छान माहिती! धातू साधित क्रियापद असे देखिल काहितरी शिकल्याचे आठवते..त्याचा अर्थ काय?
-वरूण

क्रियापदाच्या मूळ रूपालाच कृदंत असे म्हणतात का?

श्री.चित्तरंजन यांस सप्रेम नमस्कार.
तुमच्या प्रतिसादातील सर्व विधाने व्याकरण दृष्ट्या सत्य आहेत. 'बोलणे' ,'खाणे ' ही नामेही आहेत. धातूंपासून निर्माण केलेल्या अशा नामांना कृदन्त नामे म्हणतात. धातू पासून क्रियापदरूपा व्यतिरिक्त जो शब्द बनतो तो कृदन्तच असतो.
काही उदाहरणे : (कृदन्ते अधोरेखित)
* सजल श्याम घन गर्जत आले बरसत आज तुषार |
* देणार्‍याने देत जावे घेणार्‍याने घेत जावे।
*झटकून टाक जीवा दुबळेपणा मनाचा।
* मना बोलणे नीच सोशीत जावे।
* येरे घना येरे घना न्हाऊं घाल माझ्या मना | (इथे ' न्हाऊं ' हे कृदंत नाम. मात्र " चला आज आपण गार पाण्याने न्हाऊं. " यात 'न्हाऊं' हे क्रियापद)

(तुम्ही आणखी उदाहरणे सुचवा म्हणजे योगेश यांच्या शंकेचेही (अवांतर) समाधान हो ऊं शकेल )

श्री. लिखाळ यांनी खालील निष्कर्ष निरीक्षणांच्या आधारे काढला असावा.

" अशा वेळेला दोन पैकी शेवटी असलेल्या शब्दाच्या लिंगा प्रमाणेच क्रियापदाचे रुप होते."

हा निष्कर्ष योग्यच आहे. पण वाक्य कर्मणी प्रयोगी असेल तरच तो लागू पडतो. शशांक यांचे वाक्य विद्यर्थी आहे .म्हणजे कर्मणी प्रयोगी आहे. म्हणजे शशांकांच्या शंकेचे निरसन लिखाळांनी केलेले आहे.पुष्ट्यर्थ पुढील वाक्ये पहा:

(माणसांनी) मौन,सदाचार आणि नैतिकता पाळावी.
" मौन, नैतिकता आणि सदाचार पाळावा.
" नैतिकता, सदाचार आणि मौन पाळावे.

चित्त सुचवतात त्याप्रमाणे लिहिताना हायफन वापरला तर ते शब्द एकत्र करता येतात हे सुद्धा पटले.
हे मात्र मान्य नाही. कर्मपदे दोनच असतील असे नाही. कितीही असोत . वरील नियम लागू पडतो. मात्र सकर्मक कर्तरी प्रयोग असेल तर क्रियापद रूप या नियमा प्रमाणे होत् नाही. म्हणून अटीचा निर्देश करणे आवश्यक ठरते.
.............यनावाला

श्री. विसोबा खेचर तथा तात्यासाहेब यांसी,
सप्रेम नमस्कार.
व्याकरणाविषयी तुम्ही जे मत मांडले आहे ते मला पूर्णतया मान्य आहे. खरे तर तो विषय इतका किचकट नाही. लिहिताना मी फार बोजड भाषा वापरली. तसेच कांही व्याकरणीय संकल्पनांचे पूर्वज्ञान गृहीत धरले. त्यामुळे साहजिकच वाचन कंटाळवाणे झाले. अधिक सोप्या आणि आकर्षक पद्धतीने लिहिणे मला जमले नाही हे खरे.
'भूतकाळ' शब्द टंकलिखित करताना माझ्या हातून जो मुद्रणदोष घडला तो निदर्शनाला आणून दिल्याबद्दल मी आपला ऋणी आहे. दोष लहान असला तरी अक्षम्यच. इतःपर अधिक दक्षता घेण्‍याविषयी प्रयत्‍नशील राहीन.
कळावे.....यनावाला

श्री. शशांक यांस,
दुसर्‍या काही विषयांत गुंतून राहिल्याने मी इकडे फ़िरकलोच नाही. त्यामुळे लिहायचे राहिले.तरी क्षमस्व.
(१) अकर्मक कर्तरी प्रयोग
नियम (१) अ.कर्तरी प्रयोगात अनेक कर्तृपदे असून त्यात एक प्र्.पु. असेल तर क्रियापद प्र.पु.अ.व. असते
****मी पळतो/पळालो/ पळेन
मी,ससा आणि कासव पळतों / पळालों / पळूं
इथे कर्त्यांचा क्रम कसाही असला तरी क्रिया.प्र्.पु.अ.व.च रहाते.
******मी,तूं आणि ससा पळतों /पळालों /पळूं.
नियम (२) अ.कर्तरी प्रयोगात अनेक कर्ते ,त्यांतील एक द्वि.पु.(मात्र प्र्.पु.कर्ता नाही) तर तर क्रिया.द्वि.पु अ.व.असते.
*****तू,कोंबडा आणि कुत्रा पहाटे उठतां /उठलां /उठाल.
(यांत आणखी मी असा कर्ता आणा क्रिया.लगेच बदलते)
सर्वच कर्ते तृ.पु.,भिन्नलिंगी,भिन्न वचनी असतील तर? यासाठी यतुम्हीच नियम शोधून काढा.
सकर्मक कर्तरी पुढच्या वेळी.
..........यनावाला

अरे बापरे व्याकरणाचे आमचे फंडे पारच गंडलेले दिसतात.. मग या नियमाप्रमाणे मी जे उदाहरण कर्मणि चे म्हणून् दिले आहे ते कर्तरी चे आहे का? आणि भावेची उदा. पण चुकले आहे का? (तो प्रतिसादच खोडून टाकावा का?)
आपल्या उदाहरणाप्रमाणे :
१. तो बाजारात जातो: कर्तरी प्रयोग.
२. त्याने केळे खाल्ले : कर्मणिप्रयोग
भावेबद्दल मी आता न बोलणेच उत्तम.

मी लिहिलेल्या प्रतिसादात '

" मराठी भाषेच्या प्रकृती अनुसार कर्तरी प्रयोग भूत काळात होत नाही."

हे विधान
" मराठी भाषेच्या प्रकृती अनुसार सकर्मक कर्तरी प्रयोग भूत काळात होत नाही."

असे हवे. क्षम्यताम् .

केलास असे रूप काही जण वापरतात.पण ते नियम बाह्य आहे.
कर्मणि प्रयोगात द्वितीय पुरुषी कर्ता असल्यास क्रियापदाला कर्त्याप्रमाणे अतिरिक्त विकरण मराठीत विकल्पाने लागते. (अरबी भाषेतही असा काहीतरी दोन वेगवेगळ्या कारकांकडून क्रियापदाला प्रत्ययवजा विकरणे जोडला जाण्याचा प्रकार आहे, असे मला वाटते. संस्कृतात, हिंदीत, हा प्रकार दिसत नाही - गुजरातीबद्दल कोणाला माहिती आहे काय?)
अशा प्रयोगाला कर्तरि-कर्मणि संकीर्ण प्रयोग असे म्हटले जाते. तो नियमबाह्य नाही.
बाकी यनावालांचे अभ्यासपूर्ण विवेचन ज्ञानवर्धक आहे. धन्यवाद.
धनंजय

जेथे भावनांची देवाणघेवाण करायची आहे, तिथे शुद्धाशुद्ध बघायची गरज नाही काय? या प्रश्नातच खरे तर त्रुटी आहे.

अशुद्ध साधारणपणे फक्त नवशिके प्रौढच बोलतात. सामान्य तद्देशीय माणूस बहुधा अशुद्ध बोलत नाही. "आमचं आई म्हणालं" अशी चूक मराठी प्रदेशातला कोणी अशिक्षित माणूसही करणार नाही, तसा बोलणारा कन्नड मुलुखात लहानाचा मोठा झाला, असा आपण अंदाज करतो. त्याउलट "आई काय म्हन्तिया" असे म्हणणारा मराठी तर खासच, कोणी त्याची जात/गाव हेदेखील ओळखेल.

मराठीच्या अनेक बोलीभाषा आहेत - त्यांच्या भाषकांमध्ये त्या त्या बोलीत जसे शुद्ध असेल तसेच बोलणे/लिहिणे जरुरीचे असते. आता बहिणाबाईंच्या "मन वढाय वढाय" च्या ठिकाणी "मन ओढाळ ओढाळ" असे म्हणायला गेलो तर छंदोभंग होतो.

प्रमाणबोलीत मात्र जेव्हा बोलण्याची वा लिहिण्याची वेळ येते तेव्हा प्रमाण बोलीचे नियम पाळावे लागतात. आता मराठीच्या कित्येक बोलींपैकी कुठली "प्रमाण" बोली म्हणून निवडली गेली (आणि भविष्यात कुठली निवडली जाईल) या बाबतीत खरे तर "लोकशाहीच आहे" (किंवा पूर्वी राजेशाही म्हणा). महानुभावांची बोली साहित्यिक आणि समृद्ध असली तरी काय - ती मराठीची प्रमाण बोली झाली नाही. आजची प्रमाण बोली लोकांनी निवडली म्हणून प्रमाण आहे, महानुभावांच्या बोलीपेक्षा सरस होती म्हणून नव्हे.

प्रमाण बोली ही इतर बोलींपेक्षा शुद्ध नसली तरी ती बोलण्यात काही ठळक फायदे आहेत. बहुतेक सुशिक्षित लोक आपल्या घरगुती/जात-विशेष/प्रादेशिक बोलीला जोडून प्रमाण बोली जरूर शिकतात. त्यात त्यांचे विपुल शब्दभांडारही असते. त्यामुळे ज्या लोकांची घरगुती/जात-विशेष/प्रादेशिक बोली परस्पर एकच नसते, ते लोक प्रमाण बोलीचा जोड भाषा म्हणून उपयोग तर करू शकतातच, पण त्यात काव्यशास्त्रविनोदही करू शकतात.

तरी प्रमाणबोली वापरण्यात काही बोचरे तोटेही असतात. दोन जणांची घरगुती/जात-विशेष/प्रादेशिक बोली जर एकच असेल, तर काही काही बाबतीत प्रमाण बोलीत बोलल्यास मायबोलीचा जिव्हाळा करपतो. कविता महाजन यांच्या लेखात (संदर्भ जी एंचा) आपल्या मुलाला "किसना" असे हाक मारणार्‍या आईचा उल्लेख आहे. आई-लेकाची एक बोली असून प्रमाण बोलीतला "कृष्ण" होणे लेकाला अयोग्य वाटते. ते आपल्याला पटते.
तर मग प्रमाण आणि अन्य बोलीपैकी प्रसंगानुसार फायदे-तोटे लक्षात घेऊन बोलणे-लिहिणे करावे. कविता महाजन यांनी न सांगता तोच नीरक्षीरविवेक नाही का केला? अवतरित "उदाहरणे" सोडली तर पूर्ण लेख प्रमाण मराठीतच आहे. कारण येथे एका मोठ्या वाचकगणाशी त्यांना संवाद साधायचा आहे. पण ड्रायव्हरभाऊंशी त्या त्याच्या बोलीत बोलल्या, कारण त्यांना त्याच्याशी जवळीक साधायची होती.
नीरक्षीरविवेक हा असा की नळातून नितळ पाणीच यावे, आणि बाळाला स्तन्यच पाजावे. दूध आणि पाण्याची अहमहमिका म्हणून नळात दूध आणि बाळास पाणी असे करून चालणार नाही.