आपल्या रक्तात काय काय असते असे लाक्षणिक अर्थाने बोलले जाते आणि ते प्रयोगशाळेत तपासून पाहिले जातांना त्यात काय पाहिले जाते किंवा सापडते हे मी या पूर्वीच्या लेखात लिहिले होते. ही रक्ताची केमिस्ट्री (रसायनशास्त्र) झाली. पदार्थविज्ञान (फिजिक्स) किंवा त्यातल्या द्रवविज्ञान (हैड्रॉलिक्स) या शास्त्रांच्या दृष्टीकोनातून रक्ताचा अभ्यास करतांना त्यात काय दिसते हे या लेखात पाहू.

तळपायापासून मस्तकापर्यंत आपल्या शरीरात असलेली हाडे, मांस, कातडी, दात, केस, नखे वगैरे बाकीचे सर्व घनरूप घटक ठरलेल्या जागीच असतात आणि आयुष्यभर त्या जागीच राहतात, पण द्रवरूप असलेले रक्त मात्र सतत इकडून तिकडे फिरत असते. या क्षणी करंगळीत असलेल्या रक्तातला एकादा कण पुढल्या क्षणी पायात किंवा मेंदूत गेलेला असेल किंवा करंगळीतच परत आलेला असेल. शरीराच्या सर्वच भागातल्या रक्ताचा काही भाग दर सेकंदाला हृदयाकडे जातो आणि तिथून तो फुफ्फुसात जाऊन प्राणवायू घेऊन येतो आणि पुन्हा शरीरभर पसरत असतो. या क्रियेला रक्ताभिसरण असे म्हणतात. हे साध्य करण्यासाठी आपले हृदय सतत धडधडत असते.

हृदयाचे चार कप्पे असतात. त्याच्या धडधडण्याच्या क्रियेत हे चारही कप्पे एका अत्यंत सुसंबध्द अशा क्रमाने आणि नियमितपणे आकुंचन व प्रसरण पावत असतात. पहिला कप्पा प्रसरण पावताच त्याला जोडलेल्या मोठ्या रक्तवाहिनीतून शरीरातले थोडे रक्त त्या कप्प्यात येते. तिथून ते दुस-या कप्प्यात जाते, तिथून फुफ्फुसाकडे जाऊन परत येतांना मात्र ते तिस-या कप्पात येते, तिथून आधी चौथ्या कप्प्यात जाऊन तिथून तीन मोठ्या रक्तवाहिन्यांमधून शरीरात पसरते. या प्रत्येक कप्प्यांना विशिष्ट प्रकारच्या झडपा असतात. त्यांमधून रक्ताचा प्रवाह फक्त एकाच दिशेने वाहू शकतो. उंदराच्या पिंज-याचे दार उघडून तो आत प्रवेश करू शकतो पण आतल्या बाजूने तेच दार उघडून तो बाहेर येऊ शकत नाही. याचप्रमाणे आपल्या शरीरातले रक्त चित्रात दाखवल्याप्रमाणे आधीच्या कप्प्यामधून पुढच्या कप्प्यात ठराविक मार्गानेच वाहू शकते. उलट दिशेने वाहून परत जाऊ शकत नाही.

जेंव्हा ते हृदयाच्या चौथ्या कप्प्यामधून शरीरात ढकलले जाते त्या वेळी त्या कप्प्याच्या आकुंचनक्रियेने रक्ताला एक दाब मिळतो. हा रक्ताचा जास्तीत जास्त किंवा वरचा दाब (Systolic pressure) झाला. त्या दाबामुळे ते शरीरभर पसरलेल्या रक्तवाहिन्यांमध्ये पसरते आणि सगळीकडून गोळा होत हृदयाकडे जाणा-या रक्तवाहिन्यांध्ये शिरून हृदयाकडे परत जाते. अर्थातच या वेळी त्याचा दाब कमी झालेला असतो. तरीही रक्ताला पुढे ढकलण्यासाठी तो पुरेसा असतो. पाण्याचा प्रवाह नळामधून वाहण्यासाठी त्याला पंपाने दाब द्यावा लागतो, हे प्रेशर पुरेसे नसेल तर नळाचे पाणी वरच्या मजल्यावर चढत नाही किंवा तोटीमधून अगदी कमी जोराने येते हा अनुभव आपल्याला असतो. आपल्या शरीरात पसरलेल्या असंख्य रक्तवाहिन्या आणि त्यांच्या सूक्ष्म अशा शाखा, उपशाखा वगैरेंमधून रक्ताचा पुरेसा प्रवाह वाहण्यासाठी हृदयाला जोर लावून रक्तावर दाब द्यावा लागतो. हृदयाकडून निघालेला रक्ताचा लोंढा संपला तरी रक्तवाहिन्यामधील रक्तावर कमीत कमी म्हणजे खालचा दाब (Dystolic pressure) असतोच. रक्तावरला दाब या दोन मर्यादांमध्ये सारखा बदलत असतो. हृदयामधून जोरात बाहेर पडतांना तो सर्वात जास्त असतो आणि कमी होत सर्वात कमी पातळीवर आल्यानंतर हृदयाचा पुढचा ठोका पडतो आणि त्याबरोबर रक्ताचा दाब पुन्हा वाढतो. हे सगळे एका सेकंदाच्या आत घडते.

