तक्ता मोठा आहे. इथे दिसणे अशक्यच. तक्यावर टिचकी मारून पिकासावर मोठी आकृती पहा. तिथून तो उतरवून घ्या. अर्थात, त्याव्यतिरिक्त तक्ता बनवण्याचा मार्ग कोणाकडे असल्यास त्याने तो येथे द्यावा. "त्याने" सांगितल्याप्रमाणे फॅमिलीएकोवर तक्ता बनवण्याचा प्रयत्न केला होता पण अतिरिक्त टिपा इ. त्यात देता आल्या नाहीत.

१. कद्रु, क्रोधवशेची मुले नाग पण कद्रुची प्रसिद्ध झाली. सुरसेची मुले सर्प.

२. जटायुपर्यंतची वंशावळ मिळाली नाही. :( ती असेल तर कोणी द्यावी. तसे वानर, अस्वले(जांबुवंत) आणि पुलस्त्य ऋषींचा वंश (रावण) इ. राहिले आहे. ते बहुधा पहिल्या तक्त्यात घालता येईल. वेळ झाला की करते. तसे, जटायु आणि त्याचा भाऊ संपाती ही गिधाडे होती त्यामुळे विनताशी त्यांचा संबंध होता का हे माहित नाही. कश्यप पत्नी ताम्राला मात्र ६ मुली होत्या आणि त्यांच्यापासून प्राणी आणि पक्षीवर्ग वाढला असे वाचले. त्यात गिधांडांचाही उल्लेख आहे.

३. इंद्र अदितीचा पुत्र असल्याचे मीही आधी वाचले होते पण माझ्याकडे असलेल्या माहितीत अदितीचे १२ पुत्र असे - शक्र, अर्यम्, धाता, विधाता, त्वष्टा, पुष, विवस्वान(सूर्य), सविता, मित्रवरूण, अंश, भग, विष्णु. मला वाटायचे सविता म्हणजेच सूर्य. इंद्र यांत आला नाही की त्याचे दुसरे नाव आले आहे याची कल्पना नाही. :( कोणाला माहिती असल्यास ती द्यावी.

शिवाय आपली जिज्ञासा व अभ्यासू वृत्ती दाद देण्याजोगी! आता जरा मराठी माणसाच्या खेकडाधर्माला जागते.

ती अनपेक्षित नाही, उलट अशी प्रतिक्रिया कोणाकडून न येती तर आश्चर्य वाटते.

१- प.वि.वर्तक व त्यांनी संदर्भादाखल दिलेली २-४ पुराणे अशी वंशावळ काढण्यासाठी पुरेशी वाटतात का?

अजिबात नाही. तसा प्रयत्नही नाही. असता तर हे काम करण्याचे प्रयोजनच नव्हते. येथे केवळ प. वि. वर्तकांना ग्राह्य न धरता अनेक ठीकाणी केलेल्या वाचनांवरून ही यादी केली आहे. ती परिपूर्ण नाही हे आधी सांगितले आहेच. राहता राहिला वर्तकांचा प्रश्न तर त्यांना संदर्भासाठी वापरावे एवढे काम त्यांनी खचितच केलेले आहे. आपल्या माहितीसाठी असे सांगावेसे वाटते की वर्तकांबरोबरच मद्भागवत, रामायण, ब्रह्मपुराण आणि महाभारतातील अनेक कथाही वाचलेल्या आहेत तेव्हा कृपया केवळ वर्तकांचे पुस्तक वाचून हा प्रयत्न केला आहे असा ग्रह ठेवू नये.

कल्पना करा १०८च्या आसपास संख्या असलेली पुराणे+ महाभारत+ रामायण + असंख्य काव्ये यांत संदर्भ किती बदलत गेले असतील! ईक्ष्वाकूकुलाची वंशावळ शोधायला गेले तर अशीच मजा येते. रामायणात एक वंशावळ, पुराणांत दुसरी आणि कालिदासाच्या रघुवंशात तिसरी.

ठीक! त्या याद्याही येथे याव्यात. वेगवेगळ्या याद्यांची येथे चर्चा व्हावी म्हणूनच हा उपक्रम सुरु केला होता. कोणी याला इतिहास म्हणावे की पुराण भाकड कथा हा ज्याचा त्याचा प्रश्न. कोणी या याद्यांनी कन्विन्स व्हावे म्हणूनही त्या दिलेल्या नाहीत याची नोंद घ्यावी.

- असे तक्ते काढण्याचा नेमका उद्देश काय, हे एकदा ठरवावे असे मला अजूनही वाटते.

नेमका उद्देश असा की या व्यक्ती ज्या पुराणांत येतात त्यांची थोडीफार माहिती आपल्याला व्हावी आणि ती योग्य की अयोग्य यावर चर्चा व्हावी. उदा. ध्रुव हा परीकथेतील राजकुमार नसून पुराणकथेतील वंशातील एक व्यक्ती आहे, चंद्रवंश आणि सूर्यवंश कसे निर्माण झाले ते कळावे आणि असे अनेक. मला वाटतं हा उद्देश बर्‍याचजणांच्या आधीच लक्षात आला होता, नसल्यास या उत्तराने तो लक्षात येईल ही अपेक्षा करते.

