्याअर्थी संस्कृतभाषेतील प्रत्यय आणि प्राकृतभाषेतील प्रत्यय यांच्यात फरक करता येईल. परंतू जर हे प्रत्यय वापरण्यासाठीचे निकष अगदी सारखेच असतील, तर मग त्यांना दोन वेगळे प्रत्यय म्हणणं कितपत योग्य ठरेल?)
राधिका

हे अवांतर आहे याबाबत मी सहमत आहे. मूळ साहित्यिक विषयाचा आस्वाद एक मोठी चर्चा आहे. अपभ्रंशांवरील विवेचन हाही मोठा विषय आहे, आणि सहित्यिक चर्चा भरकटण्यास मीही येथे जबाबदार आहे.

टग्या हे अत्यंत वैज्ञानिक दृष्टीने विचार करत आहेत.

आणखी एक उदाहरण घ्यायचे झाल्यास पाचव्या गाथेतील 'णिअम्ब' म्हणजे 'नितंब' (बटक्स) की 'निलंब' (सस्पेन्शन) हे कशावरून ठरवायचे? की केवळ संदर्भावरून?

किंवा एक मराठीकृत उदाहरण घायचे झाल्यास, याच प्रतिसादातील पहिले वाक्य घ्या. हेच वाक्य जर मी "माआ चौआ मु'आ किंइत वे'आ होआ."

हे अर्थातच अशक्य आहे. प्राकृत भाषा या "अपभ्रंश" म्हणून संस्कृतच्छाया काही प्रकारे "मूळपाठ्य" अशा वाचू नयेत. आपण मराठीही तशी वाचत नाही. त्या बोलीभाषा होत्या, आणि त्यांच्यात असंदिग्धता (भाषांना जितपत असते तितकी) स्वयंभू होती.
आता मराठीतही "थान" हा शब्द दोन प्रकारे येऊन संदिग्धता असल्यचे वाटू शकते - स्थल->थळ तसे स्थान->थान (हे चूक आहे आपल्याला माहीत आहे)
किंवा स्तर->थर सारखे स्तन->स्तान->थान
म्हणजे थान (मराठी)ची संस्कृतच्छाया काय असावी? स्थान की स्तन? ही संदिग्धता कोण्या अमराठी संस्कृत जाणणार्‍याला वाटू शकेल.
मराठी माणसाला (तसेच महाराष्ट्री प्राकृत बोलणार्‍याला) संकृतच्छायेशी काही सोयरसुतक नसते. त्याच्या दृष्टीने हा असंदिग्ध शब्द आहे.

जर मराठी माहीत नसेल तर अशा संदिग्ध परिस्थितीत संदर्भावरून शब्दाची संस्कृतच्छाया ठरवता येते. एखादा संदर्भ संदिग्ध असेल, पण भाषेचे साहित्य विस्तृत असेल, तर दुसरा, असंदिग्ध वापर सापडतो.

त्या प्राकृत भाषा लुप्त झाल्या, त्यांच्या थोड्याफार जवळची (मराठीच्या मानाने जवळची) संस्कृत भाषा अजून शिकली जाते म्हणून संस्कृतच्छायेचा आपल्याला फार उपयोग होतो. त्या मर्यादित दृष्टीने संस्कृतच्छाया वापरावी.

मग प्रसिद्ध व्याकरणग्रंथ (मोग्गलान, कच्छायन, प्राकृतप्रकाश वगैरे) अपभ्रंशाचे नियम सांगून प्राकृत भाषांचे व्याकरण का करतात? उदा मोग्गलानचा पालीसाठी नियम :
व-नंतर आलेला किंवा शब्दाच्या सुरुवातीचा ऋ=>उ. उदाहरण
वृषभ=>उसभ

(जसे स्तन->थान हा नियम मराठी भाषकांसाठी अप्रस्तुत आहे. थान शब्द आहे तसा शब्दकोशात सापडावा, किंवा घरात/गल्लीत शिकावा. त्याच प्रमाणे पाली-भाषकाला उसभ शब्द घरी/गल्लीत/शाळेत आपोआप कळेल.) काही जैन आणि बौद्ध धर्मग्रंथ प्राकृत भाषांमध्ये लिहिले गेले आहेत. पुढे त्या प्रचलित बोली राहिलेल्या नव्हत्या, पण संस्कृत प्रचलित सुशिक्षित भाषा राहिलेली होती. त्यामुळे मुळातच पालीचे वगैरे व्याकरण लिहिण्यापेक्षा अपभ्रंशाचे नियम लिहिणे विद्यार्थ्यांच्या सोयीसाठी झाले असेल. पण त्या भाषांच्या पुरते बघता अपभ्रंशाचे नियम पूर्णपणे अप्रस्तुत ठरावेत.

