"मुंबईचे वर्णन " लेखक- गोविंद नारायण माडगावकर, साकेत प्रकाशन, पृ. ३२८, किं. रु.२५०/-. सदर पुस्तकाचे पहिले प्रकाशन इ.स.१८६३ साली झाले होते. त्यामुळे पुस्तकातील भाषा तत्कालीन मराठी आहे. आमच्या मुंबई बाबत वेगळीच माहिती वाचताना फार गम्मत वाटते. दुखाची बाब म्हणजे हे पुस्तक १८६३ नंतर प्रथमच प्रसिद्ध झाले आहे. या मधल्या काळात कोणाही मराठी माणसाला या पुस्तकाचे पुनः प्रकाशन करावेसे वाटले नाही. असो. पुस्तकातील प्रस्तावना तर फारच सुंदर आणि महत्वाची आहे. सदर पुस्तक प्रकाशित करण्याबाबत माडगावकर म्हणतात, " हे आमचे यत्किंचित प्रयत्न पाहून ह्या शहरातील कित्येक विद्वज्जनसमूहास इर्षा येऊन त्याणी याहून सहस्त्रपट उत्तम असा मुंबईचा किंबहुना हिंदुस्थानचा इतिहास अनेक देश पाहून स्वश्रमाने तयार करावा अशी उमेद आहे. या कृत्यास आरोग्य व द्रव्याची विपुलता पाहिजे.लक्ष्मीची कृपा पावलेले गृहस्थ आम्हांमध्ये बरेच आहेत.इतिहास म्हटला म्हणजे ज्याच्या देशाचा त्याणेच लिहावा. जर कोणास मराठीसारिख्या प्राकृत भाषेत इतिहास लिहावयास मन होत नसले, तर इंग्रजीत लिहिला असता तो इंग्रज आणि एतद्देशीय लोकांसही सारखाच मान्य होईल. परंतु मराठी भाषा म्हणजे केवळ क्षुद्र आहे असे कोणी माणू नये. मराठी भाषा संस्कृत भाषेच्या योग्यतेस देखील येईल.ती विद्वान लोकांनी वहिवाटीत आणिली पाहिजे. या भाषेत अनेक शास्त्रीय विषयावर ग्रंथ रचून तीत अनेक शब्दांची योजना केली पाहिजे. संस्कृत, युनानी, हिब्रू, लातीन, अरबी, फारशी,इत्यादी भाषा विद्वज्जनांनी सुधारल्या,म्हणूनच एवढ्या योग्यतेस चढल्या. आमच्या कल्पना उष्ट्या,आमचे विचार परतंत्र, आमची बुद्धी जड,आमची ग्रंथरचना पोरकट, आम्ही दुसऱ्याने संपादन केलेल्या विद्याधनावर फिशारी भोगणारे, किंवा उच्छिष्ट्भोजी , असे जे आम्हास युरोपियन लोक दोष देतात, त्यापासून आम्हास व आमच्या पुढील संततीस तरी आमचे अर्वाचीन ज्ञाते मुक्त करतील, अशी खातरी बाळगून हा ग्रंथ रचिला आहे.एक विद्वान असे म्हणतो.अनेक भाषा शिकाव्या, आणि मनुष्याने विद्वान व्हावे ते कशासाठी ? स्वभाषेत अनेक भाषातील शब्द व कल्पना मिसळून तीस उत्तम प्रतीच्या भाषेची योग्यता आणावी, नाहीतर अनेक भाषा व विद्वान होऊन लोकांस तादृश लाभ होत नाही, एखाद्या मुलाचे आई बाप मुळचे दरिद्री असतात, व पुढे मुलगा कर्तुत्वी निघून व मोठी संपत्ती मिळवून जसा आपले कूळ उदयास आणितो ;त्याच प्रमाणे विद्वान लोकांचे कूळ हि त्यांची स्वभाषा, ही त्याणी उदयास आणिली नाही ,तर मुलास संपत्ती प्राप्त झाली असता त्याणे आपल्या आई बापास घरातून हाकून देऊन परक्यास आपल्या वैभवाचे सुख दिले असता त्याजवर कृतघ्नपणाचा जो दोष येतो, तोच त्यांसही लागू होतो,त्यास,वाल्मिक,पाणिनी,इत्यादी अमर झाले,ते एक स्वभाषा सुधारल्यावरूनच.