या पलीकडे गहन विचार मी स्वतःही केलेला नाही. ज्यांना करायचा ते अर्थातच या चर्चेत करू शकतील.

अर्थातच, आपण काही मोठे संशोधक वगैरे नाही, आपल्याकडे पुरेसे माहितीचे स्रोत किंवा मूळ प्रती नाहीत त्यामुळे सर्व पुराणांचा तुलनात्मक अभ्यास करून तक्ता काढणे अशक्य आहे, हे मला मान्य! पण या एका अडचणीची किमान जाणीव असावी असे वाटले म्हणून येथे मुद्दाम लिहिते आहे.

एकेकाने आपल्याकडील ज्ञान दाबून ठेवण्यापेक्षा ते चर्चेद्वारे पुढे यावे आणि अधिक माहिती मिळत जावी म्हणून हा प्रपंच. ज्यांना माहिती द्यावीशी वाटते ते देतील. काहींना माहिती असूनही द्यावीशी वाटत नाही, त्यांच्यावर जबरदस्तीही नाही. राजीखुशीचा मामला आहे.

२- असे तक्ते काढण्याचा नेमका उद्देश काय, हे एकदा ठरवावे असे मला अजूनही वाटते.

केवळ कुतुहल म्हणून तक्ता काढता येईलही, परंतू का कोण जाणे ही कल्पना माझ्या मनाला झेपली नाही.

हरकत नाही. एखाद्याच्या मनाला कल्पना झेपाव्यात म्हणून प्रयत्न केला नव्हताच तसेच प्रत्येक गोष्ट आपल्या मनाला झेपायलाच हवी असेही नाही.

असो, आपला विरस करण्याचा हेतू नाही. परंतू या दिशेने अभ्यास करताना काही महत्त्वाचे मुद्दे मनात ठेवले पाहिजेत असे मला वाटते म्हणून हा प्रतिसादप्रपंच.

आज गेले वर्षभरापेक्षा अधिक काळ नेटावर लिहित आहे. अनेकांनी विरस करण्याचे भारी प्रयत्न केले आहेत आणि करत राहतील पण मी इथेच आहे. तेव्हा अशा एखाद्या साध्याशा प्रतिसादाने काडीमात्र फरक पडणार नाही. :)

बाकी मला या वंशावळींची ओ की ठो माहिती नसल्याने त्यांच्या योग्यायोग्यतेची चर्चा करत नाही.

कधी माहिती झाल्यास चर्चा जरूर करावी. आभारी असेन!

वंशावळ बरोबर आहे.

एक मजेशीर गोष्ट आढळली. कोणी तज्ज्ञ येथे अधिक मदत करू शकतील.

धुंधुमार या राजाचे खरे नाव कुवलायश्व (कुलवायश्व नाही*) असल्याचे वाचले. त्याने धुंधु राक्षसाचा नि:पात केला. हा इश्वाकु वंशातील राजा. या राजांच्या वंशात दशरथाच्या बर्‍याच आधी मांधाता नावाचा एक राजा होऊन गेला. तो अतिशय पराक्रमी होता असे सांगितले जाते. हे मंदिर त्याच्या पुत्राने त्याच्या स्मरणाप्रीत्यर्थ बांधल्याचे सांगितले जाते.

* येथे गफलत आहे की संदर्भ योग्य आहेत हे जाणून घ्यायला आवडेल.

अधिक स्रोत उपलब्ध असल्यास तेही उपलब्ध होणे महत्त्वाचे आहे, कारण अशा अनेक स्रोतांच्या तुलनेतूनच सत्याच्या अधिकाधिक जवळ पोहोचणे शक्य आहे.

हा अतिशय महत्त्वाचा विचार इथे मांडल्याबद्दल धन्यवाद. अनेक स्रोत, कल्पना, मिथके मांडत जावीत. अनेक गोष्टी नजरेसमोर आल्या की त्यातील बरे वाईट (खरे खोटे) निवडायची इच्छा जागृत होते आणि त्यातून सत्य बाहेर येण्याचे प्रमाण वाढत जाते.

परंतु एक भरीचा मुद्दा मांडण्याचा मोह अनावर होतो,

हा भरीचा मुद्दा? अरे बापरे! पण खरंच, हा मुद्दा (प्रतिसाद/ लघुलेख) आणखी थोडा फुलवलात तर एक चांगला वैचारिक लेख तयार होईल. बायबलावरील टिप्पणीशी सहमत आहे आणि त्या अनुषंगाने अभ्यास करणार्‍या पाश्चात्त्यांचे नेहमीच कौतुक वाटत आले आहे.

