मूळ पुस्तकातल्या कथानकात महत्वाचे फेरफार विरस करणारेच वाटतात. अलिकडचे मराठीतले उदाहरण म्हणजे जी.ए. कुलकर्णींच्या कैरी ह्या कथेवरचा अमोल पालेकरांचा कैरी हा चित्रपट. मूळ कथानकात किती बदल केला आहे माहित नाही पण ही कथा ज्या मुलाच्या नजरेतुन लिहिली आहे त्याऐवजी पालेकरांनी मुलगी घेतली आहे. (ते वर्ष भारत सरकारने महिला वर्ष की काय घोषित केल्याने पुरस्कार मिळण्यास सोपे जावे म्हणून तसे केल्याचे ऐकले होते) मला वैयक्तिकरीत्या हे न रुचल्याने अजूनही हा सिनेमा पाहिलेला नाही. पाहण्याची इच्छा नाही.
हा चित्रपटा जीएंच्या पश्चात बनवला असल्याने लेखकची परवानगी वगैरे मुद्दे गैरलागू होते.

असे बदल करण्यासाठी लेखकाची पूर्व परवानगी घ्यायला लागते किंवा कसे ते माहित नाही परंतु जेव्हा असे कादंबरीवरून डिट्टो चित्रपट बनतात तेव्हा त्यातील क्लायमॅक्स बदलण्यात अधिक धंदा करणे या व्यतिरिक्त दुसरा हेतू कळत नाही.

अनेकदा चित्रपट बनताना अल्टरनेट क्लायमॅक्स वगैरे तयार केले जातात. त्यातील एक क्लायमॅक्स निश्चित केला जातो असे वाटते परंतु मूळ कादंबरीशी फारकत घेणारा शेवट प्रेक्षकांचा विरस करणारा वाटतो.

एंजल्स अँड डिमन्समध्ये हे संपूर्ण कथानक ज्या गैरसमजामुळे घडते तो गैरसमजच चित्रपटातून वगळलेला आहे. असे करण्याचे कारण मलाही समजले नव्हते पण त्या काळात मी आयएमडीबीवरील काही प्रतिसाद वाचले होते त्यावरून अनेक प्रेक्षकांना हे रुचले नव्हते असे वाटते.

बाकी, लेखकाला असे महत्त्वाचे बदल का चालत असावे किंवा त्यांची परवानगी लागते किंवा या प्रवृत्तीमुळे झालेले वाद वगैरे विषयी माहिती पुरवल्यास वाचण्यास आवडेल.

रिबेका या कादंबरीवरून हिंदीत अनेक वर्षांपूर्वी कोहरा (वहिदा रहमान, विश्वजीत आणि ललिता पवार) हा चित्रपट आणि दोन वर्षांपूर्वी अनामिका (दिनो मारिओ, मिनिषा लांबा व कोएना मित्रा) हा चित्रपट बनला.

दोन्ही चित्रपटात कथानकातील महत्वाच्या बाबी बदलण्यात आल्या. मूळ कादंबरीच्या कथानकात रिबेका ही मृत स्त्री ही व्यभिचारी आहे. किंबहूना व्यभिचारातूनच ती गर्भवती आहे असे नायकास सांगते व त्यास स्वत:वर गोळी झाडण्यास उद्युक्त करते.

कोहरा मध्ये या गोष्टीला फाटा देण्यात आला त्याचे कारण कोहरा ज्या काळात बनला त्यावेळी भारतीय समाजमन तितकेसे परिपक्व नव्हते. अर्थात तरी देखील असे दाखवायला अडचण नव्हती कारण ही नायकाची पूर्वपत्नी असली तरी नायिका नसून खलनायिकाच होती. असो.

अनामिकाने दुसर्‍या व तिसर्‍या फळीचे कलाकार घेतल्याने आणि तोपर्यंत भारतीय समाजमन बरेच प्रौढ झाले असल्याने त्यांना मूळ कादंबरीत बदल करण्याची गरज पडायला नको होती. परंतू त्यांनी तर कहरच केला. मूळ कादंबरीत रिबेकाची खास मदतनीस असलेल्या (जी पुढे कथेची मुख्य नायिका असणार्‍या नायकाच्या द्वितीय पत्नीस त्रास देते) पात्रास वृद्धेच्या ऐवजी तरूण दाखविले असून तिलाच मूळ खलनायिका तसेच रिबेकाची खरी खुनी दाखविले आहे तर रिबेकाला सज्जन दाखविले आहे.