रक्तदाबासाठी तपासणी करतांना हृदयामधून बाहेर पडणा-या रक्तवाहिनीमधील (Arteries) हे दोन्ही रक्तदाब मोजतात. त्यासाठी एका खास उपकरणाचा उपयोग केला जातो. यातली पोकळ बाही (कफ) दंडाभोवती घट्ट गुंडाळून त्यात हवा भरतात आणि फुगवत नेतात. या हवेच्या दाबामुळे दंडामधील रक्तवाहिनी चेपली जाते आणि तिच्यामधून हाताकडे जात असलेला रक्ताचा प्रवाह पूर्णपणे थांबतो. नळीने जोडलेला व्हॉल्व्ह उघडून आतली थोडी हवा बाहेर सोडली तर हवेचा दाब कमी होतो. हवेचा दाब हळू हळू कमी करत आणला तर चेपलेली रक्तवाहिनी मोकळी होत जाते आणि हातात जाणारा रक्तप्रवाह हळू हळू सुरू होतो. हवेचा दाब आणखी कमी झाल्यानंतर रक्तप्रवाह पूर्ववत होतो. या तपासणीचे वेळी हातात होत असलेल्या रक्तप्रवाहाचा आवाज स्टेथास्कोपने ऐकतात आणि रक्ताचा प्रवाह सुरू होण्याचा आणि पूर्ववत होण्याचा क्षण पकडतात. हवेचा दाब मोजण्यासाठी पारा भरलेली एक उभी नळी या यंत्राला जोडलेली असते. एका हाताने व्हॉल्व्ह उघडून हवा बाहेर सोडायची, त्याच वेळी कानाने स्टेथॉस्कोपमधला आवाज ऐकायचा आणि खाली जात असलेली पा-याची पातळी डोळ्याने पहायची अशी तीन कामे लक्षपूर्वक करायची असल्यामुळे ही तपासणी तज्ज्ञ डॉक्टर किंवा नर्सच करू शकतात. ही तीन्ही कामे यंत्राकरवी करवून घेऊन रक्ताचा दाब काट्याने डायलवर दाखवणारी यंत्रे निघाली आहेत आणि आता ती डिजिटल पध्दतीने आकड्यात दाखवणारी उपकरणेसुध्दा उपलब्ध झाली आहेत. पण भारतातले डॉक्टर त्यांवर फारसा भरोसा न ठेवता अजून जुन्या उपकरणांचाच उपयोग करतात.

रक्तदाब मोजणारी उपकरणे फक्त वरचा दाब (Systolic pressure) आणि खालचा दाब (Dystolic pressure) मोजतात. पण त्यांच्या दरम्यानच्या काळात हे कशा रीतीने (झटक्याने किंवा सावकाशपणे) वाढत किंवा कमी होतात हे समजण्यासाठी अधिक सेंसिटिव्ह इन्स्ट्रुमेंटची आवश्यकता असते. ईसीजीमध्ये याचा आलेख (ग्राफ) मिळतो. हृदयाच्या एकामागोमाग पडणा-या ठोक्यांमध्ये रक्तावरचा दाब कशा प्रकारे बदलत असतो तसेच हे ठोके किती काळानंतर पडतात, ते एकसारखे असतात किंवा त्यात काही फरक असतो वगैरे सविस्तर माहिती त्यात मिळते. याच्याही पुढची पायरी आयसीसीयूमधील यंत्रात असते. त्यातल्या मॉनिटरवर हे ग्राफ सतत येत राहतात आणि रुग्णाचे हृदय कशा प्रकारे काम करत आहे हे डॉक्टरला दिसत राहते. याशिवाय ट्रेडमिल टेस्ट, टूडी एको, थॅलियम टेस्ट वगैरेंमधून हृदयाची क्रिया कशी चालली आहे याची डायनॅमिक माहिती मिळते.