हे नियम ज्ञात नसते, तर टग्या करतात तसेच संदिग्धातून असंदिग्धाकडे प्रवास करत अर्थ लावावे लागले असते. त्यामुळे हे नियम शोधणार्‍या त्यांच्या विचाराच्या झेपेचे कौतुक करावे तितके थोडके. पण हे नियम खूप आहेत, आणि आपल्या हातात कोडे सोडवण्यासाठी साहित्याचे नमुने फार थोडे आहेत.

कोडे स्वतःहून सोडवणे अशक्य झाल्यास हेमचंद्र, वररुची, चंड, वगैरेंनी यांनी पूर्वीच्या काळात शोधलेले, लिहिलेले अपभ्रंशाचे नियम उपयोगी ठरावेत.
(माझ्यापाशी पैकी कुठल्याच प्राकृत व्याकरणाच्या ग्रंथांच्या प्रती नाहीत. पण त्यांचे उल्लेख असलेले ग्रंथ आहेत :-)

माझ्यामते बुद्धामुळे भारतीय संस्कृतीवर फरक पडला हे सत्य आहे पण राजेंद्रचा प्रश्नाचे उत्तर मुसलमान संस्कृतीमुळे असे वाटते.

विस्तार नंतर.

रोचक मुद्दा आहे. याचा संदर्भ मिळू शकेल का? गौतम बुद्धाचा काळ इसपू ५६३ ते ४८३ असा होता. त्याचा परिणाम दीड हजार वर्षांनंतर कसा झाला हे नीट कळले नाही.

प्रियालींनी मांडलेल्या मुद्यांमधे थोडीशी खालील भरः

गुंडोपंत म्हणतात त्याप्रमाणे झालेला परीणाम (भयाण शांतता वगैरे...) ह्याला कारण बुद्धापेक्षा, बौद्ध धर्म होता. प्रेषितांचे धर्म हे त्यांचे अनुयायी तयार करतात स्वतः प्रेषित नाही. हेच हिंदू धर्मांतर्गत थोडेफार काही पंथांसंबधी बोलता येईल. हे अनुयायी नंतर नंतर अतिरेक तयार करतात. अतिरेक अथवा अतिरेकी विचार म्हणजे केवळ भौतिक अथवा वैचारीक हिंसा असते अशातला भाग नाही तर कुठलेही टोक असू शकते. सम्राट अशोकाने केलेल्या कलींगच्या युद्धानंतर ज्या स्मशानशांततेचा त्याला अनुभव आला, त्याच्या मुळे आलेल्या मानसीक अवस्थेला तोंड देण्यासाठी आणि मनःशांती मिळवण्यासाठी बौद्ध धर्म स्विकारला आणि त्याचा प्रचार चालू केला. हा प्रकार जरी ख्रिस्तपूर्व २३० मधला असला तरी त्याचा हळू हळू परीणाम वाढत गेला. बरं, स्वतः गौतम बुद्धाने ज्ञानप्राप्तिसाठी संसार आणि राज्यावर पाणि सोडले आणि नंतर भिक्षू होऊन मठात राहीला. पण अशोकाने मात्र कितीही चांगले राज्य केले असले तरी बौद्ध धर्म स्विकारताना स्वतःचे सम्राट पद सोडले नाही आणि बळजबरीने बौद्ध धर्म स्विकारायला लावला. भारतीय इतिहासात तो एकच कालखंड असा आहे की जेंव्हा भारतात "रिलीजन स्टेट" आले. नाहीतर राष्ट्राला कधी रिलीजन या अर्थी आधिही धर्म नव्हता आणि नंतरही. अर्थात याचा अर्थ धार्मिक स्वातंत्र्य होते. नंतरचा काही काळ तर असा होता की जो पर्यंत एकीकडे राज्य करायचे आणि दुसरीकडे अहिंसा असे चालू शकत नाही. तो क्षात्र धर्म होऊ शकत नाही. परीणामी गाडा गडगडायला लागला. पुढे अनेक शतकात अनेक घटना घडत गेल्या, पुष्यमित्रशृंगाने ग्रिकांची परत झालेली आक्रमणे आणि नंतर विक्रमादित्याने शक-कुशाणांची आक्रमणे हटवली. पण "स्टेट स्पोन्सर्ड - बौद्ध धर्म" हा वेगवेगळ्या रुपाने राहीला. आणि समाजात विघटन करण्यास (त्यातील तत्वांमुळे नाही तर ती चुकीच्या अर्थाने अहंकाराने वापरणार्‍या त्यातील अनुयायांमुळे ) कारणीभूत झाला....

बाकी इस्लामचे आक्रमण हे बाहेरील प्रथमच सांस्कृतिक आक्रमण होते ज्याचे परीणाम प्रियालींनी थोडक्यात सांगितल्याप्रमाणे झाले...