दुसरे, ज्ञानेश्वर,वामन,मुक्तेश्वर, तुकाराम,मोरोपंत,रामदास,मुकुंदराज,श्रीधर,सोपानदेव,एकनाथ,इत्यादी प्राकृत कवींनी मनावर घेऊन पद्यरचनेत हजारो ग्रंथ रचले,तेव्हापासून मराठी भाषा थोडीसी उदयास आली, आणि ती भाषा काही उपयोगी आहे असे लोक मानू लागले. व आर्या, श्लोक,अभंग,दिंड्या ,ओव्या इत्यादी वाचण्याची लोकांस गोडी लागली.हे त्याणी श्रम केले नसते, तर मराठी भाषा केव्हास विलयास गेली असती.गद्यरचनेत शास्त्रीय विषयांवर ग्रंथ झाले नाहीत, यामुळे ती शास्त्री व पंडित जनास मान्य झाली नाही.परंतु हे लक्षात धरावे की, जी भाषा काव्यरचनेस योग्य झाली, ती हलकट असे कोण म्हणेल.
तीनशे वर्षांमागे इंग्रजी भाषा म्हटली म्हणजे मुळची अगदी पोरकट होती, आणि विद्वान, इंग्रजी लोकांस काही लिहिणे किंवा भाषण करणे पडे, तेव्हा जसे आम्ही हल्ली गणपतीच्या कथेच्या चिट्या, धर्मसंबंधी सभांचे कागद, भाजीची याद, व लग्नपत्रे देखील इंग्रजीत पाठवतो, त्याचप्रमाणे ते सर्व अगत्याचा कागदपत्राचा व्यवहार लातीन किंवा फ्रेंच भाषेत करीत.स्वभाषेची त्याला इतकी लाज वाटे की, तीमध्ये ते चौघात एकमेकांसी भाषण करायला देखील लाजत, आणि हल्ली आम्ही जसे अर्धे मराठी आणि अर्धी इंग्रजी बोलतो, तसे ते अर्धी इंग्रजी व अर्धी लातीन बोलत.परंतु पुढे जेव्हा बेकन,न्यूटन, मिल्टन, पोप,शेक्सपियर, बैरन ( लॉर्ड बायरन असावा बहुतेक), स्काट, अडीसन, इत्यादी त्यांध्ये धुरंधर विद्वान झाले,तेव्हा त्याणी ती भाषा श्रमेंकरून उदयास आणली.आणि आता ती सर्वमान्य झाली इतकेच नाही,परंतु संस्कृत, लातीन, अरबी, हिब्रू इत्यादी विद्वज्जन भाषांच्या पंक्तीस जाऊन बसली. अहो ? ही आम्हास किती लांच्छन आणण्याजोगी गोष्ट आहे. इंग्लंड देशातील इंग्रज आचार्यांनी आमच्या देशात येऊन संस्कृत व प्राकृत भाषांचे कोश तयार करून आम्हास द्यावे,आम्ही मराठीत लिहिलेले ग्रंथ त्याणी शोधावे; आमच्या वेदांचा अर्थ जर्मनी देशांतील भट्ट मोक्षमुलर ( maxmuller ) यांनी लावून व त्याजवर टीका करून छापून आम्हांसाठी पाठवून द्यावा; आमच्या मराठी, संस्कृत, आणि गुजराथी विद्यार्थ्यांची परीक्षा डाक्तर विलसन, डाक्तर मिचल, मेजर क्यांडी इत्यादी इंग्रज पंडितांनी घ्यावी; आणि मुंबईतील कॉलेजात विध्यार्थ्यांस संस्कृत शिकवायास जर्मनी देशातून गुरु यावा. अर्थात ही सर्व देशाभिमानाची व अप्रतिम उद्योगाची फळे आहेत,दुसरे काही नाही.
