पहिले उदाहरण. सारे तिचेच्‌ होते.--ठेका धरता येतो, पण चालीवर गाता येत नाही. नवीन उच्चारात ठेका आहे, पण माधुर्ययुक्त गेयता नाही.
उदाहरण २.
> कानावरती हात ध र त्यातूनही येतील स्वर.--हे 'कानावर्ती' आणि 'त्यातुनही ' केले तरी चाल बसते.
> म्हणून म्हणतो ओत शिसे,--यात १० अक्षरे आहेत
> सांभाळ, सांभाळ, लागेल पिसे!--आणि यात अकरा.. त्यामुळे या दोन ओळी मात्रावृत्तात किंवा एखाद्या अ-मुक्त छंदात पण नाहीत.
पुन्हा पायमोडके उच्चार केले तर ठेका येतो पण गेयता येत नाही.

उदा. ३
फारा दिवसांनी आली
> मागारीण माहेराला;--'मागारिण माहेराला'असेच हवे. तरच चाल बसते.
> स्टेशनात भेटला नि
> ओळखीचा टांगेवाला.--शेवटच्या दोन ओळी वृत्तात/छंदात बसणार्‍या नाहीत.
अक्षरांचे पायमोडके उच्चार केले तर ठेका येईल पण काव्यसौंदर्याची हानी होईल.--वाचक्‍नवी

तसे "शुद्धिपत्र" नाही, पण एक 'अ' मुळातल्या संदेशात अधोरेखित करायचा राहिला

> फारा दिवसांनी आली...

> फारा दिव्सांनी आली

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
कवि विन्दा करंदीकर यांची
"सारे तिचेच होते, सारे तिच्याचसाठी;
> हे चंद्र, सूर्य, तारे, होते तिच्याच पाठी.
ही रचना गझल वृत्तात आहे.(तुम्ही लिहिलेच आहे).ती चालीवर म्हणताना त्यातील प्रत्येक 'च' चा उच्चार;श्री वाचक्नवी लिहितात त्या प्रमाणे पूर्णाक्षरी करायला हवा. हलन्त नको."आरंभी हे वृत्त मराठीत मोरोपंतांनी प्रचारात आणिले.त्या पद्यावरून ह्यास 'रसना' हे नाव पडलें."[मराठी साहित्य व व्याकरणःमोरेश्वर सखाराम मोने.].मोरोपंतांचे ते पद्य असे:

आणखी काही सुपरिचित 'रसना' रचना:
"

२/..."फारा दिवसांनी आली
> मागारीण माहेराला;
> स्टेशनात भेटला नि
> ओळखीचा टांगेवाला." यातही योग्य चाली साठी ण,ट, त ही अक्षरे (एक मात्रा) मानावी. व्यंजने नव्हेत.
३/ "हिरवे हिरवे गार गालिचे" ही पादाकुलक जातीतील रचना आहे.(एक तुतारी द्या मज आणुनि| या चालीची) यात प्रत्येक चरणात १६ मात्रा (आठ आठ चे दोन भाग असतात.)

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
पद्यरचना, अगदी मुक्तछंदी असली तरी,त्यात काही लयबद्धता असावी. काही ताल,ठेका असावा असे मला वाटते.पण अनेक नवीन कविता या कसोटीलाही उतरत नाहीत असे दिसते. गणवृत्तातील निर्दोष रचना तर आजकाल दिसतच नाही. स्वतःला कवी म्हणवणारी काही हौशी माणसे लग्न समारंभात स्वरचित मंगलाष्टके म्हणत्तात तेव्हा शार्दूलविक्रीडित वृत्तासाठी अक्षरांची किती ओढाताण केली जाते ते आपण ऐकलेच असेल. [नाही म्हणायला मनोगतावर "प्रेमाची सुनीते" म्हणून ज्या रचना आहेत त्या मात्र रचनेच्या दृष्टीने निर्दोष शार्दूलविक्रीडितात असून आशयही उत्तम आहे.ती परिपूर्ण सुनीते आहेत. अनेकांनी वाचली असतील.अशा उत्कृष्ट रचना क्वचितच दिसतात.}
...मात्रा आणि छंदोवृत्तांविषयी पुढच्या प्रतिसादात.

करंदीकर आपल्या त्या कविता कशा म्हणत ते मला माहीत नाही. पण यू-ट्यूबवरती मंगेश पाडगावकर स्वतःची एक कविता वाचून दाखवतानाचे एक उदाहरण (दुवा) आजच सापडले.

आता पाडगावकर गाणीही लिहितात म्हणजे त्यांना सवयीने गेयताही अभिप्रेत आहे, पण इथे कविता "म्हणून" दाखवलेली आहे. "म्हणणे" हे "सांगणे" आणि "गाणे" यांच्या मध्ये कुठेतरी येते.