मूळ कादंबरी बरीच जुनी आहे. त्यात रिबेका व्यभिचारी असून नायक तिचा खून करतो असे दाखविले आहे. असे असले तरी ही कादंबरी मनाला अतिशय भावते. अतिशय उत्कंठावर्धक अशा ह्या कादंबरीत रहस्याचे तीन स्फोट होतात.
१. रिबेका अपघातात मेली नसून तिचा खून झाला असल्याचे समजणे.
२. नायकच रिबेकाचा खुनी असल्याचे नायिकेला समजणे.
३. प्रत्यक्षात रिबेका मृत्युपूर्वी गर्भवती नसून तिने तसे नायकाला खोटेच सांगितले असल्याचे सर्वांना समजणे.
या तीन रहस्यस्फोटांमुळे कादंबरी जितका आनंद देते. त्याच्या एक टक्काही आनंद हे दोन्ही हिंदी चित्रपट देऊ शकत नाहीत.

दोन भिन्न माध्यमांतल्या कलाकृतींचा आस्वाद घेण्याची रसिकांची पद्धत वेगवेगळी असते, शिवाय अनेकदा तर रसिकही वेगळाच असतो. त्यामुळे असे बदल होणे अपरिहार्य आहे असे वाटते. ज्यांनी मूळ कादंबरी वाचलेली नाही, त्यांना असे सिनेमे आवडू शकतात. मी फाईव्ह पॉईन्ट समवन आधी वाचले होते, नंतर थ्री इडियट्स पाहिला. त्यात केलेली कथानकाची मोडतोड मला आवडली नाही. माझ्या ज्या मित्रांनी सिनेमा आधी पाहिला, त्यांना तो प्रचंड आवडला. त्यातल्या काहींनी नंतर पुस्तक वाचले, तरीही त्यांना सिनेमाच जास्त उजवा वाटला. बहुधा कलाकृतीचे 'फर्स्ट इम्प्रेशन' महत्त्वाचे ठरत असावे.
पुस्तक काय किंवा सिनेमा काय, आपापल्या जागी चांगले अथवा वाईट असतातच. फक्त पुस्तकाबरहुकूम सिनेमा नाही आणि त्यामुळे माझा रसभंग झाला म्हणून सिनेमा वाईट असे म्हणता येते का? माझ्या मते, नाही. कलाकृतीचा आस्वाद स्वतंत्र घेतला जावा असे वाटते.

>>कादंबरी वाचून प्रेक्षक अपेक्षेने चित्रपट पाहण्यास जातो त्याचा अशा बदलांनी विरस होऊ शकतो असे तुम्हाला वाटते का?
नक्कीच, परिक्षण वाचल्याशिवाय चित्रपट पाहू नये असे सुचवतो. पैसे,वेळ, मानसिक शांती असे बरेच काही वाचते.

मी कादंबरी वाचली नसल्याने मला "द गर्ल विथ द ड्रॅगन टॅटू" चित्रपट आवडला.

मराठीतील असे एक उदाहरण आठवते. "मुंबई दिनांक" आणि "सिंहासन" अरुण साधू यांच्या या दोन कादंबर्‍यातील कथानक एकत्रित करून जब्बार पटेल यानी तयार केलेला "सिंहासन" हा चित्रपट. दोन्ही कादंबर्‍या त्या त्या काळी जशा गाजल्या तसेच हा चित्रपटही. "मुंबई दिनांक" मधील अनेक पात्रांपैकी एक महत्वाचे पात्र म्हणजे पत्रकार अय्यर. याला चित्रपटात स्थान नाही, तर ते दिले गेले 'सिंहासन' मधील 'दिगू टिपणीस' या पत्रकाराला. सिंहासन कादंबरीमध्ये दिगू या राजकारण्यांचे काहीही वाकडे होऊ शकत नाही, इथपर्यंतच्या निर्णयास येतो; पण जब्बार पटेल यानी चित्रपटात मात्र त्याला अखेरीस नैराश्येने वेडाचे झटके येतात आणि मुंबईच्या फूटपाथवरून तशा पद्धतीचे हातवारे करीत घुमताना दाखविले जाते आणि चित्रपट संपतो.

अर्थात असा बदल म्हणजे कादंबरीतील कथानकाशी दिग्दर्शकाने 'प्रतारणा' केली असे म्हणता येणार नाही, कारण पटकथेच्यावेळी मूळ लेखक अरुण साधूही त्यांच्यासोबत होतेच. चर्चा झाली असणारच. त्यामुळे 'सिंहासन' च्या बाबतीत सर्वानीच पडद्यावरील सादरीकरणासाठी तसेच प्रेक्षकांवर योग्य ती परिणामकारकता बिंबविण्यासाठी आवश्यक ते "स्वातंत्र्य" घेतले असे म्हटले जाईल.

"बनगरवाडी" हादेखील एक चांगला प्रयोग झाला होता. कादंबरी आणि चित्रपट दोन्हीही एकमेकाला पूरक बनले होते.

अशोक पाटील

"हौ ग्रीन वॉज माय वॅली" ही कादंबरी वाचली तेव्हा "बदलत्या काळाबरोबर येणारे अपरिहार्य बदल" ह्या संदेशाबरोबरच वेल्श अस्मितादेखिल पानांपानांतून डोकावताना दिसली होती.

