तुम्हाला काय वाटते? हा प्रश्न तुम्ही लिहिला अन् आम्हाला काय लिहावं हा प्रश्न पडला. लिहिण्यासारखं बरच काही आहे पण लिहुन काहीच होणार नाही अस वाटत,
हा दोष कोणाचा? अर्थात सर्वांचा. पण खास करून स्वातंत्र्य प्राप्ती नंतर ज्या प्रकारे सरकारे चालवली गेली त्याचा जास्त आहे. मागे एका चर्चेत मी लिहिले होते की खास करून नेहरू-गांधी घराणे ज्यांनी या देशावर आपले घर अथवा मालमत्ता समजून राज्य केले त्यांचा दोष आहे.
विकसीत देश आणि विकसनशील देश यांची व्याख्या करताना अमेरिका अथवा युरोपातले देश आणि भारत यांची उदाहरणे दिली तर ती पटत नाहीत. जर अमेरिकादी देशांना विकसीत म्हणले तर आम्ही का नाही? हा एक प्रश्न आहेच. तसेच इतकी वर्षे आम्ही विकास करतोच आहे. असे का बरे? वर लिहिलेले राज्यकर्ते त्यांच्या उमेदीचा काळ भारता बाहेर जगले आहेत. त्यांना विकास म्हणजे काय अपेक्षीत होते? जर त्या देशांसारख्या पायाभुत सुविधा आणि राहणीमान म्हणजे विकास आहे, तर ते साधणे फार अशक्य नव्हते. पायाभुत सुविधांच्या उभारणीला प्राधान्य दिले असते तर हा प्रश्न काही प्रमाणात कमी झाला असता. त्याचवेळी भारताची लोकसंख्या अमर्यादपणे वाढत असताना तिला नियंत्रीत करणे हा सर्वोच्च प्राधान्य असणारा मुद्दा हवा होता. आज अनेक समस्यांचे मुळ हे लोकसंख्येच्या प्रमाणात कोणतेच स्त्रोत उपलब्ध नाहित हे आहे. अशिक्षीत समाज, त्यामुळे स्वतःचा कमी विकास, त्यामुळे दारिद्र्य असे हे दुष्टचक्र आहे.
हे असले मुद्दे कोणाला सुचलेच नसतील असे म्हणणे हास्यास्पद आहे. हे मुद्दे दुर्लक्षीत राहण्यासाठी विविधतेत एकता, सर्व धर्म समभाव हे मुद्दे इतक्या प्रभावीपणे हाताळले गेले की महत्वाचे सगळे मुद्दे कधीच पुढे आले नाहीत. जागतिकीकरण्याच्या रेट्यात आता भारताला कधी कधी सुशिक्षीत लोकसंख्येचा फायदा होतो. पण हे ते २०% आहेत. बाकी ८०% तुम्ही म्हणता तसे आहेत.
सामाजीक स्वास्थ्य टिकवणे हा केवळ एक आदर्श विचार नाही तर त्यात व्यक्तिगत स्वार्थ देखील आहे.हे पुर्णपणे मान्य आहे. पण ज्यांना सामाजीक स्वास्थ नको आहे असा स्वार्थ आहे आणि तेच लोकं सत्तेत आहेत, तोवर सामाजीक स्वास्थ टिकणे अशक्य आहे.

जगात भारत (आणि आता नेपाळ) हा सर्वात मोठा लोकशाही असलेला देश आहे आणि तो धर्मनिरपेक्ष आहे. हा एक असा विचार आहे की ज्यावर आम्ही भारतीय हुरळून जातो. प्रत्यक्षात या विचाराचे अनेक दुष्परीणाम आता समोर येत आहेत.

>>हा दोष कुणाचा? ..
तुम्हाला काय वाटते?

अरे बापरे!! ह्या विषयाचा आवाका पण मोठा आहे. बहुतेक म्हणूनच सुरवात कोणी व कशी करायची म्हणून अजुन तितके प्रतिसाद आलेले दिसत नाही आहे.

असो. घे घ्या आमचे २ आणे

"हमे गरिबी हटानी है|" हे वाक्य "स्वतंत्र भारताने" किती वेळा ऐकले असेल त्याची गणना करता यायची नाही. शतकानुशतकाच्या पिळवणुक, परदास्य काळातुन नवभारत १९४७ साली स्थापन झाला. काश्मीर ते कन्याकुमारी, गुजराथ ते अरुणाचल हे सर्व एकाच केंद्रीय नियंत्रणाखाली व देशातील सर्व जनतेला समान हक्क, अधिकार् व पर्यायाने त्यांचा (पाश्चांत्याच्या (नंतर संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या) व्याख्येनुसार) विकास हे भव्य कार्य व कल्पना जे शतकानुशतके माहीत असलेल्या "भारत" ह्या भुप्रदेशात प्रथमच घडत होते. ते प्रत्यक्षात येणे हे एक मोठे शिवधनुष्य पेलण्याचे काम आहे. त्याला वेळ हा लागणार पण नियोजन, तंत्रज्ञानाचा वापर करुन तो कमीतकमी कसा करता येईल हे पाहीले पाहीजे. विशेषता यातील बहुसंख्य लोक अशिक्षीत, गरीब व रितीरिवाजात अडकलेले होते / आहेत. म्हणा त्या काळी म्हणजे दुसर्‍या महायुद्धाच्या नंतर बर्‍याच देशांपुढे भीषण समस्या होत्याच. तसेच बलाढ्य, धनाढ्य अमेरिकेत देखील गुलामगिरी, वर्णद्वेष, स्त्रीयांना कमी दर्जा इ. पण दुसरे महायुद्ध, पुरोगामी चळवळ व विज्ञान तंत्रज्ञान याच परिणाम असे समजले तरी ह्या देशांनी काळाची पावले ओळखुन पटकन सुधारणा करुन विकासाचा वेग साधला.