कवितेला यमके आहेत. आणि यमकांचा हवा तसा परिणाम होण्यास कालबद्धता आवश्यक असते, आणि येथे ती आहे. (संगीतातल्या समेसारखे, यमक योग्य ठिकाणी आले नाही तर ऐकायला बरे वाटत नाही) तर इथे मात्रा कशा मोजणार? (इथे पाडगावकरांचे "चुकले" हा पर्याय मी सुरुवातीलाच बाद करून टाकतो आहे.)

यूट्यूब वरती प्रत-अधिकाराचे उल्लंघन झाले असेल-नसेल, पण माझ्या या चर्चेत झालेले नाही, याबद्दल मी निश्चिंत आहे. पण प्रताधिकाराच्या कारणाने ते यूट्यूबवरून काढले जाऊ शकेल म्हणून नेहमीप्रमाणे लिहिल्यानंतर श्रवणप्रत्ययी ही देणार आहे.

(कवितेचे नाव : गाण्यावरचं बोलगाणं, कविता वाचन : आल्फा मराठी चॅनल)
गाय जवळ घेते की वासरू लुचू लागतं
आपण गाऊ लागलो की गाणं सुचू लागतं

गाणं जसं जनात आपण गाऊ शकतो
गाणं आपल्या मनात आपण गाऊ शकतो
...

(कवीच्याच तोंडून, श्रवणप्रत्ययी, चिह्ने ह्रस्व आ॑, ए॑, ओ॑, दीर्घ अऽ)
(तुम्हाला मुळात ऐकता आले, तर याची काही गरज नाही, हे तंतोतंत बरोबर मी उतरवले नसेलही.)
गाय् जवऽळ् घे॑तेऽ कि वास्-रू लुचू ला॑ग्-तंऽ
आपण् गा॑ऊ ला॑ग्-लो कि गाणं सुचू लाग्-तंऽ

गाणंऽ जसंऽ जनात् आ॑पण् गाऊ शक्-तोऽ
गाणं आप्-ल्या मनाऽत् आपण् गाऊ शक्-तोऽ
...

यमके अगदी योग्य ठिकाणी येतात हे पाडगावकरांचे ऐकून आपल्याला कळतेच - म्हणजे ओळींची लांबी एकसारखी आहे. मग इथे मात्रा कशा मोजायच्या? मी प्रस्ताव करतो की इथे मात्रा मोजायच्याच नाही, आणि केवळ बलस्थाने मोजायची. बलस्थानावर नसलेले "आ" "ए" "ओ" ह्रस्व करायची मुभा मराठी उच्चारात वैकल्पिक आहे. त्यामुळे पूर्ण ओळीची कालमर्यादा आपोआप फक्त बलस्थानांच्या संख्येवर अवलंबून राहील. शेवटचे बलस्थान मात्र महत्त्वाचे. त्याच्या पुढे (यमकात) जर बलरहित अक्षरे आली, तर ती ताणता येत नाहीत.

(०) गाय | जवळ | घेते | की वासरू | लुचू | लागतं ||
आपण | गाऊ | लागलो | की गाणं | सुचू | लागतं ||

काव्यातले सौंदर्यस्थान दाखवण्यासाठी बलस्थान थोडेसे विचलितही करता येते.
आपण | गाऊ | लागलो की | गाणं | सुचू | लागतं
असा उच्चार कवीने एकदा केला आहे.

अर्थात वाटेल तेवढ्या बलरहित अक्षरांची भरणा नाही करता येणार. गाण्याची जाण असलेल्या कवींची आधुनिक बोलीतली काव्य रचना मोठ्या प्रमाणात ऐकून वर्णन नीट करता येईल असे वाटते.

बलस्थानांची संख्या जुळली की ठेका(चाल नव्हे) जुळतो, या म्हणण्यात तथ्य दिसते. ही कविता अशा लिहिली तरी ठेका जुळतो. ........
गा ज ते । वा चू ते । क का की । नि कू के कै । ।
मात्रा मोजायच्या असतील तर त्या मोजण्यासाठी पूर्वीच्या पद्धतीऐवजी खालील नवीन पद्धत अंमलात आणली पाहिजे.
१. हलन्त अक्षराच्या शून्य मात्रा.
२. अवग्रह चिन्ह असलेल्या अक्षराच्या ३ मात्रा.
३. शेवटच्या अक्षरापुढे अवग्रह चिन्ह असेल तर ३ किंवा विकल्पाने २ मात्रा.
या कवितेत--गाऽय्‌(३) जवऽळ्(४) घेतेऽ(५)--१२ मात्रा.
कि(१) वास्‌रू (४) लुचू(३) लाग्‌तंऽ(४)--१२ मात्रा.
आपण्(३) गाऊ(४) लाग्‌लोऽ(५)--१२ मात्रा.
कि(१) गाणंऽ(४) सुचू(३) लाग्‌तं(४)--१२ मात्रा.
असे केले की ही कविता गीति, शशिकान्ति किंवा महती या जातिवृत्तांतल्या अर्ध्या भागासारखी होते. पहा:
शल्य म्हणे राधेया(१२) । ++++++++
अर्जुन तीव्र शरांनी(१२) । ++++++++(गीति.)