ही सगळी यांत्रिक उपकरणे यंत्रयुगामध्ये तयार झाली. त्यापूर्वीच्या काळात अशी साधने नसल्यामुळे रक्तप्रवाह समजून घेण्यासाठी मुख्यतः नाडीचे ठोके पाहिले (स्पर्शाने समजून घेतले) जात. प्राचीन काळापासून चालत आलेल्या आयुर्वेदामध्ये नाडीपरीक्षा अत्यंत महत्वाची समजली जाते. फक्त नाडीच्या ठोक्यांचा अतीशय लक्षपूर्वक अभ्यास करून शरीरातील सगळ्या इंद्रियांचे काम कसे चालले आहे हे निष्णात वैद्य त्यावरून जाणत असत.असे सांगतात इंग्लिशमध्येसुध्दा परिस्थिती समजून घेणे या अर्थाने फीलिंग द पल्स असा वाक्प्रचार आहे. "तुम्ही काल दिवसभर काय काय खाल्ले आणि रात्री काय केले हे सगळे अमका तमका वैद्य फक्त नाडी बघून अचूक ओळखतो." असे एका बुजुर्ग माणसाने मला एकदा सांगितले होते. कदाचित हा त्याच्या गप्पिष्टपणाचा भाग असेल किंवा रोग्याने आपल्यापासून काही लपवून ठेऊ नये म्हणून त्या वैद्याने असा समज पसरवून ठेवला असेल. अशा प्रकारे नाडीपरीक्षेमधून सबकुछ जाणणारे वैद्य आजकाल सहजासहजी पहायला मिळत नसले तरी एका मिनिटात नाडीचे ठोके किती पडतात एवढे मात्र सगळे डॉक्टर आणि वैद्य मोजतात. हे काम करणारी यंत्रेसुध्दा आता अनेक ठिकाणी पहायला मिळतात. दर मिनिटाला नाडीचे ठोके पडण्याचा वेग सतत दाखवत राहणारी इलेक्ट्रॉनिक उपकरणेसुध्दा आयसीसीयूमध्ये असतात. मिनिटाला जेवढे नाडीचे ठोके पडतात तितक्या वेळा हृदयाकडून शरीराला रक्तामधून नवा प्राणवायू मिळतो. झोपेत असतांना किंवा निपचित पडून राहिलेल्या वेळी शरीराला जेवढा प्राणवायू लागतो त्यापेक्षा कष्टाचे काम करत असतांना किंवा धावतांना जास्त प्राणवायूची गरज पडते. तो पुरवण्यासाठी नाडीचे ठोके तात्पुरते वाढतात आणि गरज कमी झाली की ते पुन्हा कमी होतात. जिममधल्या आधुनिक यंत्रांमध्ये नाडीचे ठोके दाखवणारी उपकरणे बसवली असतात. ते यंत्र चालवून वर्क आउट करतांना आपण हे पाहू शकतो. मानसिक धक्का किंवा भीतीमुळे सुध्दा छाती धडधडते तेंव्हा नाडीचे ठोके जलदगतीने पडतात. पण या सगळ्या गोष्टी बहुधा कमाल आणि किमान मर्यादांमध्येच घडतात. त्या मर्यादा ओलांडल्या गेल्या तर त्यापासून अपाय होण्याची शक्यता असते.

थोडक्यात सांगायचे झाल्यास एका मिनिटात हृदयाच्या कार्याच्या चक्राची किती आवर्तने होतात, त्याची गती सारखीच राहते की त्यात बदल होतात, प्रत्येक आवर्तनात रोग्याच्या रक्ताचा कमाल आणि किमान दाब किती असतो. तोसुध्दा स्थिर पातळीवर राहतो किंवा त्यात बदल होत राहतो, या दोन्हींमध्ये होणारे बदल रोग्याच्या स्थिर किंवा चल स्थितीनुसार असतात की नाही. वगैरे अनेक गोष्टींचा अभ्यास करून त्याचा उपयोग रोग्याच्या शरीराची अवस्था समजून घेऊन त्याच्या व्याधीचे निदान करण्यात केला जातो.