जर कोणी म्हणेल की,आमच्या लोकांस एवढे दोष कां देता. भारत,भागवत,रामायण, ज्योती:शास्त्र, न्यायशास्त्र, मानसशास्त्र,व्याकरण,वैद्य शास्त्र , अशा गहन विषयांवर मोठमोठे राजमान्य ग्रंथ आमच्या पूर्वजांनी रचिले आहेत, तर आम्हांमध्ये काय सामर्थ्य नाही?आम्हास ही गोष्ट कबूल करणे भाग आहे की व्यास, वाल्मिक, गौतम , कालिदास, पाणिनी,यांसारीखे आम्हांमध्ये महान विद्वान होऊन गेले खरे, परंतु ते ज्ञान त्यांजकडेसच राहिले, ते आम्हास उपयोगी पडत नाही.ज्याची विद्या,ज्याचे शौर्य ,ज्याचे सत्कर्म, ज्याचे ऐश्वर्य ,ज्याची शरीरसंपत्ती,ज्याचे सुख, त्यासच भूषण देते. ज्ञान म्हटले म्हणजे ज्याचे त्यालाच.दूर कशास जावे ? बापाचा लौकिक मुलास उपयोगी पडत नाही. मग शेकडो वर्षांमागील आमच्या पूर्वजांचे ज्ञान आम्हास कोठून भूषण दायक होईल ?ही सर्व श्रमेंकरून ज्याची त्याणेच साध्य केली पाहिजेत., किंवा पूर्वजांनी सध्या करून ठेविली असता रक्षण तरी केली पाहिजेत, तेव्हाच ट्या पुरुषास भूषण येईल, द्रव्य देखील स्वकष्टाने कमाविले असता जेवढे भूषण देते, तेवढे वडिलांनी ठेविलेल्या द्रव्यापासून भूषण येत नाही.
यावरून अशी कल्पना निघत्ये की, आम्हामध्ये पूर्वी मोठे विद्वान होऊन गेले, त्यामुळेच आम्हाला हल्ली अभिमान उत्पन्न होऊन आम्ही आळशी होत चाललो, जर आम्हामध्ये मुळीच कोणी विद्वान झालेले नसते, तर कदाचित आम्ही विद्येकडे झटून ती संपादन करायचे उद्योग केले असते.इंग्रज लोकांमध्ये पूर्वी विद्वान नव्हते व विद्या कलाही त्यांस नव्हत्या, म्हणूनच त्याणी देशोदेशी जाऊन अनेक शोध केले व लोकांची शास्त्रे तपासून त्यामध्ये जे जे उपयोगी होते , ते साध्य करून घेतले, आणि त्याची वृद्धी केली, व त्याच उद्योगात ते सुख मानितात."
( मराठीत ग्रंथ प्रकाशनाची नुकतीच सुरुवात झाली, अशा काळात १८६३ साली गोविंद नारायण माद्गाव्कारांनी "मुंबईचे वर्णन" सारखा अद्भुत ग्रंथ लिहिणे ही महत्वाची घटना आहे. एखाद्या शहराच्या इतिहासावर ग्रंथ लिहिण्याची परंपरा युरोपातही प्रचलित नव्हती. अशा काळात मुंबई शहराचा इतिहास जमवून लिहिणे ही त्या काळातील अपूर्व घटना होती. मुंबईचे हे एकशे चाळीस वर्षांपूर्वीचे तत्कालिक सामाजिक वर्णन आहे.१८६३ सालची मुंबई, तिचा पूर्वेतिहास, शहराची होत गेलेली वाढ,त्या काळातही होणारे ध्वनीप्रदूषण, मुंबादेवीचे महात्म्य, मुंबईत नुकतीच चालू झालेली रेल्वे, वाढता व्यापार, कर आकारणी आणि मुंबईतील उद्यमशील पारशी समाजाचे चित्रण या पुस्तकात आले आहे. या काळात शिक्षणाची नुकतीच सुरुवात झाली असली तरी रूढी अन परंपरांचा पगडा सर्व सामन्यांच्या मनावर होता तरीही उद्योग-धंद्यातील मुंबईची प्रगती बघून लेखक हरखून गेले. कोणत्याही देशाचे, शहराचे चित्रण त्या त्या काळातल्या वांग्मायात उमटत असते. त्यातील काही अक्षरवांग्मय बनते. " मुंबईचे वर्णन" हे गोविंद नारायण माद्गाव्कारांचे मराठी अक्षर वांग्मय त्यामुळेच अभ्यासकांसाठी आणि वाचकांसाठी आजही महत्वाचे ठरत आहे. एकशे चाळीस वर्षांपूर्वीच्या समृद्ध मराठी भाषेच्या विविध छटा या ग्रंथात बघायला मिळतात. आवर्जून वाचावे आणि संग्रही असावे.