या तक्त्यांचा वापर मुख्यत्वे documentation या दृष्टीने आहे. आणि त्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. अशा स्वरूपात माहिती संकलित करणे ही पुढच्या अभ्यासाच्या दृष्टीने सुरुवात म्हणता येईल. संकलित गोष्टींमधील (असल्यास) पुनरुक्ती, किंवा चुका, नंतर / इतरांच्या सहाय्याने दुरुस्त करता येऊ शकतील असे वाटते.

एक फक्त यात सुधारणा सुचवायची आहे कारण तक्ता नीट दिसला नाही - झूम करूनही दिसला नाही. त्यासाठी तक्ते करणार्‍या सुविधा चांगल्या नसल्यास अधले मधले बिंदू "अ", "ब" , "क" असे सुरू करून/ संपवून छोटे तक्ते बनवता येतील. यामुळे वाचताना थोडा रसभंग होईल, पण नीट वाचता येईल असे वाटते.

रावणाचा जरा घोळच झाला त्याबद्दल क्षमस्व! पुलस्त्य ऋषींकडून सुरु होणारा हा वंश पहिल्या तक्त्यात यायला हवा होता. वेळ झाला की पहिले काम तेच करते.

गरूडच नाही तर वानर, गरूड, जांबुवंत, जटायु हे खरेच प्राणी होते असे वाटत नाही. येथे वर्तकांचे विवेचन मला पटते. त्या रुप धारण करणार्‍या किंवा त्या त्या प्राण्याला रिप्रेझेंट करणार्‍या जमाती असाव्यात. (बफेलो बिल्स किंवा सिएटल सीहॉक्सप्रमाणे. आम्हीही म्हणतो की आमचा पुढचा गेम जॅग्वार्स बरोबर आहे. ;-) ह. घ्या)

गरूड हा गरुडच् माणूस नव्हे. विनताने पक्ष्यांच्या कुलाला जन्म दिला त्यातील ज्येष्ठ पुत्र गरूड आणि त्याने पुढे पक्ष्यांचे राजापद स्विकारले. हिंदु पुराण केवळ मानवाशी निगडित नसुन मानव, देव, दानव, दैत्य, राक्षस, पिशाच्च्, प्राणी, पक्षी, सरपटणारे, यक्ष, मरुत्, गंधर्व अश्या अनेक प्रकारच्या जिवांचे/वंशाचे आहे.
अवांतरःत्यामुळे "प्राचीन भारतातील राजे आणि वंश - २" यापेक्षा प्राचीन पौराणिक वंश असं म्हणता येईल का ?
(हे वाचीव ज्ञानावर.. अर्थात तज्ञ काय ते सांगतीलच्. चुभुदेघे)

ऋषिकेश

ते ज्या प्रांताततले तो अफगाण प्रांत सतत युद्धातच राहीलेला दिसतो...

वाक्यातली गंमत समजली तरी एक टिप्पणी देण्याचा मोह टाळता येत नाही.

गांधार राजे असताना या भागात शांतता असावी असे वाटते. ते दैत्य कुलातील असले तरी. परंतु नंतर हा प्रदेश सतत भटक्या टोळीयुद्धात राहिल्या. शक, हुण, मंगोल इ. या भटक्या टोळ्यांची स्वतःचीच अवस्था इतकी वाईट असे की ते थोड्या संख्येने आणि अपुर्‍या शस्त्रांशिवाय हल्ले करत, त्यामुळे पकडले जाण्याची शक्यता जास्त. तेव्हा हल्ला करताना तेथील सर्वांची एकजात कत्तल करणे, आगी लावणे, बायका ताब्यात मिळाल्या तर त्यांच्यावर बलात्कार करून आपली संतती वाढवणे असा मार्ग ते अवलंबत. एकंदरीतच प्रदेशाची मानसिकता क्रूर झाली असेल किंवा हीच जीवनपद्धती आहे असे रुढ झाले असेल तर त्यात नवल नाही.

येथे चंगीझ खानाचे घोषवाक्य वाचावे -

पुरुषाकरता सर्वोत्तम आयुष्य कोणते असेल तर, आपल्या शत्रूला हुडकून त्याची कत्तल करणे, त्याची संपत्ती लुटणे, त्याच्या कुटुंबीयांच्या रुदनाचा आनंद लुटणे, त्यांचे घोडे पळवणे आणि त्यांच्या बायकांवर बलात्कार करणे.

या वाक्याचा मोठेपणा सांगण्याचा कोणताही हेतू नाही फक्त ही जीवनपद्धती टोळ्यांत सर्वमान्य होती.

प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद. पुराणांत अनेकांना एकापेक्षा जास्त नावं (कधीतरी पदवी) यांनी संबोधले गेल्याचे दिसते. शक्र हा अदितीचा पुत्रच इंद्र असल्याचा उलगडाही आपण केल्याचे कळले होते.

आपण सांगितलेले सर्व शुद्धलेखन दुरुस्त करते. आपल्यासारखे मानवी शु.चि. नेहमीच उपयोगी पडतात. पुन्हा एकदा आभार.