देशाच्या विकासात, सरकार(राजकीय नेतृत्व), प्रशासन(नोकरशाही) व जनता सर्वांचाच यात हातभार लागतो. प्रत्येक चाक वेगवेगळ्या आकाराचे व वेगवेगळ्या दिशेने जात असले तर गाडा पाहीजे त्या मार्गाला जाणे सोडाच पण एकसंध देखील रहाणार नाही. सर्वांचे एकमत हवे व तसे प्रयत्न हवेत तरच विकासाला वेग येईल.

आपल्याकडे लोकसंख्येची बेसुमार वाढ, भ्रष्टाचार, अकार्यक्षम प्रशासन, तोकडे राजकीय नेतृत्व, सामाजिक समता, न्याय, शिस्त, नियोजन यांचा अभाव, दुरदर्शी धोरणांचा दुष्काळ तसेच अशा परिस्थीतीतील वेळोवेळची नैसर्गिक संकटे, युद्धे, नक्षलवाद, गेल्या ६० वर्षातील संप, वेगवेगळ्या दंगली व सार्वजनीक मालमत्तेचे नुकसान.... (आगगाडीला अजुन डबे जोडता येतील..)

देशाला स्वातंत्र्य मिळाले तर आता सर्व संपले फार काहीही करायचे नाही आता फक्त सत्ताकारण व स्वार्थकारण. भ्रष्टाचाराला मिळालेली राजमान्यता आणी समाजमान्यता, देशहिताचा जवळजवळ संपुर्ण विसर व स्वार्थाचा कळस करणारे सर्व पातळीवरील नेतृत्व. नुस्त्या चर्चा, योजना करणे पण त्याची योग्य अंमलबजावणी, खराखुरा उपयोग, फायदा सर्वांना होतो आहे की नाही व नसेल तर् काय केले पाहीजे व त्यात राजकारण न करता लवकरात लवकर उपाय योजना करुन उद्दिष्ट्ये साध्य करणे ही कर्तबगारी आपल्याला कधी जमलीच नाही. राजकारण, खेकडेगिरी, उत्तरदायित्वाचा अभाव यात समाजाचे, देशाचे नुकसान होते आहे हे समजुन देखील आचरण करणारे नेतृत्व असले तर हे असेच होणार. त्यात नवल ते काय.

असो या सर्वात सामान्य जनतेचा देखील तितकाच दोष आहे. दुरदृष्टीचा अभाव. आपल्या मताचा बाजार. कर्तव्यांचा विसर, नियम, कायदे धाब्यावर बसवण्यात प्रतिष्ठा वाटणे. लोकसंख्या वाढ. ७ मुली झाल्या पण वंशाला दिवा म्हणून आठवी वेळ पण कान्हा काही येत नाही.. सामाजीक रुढी =कर्ज काढून लग्न, हुंडा, गावजेवण घालणे, आर्थीक नियोजन करता नाही आले तर गरिबी दुर कशी होणार?

आता आवडो न आवडो, अर्थव्यवस्था खुली केल्यामुळे नाही म्हणले तरी फायदा झाला. अन्यथा प्रश्र अजुन बिकट झाला असता. आता अजिबात दिरंगाई व पर्यायाने होणारे नुकसान (किंवा कुठले वेस्टेज टाळून) न करता नियोजनबद्ध विकास करत राहीलो तर अजुन २० वर्षांनी अजुन खुप सुधारणा होतील.

तसेच मुक्त अर्थ व्यवस्था आंधळेपणाने न स्वीकारता, शाश्वत विकास व पर्यावरण संतुलन तसेच साधी रहाणी ह्या तत्वाचा पुरस्कार करुन लोकांनी तसेच देशाने धन जोडावे.

वर लिहलेले वाचताना आपल्या देशात काहीच घडले नाही असे वाटण्याचा संभव आहे त्यामुळे हा खुलासा नक्की करतो की काहि मुठभर द्र्ष्ट्या लोकांनी वेगवेगळ्या पातळीवर बहुमोल पायाभुत कार्य केले. जसे अणूउर्जा संशोधन, अंतराळ, उपग्रह तंत्रज्ञान, सैन्यदले, शिक्षण-उच्चशिक्षण, विद्यापीठे, हरितक्रांती, दुग्धविकास, आरोग्य इ. पण प्रगत देश व आपण (विकसनशील देश) यात फरक हाच की आपला विकास व श्रम मर्यादित, विस्कळीत राहीला तर त्या देशांनी उद्दिष्टे पुर्ण साध्य करुन भरघोस यश प्राप्त केले इतकेच नव्हे तर मिळालेल्या यशावर समाधान न मानता नवी आव्हाने, नवी शिखरे साध्य केली व करत आहेत.

अवांतर - स्टॅटीस्टीक्स/आकडेशास्त्र दोन्ही बाजुने बोलते. एखाद्या देशात ५० सेंटवर भागत नसेल पण भारतात समजा एका कुटुंबात ४ लोक आहेत त्यांचे प्रत्येकी २० असे ८० रू होऊन ते लोक जेवु शकत् असतील देखील. झिंब्बावे मधे म्हणे १०००००% का काहीसा कमी जास्त चलनवाढीचा वेग आहे त्यामुळे पुढील वर्षी तो देश, ती लोक सगळेच संपुष्टात आली असतील का? बघुया.

अजूनही आपल्याकडे बर्‍याच लोकांचा विकास म्हणजे मोठमोठाले पूल, चौपदरी महामार्ग, प्रचंड मोठी धरणे, इत्यादी गोष्टी असणे असा समज आहे. गेल्या ६० वर्षांत स्वयंपूर्ण खेड्याची संकल्पना फक्त कागदावरच राहीली आहे. अशा मोठ्या तथाकथित पायाभूत सुविधांच्या निर्माणातून विकासा ऐवजी भ्रष्टाचार अधिक वाढला आहे. (उदा. सुवर्ण चतुष्कोण महामार्ग, कृष्णा खोरे).
... असो, हे कदाचित मूळ मुद्याला धरून होणार नाही.
.......
स्वातंत्र्यप्राप्ती नंतर भारताने समाजवादी विचारसरणीचा (यात अर्थकारणही आलेच) अंगीकार केला. त्यावेळच्या जागतिक संदर्भात तो विचार योग्यच होता. पूर्व (कम्युनिझम) व पश्चिम (कॅपिटॅलिझम्) यांच्यापासून योग्य अंतर राखण्यासाठीच हा मध्यम मार्ग होता. आता याचे काही वाईट परिणामही दिसून आले हा भाग वेगळा.

८५ नंतर राजीव गांधींच्या पुढाकाराने संगणकीकरणाला प्रारंभ झाला. त्यांच्या राजकीय कारकीर्दी बद्दल मतभेद असले तरी भारताच्या इतिहासात त्यांचा हा निर्णय नक्कीच मैलाचा दगड ठरला आहे. नव्वदच्या दशकात आर्थिक उदारीकरणाचे चक्र फिरू लागले. भारताला जागतिकीकरणाचे वेध लागले. शहरीकरणाचा वेग वाढू लागला. परदेशी गुंतवणूकीचा ओघ वाढला. प्रज्ञावंतांचा पुरवठा होण्यासाठी नवी व्यावसायिक अभ्यासक्रमांची महाविद्यालये सुरु झाली. वाढत्या वाढीच्या/विकासाच्या / नव औद्योगिकीकरणाच्या व झपाट्याने वाढणार्‍या सेवा क्षेत्राच्या अपेक्षा पूर्ण करण्यासाठी आता अर्थव्यवस्थेला अजून सैल करणे क्रमप्राप्तच होते.

मला वाटतं आपला भारतीयांचा पिंडच मुळी मध्यममार्गी आहे. टोकाचा साम्यवाद आम्हाला पचत नाही की अतिरेकी धर्मवाद रुचत नाही. आमच्या सुखासिनतेच्या कल्पनांना सुद्धा विरक्तिची किनार असते. आम्हाला मिळालेले राजकारणी हे आमच्या मतदानाचे फलित आहे, तर आमची आजवरची विचारसरणी ही त्या त्या काळाचे फलित आहे. (प्रॉडक्ट ऑफ इट्स टाईम).
माझे वय व अनुभव तुलनेने कदाचित कमी असेल, परंतु दहा वर्षांपूर्वी पाहिलेला महाराष्ट्र व आज, मला तरी नक्कीच स्वागतार्ह बदल जाणवतोय. (बिमारू राज्ये हा वेगळ्या चर्चेचा विषय होईल). विकासाचा दर व वेग याबद्दल थोडाफार आक्षेप असू शकतो. परंतु सगळ्या गोष्टींचे खापर राज्यकर्त्यांवर फोडणे योग्य नाही. राजकीय सत्ता हा समाज परिवर्तनाचा केंद्रबिंदू असू शकत नाही.

जयेश

... टू मेक -- नॉट ग्रॅब -- मनी इज वन् ऑफ् द मोस्ट इम्पॉर्टन्ट ड्यूटीज् ऑफ् अ व्हायब्रन्ट सोसायटी.

(विषय चांगला आहे... भर सवड मिळेल तशी घालेन.)