गाथा सप्तशती:अल्प परिचय
...
"प्रसाद प्रकाशन, पुणे" यांनी १९५६ साली प्रसिद्ध केलेला 'गाथासप्तशती' हा (४४०+६८०=)११२० पृष्ठांचा ग्रंथ आहे.त्याचे संपादन स.आ. जोगळेकर यांनी केले असून त्यांनी ४४० पृष्ठांची विस्तृत आणि अभ्यासपूर्ण प्रस्तावना लिहिली आहे. उर्वरित ६८० पृष्ठांत एक हजार (७००+३००) गाथा आहेत.प्रत्येक गाथेची संस्कृत छाया आहे.मराठी अर्थ आणि विवरण संपादकांनी मोठ्या रसिकतेने लिहिले आहे.
दोन हजार वर्षांपूर्वी रचलेल्या या गाथा महाराष्ट्री प्राकृत भाषेत आहेत. गाथांविषयी जयवल्लभ नावाचा टीकाकार लिहितो: "ओठातल्या ओठात लाडिकपणे घोळलेले अर्धस्फुट बोल,विलासोन्मुख मुग्धेचे स्मित आणि अपांगावलोकन यांचे स्वारस्य प्राकृत गाथांच्या परिशीलनानेच प्रत्ययास येते. गाथांचे स्वरूप प्रेयसी सारखे आहे.सालंकृत,सुलक्षणीआणि सौरभपूर्ण...गाथांचे अंतर्याम आणि युवतींचे मन यांचे मर्म रसिकांनाच उमजते......ललित आणि मधुर, शृंगारिक आणि युवतिजनप्रिय अशा गाथा उपलब्ध असताना संस्कृत काव्ये कोण वाचणार?"
आणखी एक टीकाकर म्हणतो: "संस्कृत शब्दांना प्राकृत रूप मिळते तेव्हा त्यांना मार्दव आणि माधुर्य प्राप्त होते. या लाडिकपणामुळे संस्कृत पंडितही प्राकृत भाषेवर लुब्ध झाल्याचे दिसते....संस्कृत कठोर तर प्राकृत सुकुमार.राकट पुरुष आणि नाजुक स्त्री यांमधे आहे तेव्हढे अंतर संस्कृत आणि प्राकृतात आहे."
प्रत्येक गाथा दोन ओळींची असून ती आर्या अथवा गीती वृत्तात आहे.या गाथा ग्रामीण तसेच नागरी भागांतील कवींनी२००० वर्षांपूर्वी रचल्या.रचनाकारांची नांवे अज्ञात आहेत.
हाल सातवाहन (इ.स.१ ले शतक,पूर्वार्ध) या राजाला प्राकृत भाषा प्रिय होत्या.तो प्राकृत कवींचा आश्रयदाता होता.राजसभेतील कवींच्या सहकार्याने हालाने या लोकगाथा गोळा केल्या आणि त्यांचा कोश केला. महाराष्ट्रात आणि महाराष्ट्री प्राकृतात सिद्ध झालेला हा आद्य ग्रंथ होय.
संपादक जोगळेकर लिहितात: ''संस्कृत ही अल्पसंख्य आर्यांची भाषा.ती बहुजन समाजाची भाषा कधीच नव्हती.धार्मिक कृत्यांसाठी संस्कृतचा वापर करणार्‍या आर्यांची घरगुती व्यावहारिक भाषा प्राकृतच होती. तसे नसते तर 'यज्ञदीक्षा पुरी होईपर्यंत प्राकृतात बोलूं नये' असा दण्डक सूत्रकारांनी घातला नसता."
*********************************************************
संपादकांची प्रस्तावना:
अभ्यासपूर्ण आणि विसृत अशी ही ४४० पानांची प्रस्तावना म्हणजे एक स्वतंत्र ग्रंथच म्हणायचा.दोन हजार वर्षांपूर्वींच्या आपल्या पूर्वजांची राहाणी,रीतिरिवाज,आर्थिकस्थिती,उद्योगधंदे,नैतिक कल्पना, कामजीवन अशा सर्वांगांचे गाथांच्या माध्यमातून संशोधन करूनही प्रस्तावना लिहिली आहे.
त्या काळी नैतिक बंधने शिथिल होती.तरुण तरुणींच्या विवाह्पूर्व संकेत भेटी होत.भेटीचे निरोप पोचविण्यासाठी दूती असे.आई, आत्या, यांची या प्रकाराला मूक संमती असे.बालविवाहाची पद्धती नव्हती.सुनेच्या छळाचा उल्लेख एकाही गाथेत नाही.मुलगा प्रवासाला गेल्यावर एका आईच्या तोंडी गाथा अहे,: "आता या सुनेची मला काळजी घ्यायला हवी. कारण माझ्या मुलाची ही जीवन संजीवनी आहे."
अशाच एका सासूला वाकून नमस्कार करताना सुनेच्या हातातील दोन कंकणे गळून पडली. तेव्हा सासूचे डोळे पाणावले.(पतिविरहामुळे सून कृश झाली होती.)
******************************************************************************
काही गाथा: