सर्वप्रथम लेखातील गैरसमज आढळला तो असा की कोकीळा गाते. ते तसे नसून नर कोकिळ कूजन करतो. मादी कोकीळा नाही.

प्राण्यांच्या आणि पक्ष्यांच्या काही जातीत नर हे मादीपेक्षा अधिक उठावदार आहेत. उदा. मोर, बदके, कोकीळ, शिंगधारी सांबर, आयाळधारी सिंह इ. अधिक माहिती येथे मिळेल.

आंब्याला मोहर आला की कोकीळा गाते असे ही म्हटले जाते. वसंत ऋतूशी ही सांगडही घातली जाते.

वसंत ऋतू हा पक्ष्यांच्या प्रणयराधनाचा काळ असून आपल्या मादीला हाक देण्यासाठी कोकीळ याकाळात कूजन करत असावा. कोकीळ स्वतःची अंडी स्वतः उबवत नसला तरीही प्रणयराधनाचा काळ संपल्यावर त्याचे कूजन ऐकू येणे कमी होत असावे आणि शरद ऋतूमध्ये अतल्प किंवा बंद होत असावे.

गावाकडे असताना सकाळी सकाळी चिमण्या यायच्या अंगणात. आता इथं पुण्यात डोमकावळेच दिसतात फक्त. चिमण्याही कुठेशा गायब झाल्या आहेत.

रोज प्रातःकाली अजूनही मला को़कीळ कूजन ऐकू येत असते. कदाचित ह्या पर्यावर्णातील बदलामुळे ह्या पक्ष्यांच्या सवयी देखिल बदलल्या असाव्यात! कुणी सांगावे.ह्या बाबतीत एखादा पक्षीतज्ञच काही प्रकाश टाकू शकेल.
आमच्या इथे अजूनही कावळे,चिमण्या,पोपट,मैना(साळुंकी),बगळे,कबुतरं वगैरे पक्षी सर्रास दिसतात.

===========================
मराठी भाषा हा माझा प्राणवायु आहे.
===========================

शरदराव,
फार मस्त चर्चा विषय. आपला निरिक्षण करण्याचा निर्णय सुद्धा फार चांगला आहे.

तरुशिखरावर कोकिळ कवीने पंचमस्वर लावला... ही ओळ आठवली.

कोकीळ या पक्षामध्ये नर आणि मादी दिसायला वेगळे असतात. नर पूर्ण काळा असतो तर मादी राखाडी आणि वर काळे ठिपके अश्या तर्‍हेची. या पक्षांचा प्रजोत्पादनाचा काळ वर्षांतून एकदा येतो. साधारण वसंत ऋतूमध्ये. माझ्या समजाप्रमाणे उन्हाळा सरता सरता जर मिलन झाले आणि अंडी घातली गेली तर पावसाच्या सुमारास पिले बाहेर पडतात आणि त्यांना वाढीच्या पहिल्या दिवसात भरपूर खाणे उपलब्ध असते. अश्याच बेताने साधारण पक्ष्यांच्या पुनरुत्पादनाचे चक्र असते.

कोकिळ गातो आणि मादिला आकर्षित करतो. मादी आपले अंडे (१/२) इतर कोणा पक्षाच्या घरट्यात घालते. अनेकदा आकाराने लहान पक्षी जसे शिंजीर (सनबर्ड), शिंपी अशा पक्षाच्या घरट्यात ती अंडे घालून पुढची सर्व जबाबदारी त्या पक्ष्याकडे सोपवते.

कोकिळ वर्गातले चातक (आफ्रिकन क्रेस्टेड ककू ? स्थलांतरित) , पावशा (युरेशियन ककू, उत्तर भारतातून आपल्याकडे स्थलांतर पेरते व्हा पेरते व्हा म्हणणारी) कारुण्य कोकिळा (प्लेंटिव्ह ककू) असेही पक्षी या सुमारास आपले अस्तित्व दाखवत असतात. स्वतःचे घरटे करणारा कोकिळ वर्गातला पक्षी म्हणजे भारद्वाज असे वाचलेले आठवते.

पक्षांच्या सहजवृत्ती नुसार मोठे अंडे त्यांना जास्त आकर्षित करते आणि ते उबवायला हे लहान पक्षी प्रेरित होतात. तसेच त्यांना अंडी मोजता येत नाहीत. अनेकदा ती कोकिळा त्याच घरट्यातले आधिचे अंडे बाहेर टाकते वा कोकिळेचे पिलू बाहेर आल्यावर ते काम करु शकते. अशा तर्‍हेने आपल्या खाण्यातील भागिदार कमी करुन स्वतः जगण्याची शक्यता ते वाढवते. वर सांगितलेल्या सहज वृत्तीनुसार मोठा 'आ' सुद्धा अन्न भरवण्यासाठी जास्त उद्युक्त करित असतो. त्यामुळे घरट्यातील इतर पिल्लापेक्षा कोकिळ बाळाला जास्त अन्न मिळते. त्याला जास्त अन्नाची गरज सुद्धा असतेच. ते आकाराने फार मोठे होणार असते. अशा या दत्तक आपत्याची सोय बघता बघता एखादे वेळी ते छोटे पक्षी अति कष्टाने आपले प्राण सुद्धा गमावतात.

आता हे पिलू आकाराने झपाट्याने वाढते. आणि राक्षसी पिलाला भरवणारे लहानसे आई-बाप मजेशीर दिसतात. असा एक क्षण डॉ. सतिश पांडे यांनी टिपलेला वृत्तपत्रात आला होता. (असे स्मरते).

आता असा प्रश्न पडेल की जर ते छोटे पक्षी कोकिळेचा वंश वाढवतात तर त्यांचा वंश कसा वाढणार? यावर उत्तर म्हणजे संख्या, स्वतःच्या पदरात दत्तक आंडे यायची शक्यता आणि सर्वात मुख्य म्हणजे लहान पक्ष्यांचा पुनरुत्पादनाचा वर्षातून दोन वेळा येणारा हंगाम.

हे मी सर्व कोकिळेचा विषय निघाला म्हणुन लिहिले. ते 'कोकिळगानाचा समय' या विषयाला धरुन नाही हे खरेच. माझी जशी माहिती आणि समजूत आहे तसे लिहिले. त्यात त्रुटी, चूका असल्यास जाणकारांनी क्षमा करुन त्या सुधाराव्यात अशी विनंती.

आपल्या पुढिल नोंदी ऐकण्यास उत्सुक आहे.
हा गायनाचा काळ स्थानपरत्वे थोडा बदलेल असे वाटते. त्यामुळे इतर उपक्रमी सुद्धा त्यांच्या परिसरातील नोंदी येथे ठेवतील तर ते अधिक चांगले ठरेल.

शुभेच्छा.
-- (पक्षीमित्र) लिखाळ.

जय स्वावलंबन ! कष्ट करा ... कष्ट करा !!

लिखाळबाबू,
तुझी माहिती आवडली.कोकिळा कावळ्याच्या घरट्यात अंडी घालते एवढीच माहिती मला होती,ती इतर लहान पक्षांच्याही घरट्यात अंडी घालते,आणि दत्तक पिल्लाच्या अन्नाच्या सोयीपायी प्रसंगी प्राणही गमावणारे चिमुकले पालक पक्षी ही माहिती तर मला अगदीच नवीन होती.
स्वाती

या वर्षी - २००८ - मध्ये कोकिळेचा पहिला आवाज ४ मार्च ला ऐकू आला.