अवचित या मेघांनी(१२) । ++++++++
तैसे या मेघांनी(१२) । ++++++++++(शशिकान्ति.)

महत्त्व भारी आहे (१२)। +++++++++
त्याहुन काही मोठी(१२) । +++++++++(महती)
--वाचक्‍नवी

मात्रांच्या नव्या गणनेबाबत मांडलेले विचार रंजक आहेत.
मराठीचे व्याकरण नाही, आहे ते संस्कृतचे आहे असा विद्वान मंडळीचा एक आक्षेप आहे. ह्याबाबत मराठी संधिनियमांचा विचार होणे अगत्याचे आहे. त्यातून मात्रागणनाला दिशा मिळेल असे वाटते.
देऊन + टाक = देउण्टाक असे असायला हवे अशा तर्हेचा विचार (अर्जुनवाडकरांचा?) वाचनात आलेला आहे.
असे केल्यास 'कानावर्ती हाद्धर' असे लिहावे लागेल (म्हणताना तसे म्हणतोच आहोत).
वातावर्णी थण्डी आहे का?
सांगा थोडी ब्रॅण्डी आहे का?
वरील विचारानुसार ह्या ओळी केवळ पादाकुलक ह्या जातिवृत्ताच्या न राहता रूपोन्मत्ता ह्या अक्षरगणवृत्ताच्या होतात.

ह्या अनुषंगानेच आणखी सूक्ष्म विचारही शक्य आहे -
जोडाक्षरांचे स्वतंत्र स्थानसौंदर्य आणि आघातसौंदर्य आहे. उदाहरणार्थ "पुरुषोत्तम" हे वृत्त पाहू-

पुरुषोत्तम वीरव्रत
यमुनाद्भुत तीरस्थित
मुरलिध्वनि पूरक्रिय
सुरभिव्रज नादप्रिय

ह्या ओळींमध्ये जोडक्षरे न घेताही दुसरे शब्द वापरून लगक्रम साधता येईल. पण वृत्ताची मजा जाईल.
जोडाक्षरविशिष्ट गणवृत्ते आहेत का असा शोध घेण्याचा प्रयत्न मी मागे केला होता. आग्नेय आशियायी भाषांमध्ये आणि तामिळमध्ये 'ल्ग' चा समावेश असणारी गणवृत्ते आहेत असे केतकरांच्या ज्ञानकोशात वाचल्याचे आठवते.

सौरभ
" कानावरती हात धर,
त्यातूनही येतील स्वर.
म्हणून म्हणतो ओत शिसे,
सांभाळ, सांभाळ, लागेल पिसे!"
मला प्रश्न पडलाय तो एव्हढाच की तुम्हाला या कवितेतील मात्रा मोजायची गरज का वाटवी ?
प्रत्येक काव्य हे छन्द, वृत्त, मात्रा, गण, इ. निकसांवर खरे उतरावे ही अपेक्सा मला जराशी अवाजवी वाटते.
क्समा करा पण या ठिकाणचे टङ्कलेखनाचे नियम बदललेतसे वाटते. पोटफोड्या श काही केल्या उमटतच नाही.

सौरभ
तुमचे विचार पटले.
टंकलेखन साहाय्याबद्दल धन्यवाद.

छान चर्चा...

अहो राजेंद्र साहेब, या संकेतस्थळावर प्रतिसाद पाठविताना डावीकडील वरच्या कोपर्‍यात आपले नाव आपोआप येते. प्रतिसाद लिहायला सुरुवात करताना ते खोडून काढायचे असते हे मला माहीतच नव्हते. तुम्ही ते लक्षात आणून दिलंत हे छानच केलंत.

'तुमचे विचार पटले' हे वाक्य खरोखर इतकं दुर्मिळ झालंय का हो ? असेल बुवा ! मी तर एखाद्याचे विचार पटले की लगेच मान्य करून टाकतो. तसं करणं हे खूप सोप्पं असतं. नाहीतर 'तुमचे विचार का पटले नाहीत' हे सांगण्याकरिता कित्ती खुलासे करत बसावं लागतं ? :-)

सुरेशभट.इन ह्या संकेतस्थळावर 'छंदोरचना'ची पीडीएफ फाईल उपलब्ध करून देण्यात आली आहे. फाईल तिथेच वाचता किंवा उतरवून घेता येईल.

दुवा :
'छंदोरचना'ची पीडीएफ फाईल