त्यानंतर काही वर्षांनी चित्रपट पाहिला त्यात मात्र ही वेल्श अस्मिता कुठेही पकटपणे दिसली नाही.

बाकी ही दोन स्वतंत्र माध्यमे असल्यामुळे आणि चित्रपटाला वेळेचे बंधन असल्यामुळे काही बदल अपरिहार्य आहेतच.

Doing what you like is freedom. Liking what you do is happiness.

आर के नारायण यांची "गाइड" कादंबरी मी देव आनंद चा प्रसिद्ध चित्रपट पाहिल्यावर वाचली होती. आधी वाचली असती तर कदाचित चित्रपट आवडला नसता. कथा एकच असले तरी दोन्ही माध्यमांतल्या कथानकात खूप फरक आहे.

नारायण यांना स्वतः चित्रपट अत्यंत भडक आणि विकृत वाटला होता. त्यांचे सेटवरचे कटु अनुभव, आणि एकूण चित्रपटाबद्दलचे विचार त्यांच्या "मिसगाइडेड गाइड" निबंधात नोंदविले होते. त्याबद्दल थोडेसे येथे वाचता येईल.

जेन ऑस्टन यांच्या कादंबर्‍यांना पडद्यावर आणणे आता लोकांना छान जमले आहे. सेन्स अँड सेन्सिबिलिटी चे एम्मा टाँप्सन ने केलेले रूपांतर, महत्त्वाचे फेरबदल केले असूनही मला फार आवडले. पण अलिकडे आलेला प्राइड अँड प्रेजुडिस अगदी बाद होता - त्यापेक्षा बी-बी-सी चे मिनि-सीरीज् मस्त होते (कॉलिन फर्थ....!!) एकूणच १९व्या शतकाच्या इंग्रजी कादंबर्‍यांचे - डिकन्स, जॉर्ज एलियट, गास्कल - रूपांतर बीबीसी ला छान जमलेय.

आधी ऍगथा ख्रिस्टी च्या जेन मार्पल गोष्टी जोन हिक्सन च्या अभिनयात खूप आवडायच्या, पण आता नवीन मालिकेत मार्पलही बदलल्या आहेत, (जास्त ग्लॅमरस झाल्या आहेत) आणि गोष्टीही! काही गोष्टीत खूनी ही वेगळा केला आहे. सस्पेन्सचे संगीत, भडक सेट्स, सगळ्यानेच रसभंग होतो.

हिंदी साहित्यातून सिनेमे झालेली दोन उदाहरणे म्हणजे फणीक्ष्वरनाथ रेणूंचे "तीसरी कसम" (ही त्यांनीच पडद्यावर आणली) आणि नदिया के पार (आत्ता लेखक आठवत नाही, पण कादंबरीचे बर्‍यापैकी रूपांतर झाल्याचे वाटल्याचे स्मरते).
*********
धागे दोरे
*********

"फणीक्ष्वरनाथ रेणूंचे "तीसरी कसम" (ही त्यांनीच पडद्यावर आणली)"

~ पडद्यावर आणली गीतकार शैलेन्द्र यानी १९६६ मध्ये. "रेणू" यानीच या चित्रपटाचे संवाद लिहिले होते. मूळ कथाही "मारे गये गुलफाम" त्यांचीच. फणिश्वरनाथांची 'मैला आंचल' ही हिंदीतील अत्यंत गाजलेली कादंबरी, पण यावर चित्रपट निघाला नाही.

"गाईड" बद्दल ~ ज्या दुव्याचा तुम्ही उल्लेख केला आहे ते पुस्तक "द ग्रेटेस्ट शो ऑन अर्थ्" आहे माझ्याकडे. नक्की वाचतो नारायणन् प्रकरण. फक्त "जयपूर" लोकेशन निवडल्याबद्दल त्यांनी स्पष्ट् नाराजी व्यक्त केल्याचे राजू भारतन यांच्या एका लेखात वाचल्याचे आठवते. त्यापुढेही वाद होते असे दिसते एकूण.

अशोक पाटील

आर के नारायण यांनी द गाइड लिहिली तेव्हा त्यांच्या मनात लोकेशन, व्यक्तिमत्व या विषयी काही खास जागा आणि व्यक्ती होत्या. लोकेशनसाठी द. भारतातील जागा, रोझीचे शास्त्रिय नृत्य, राजूचे व्यक्तिमत्व यामध्ये बदल करण्यात आले. नारायण यांना ती प्रतारणा वाटली असावी. यावरून माझ्या म्हणण्याला पुष्टी मिळते. पुढे जाऊन ही वाचकांशीही प्रतारणा आहे असे मला म्हणायचे आहे.

चर्चेत भाग घेणार्‍यांचे आभार आणि नववर्षाच्या शुभेच्छा.