विषय गुंतागुंतीचा आहे. अमेरिका किंवा पश्चिमी जग आणि मध्यपूर्वेतले देश, भारत ह्यांच्या संस्कृतीत फार फरक आहे. त्यामुळे अमेरिकत राष्ट्रध्वजाची चड्डी घालून फिरले तरी कुणी काही म्हणत नाही. आणि सिब्बल ह्यांच्या एका बैठकीत एखाद्या श्रेणी कर्मचाऱ्याच्या चुकीमुळे राष्ट्रध्वज उलटा लागला तर अल्ट्रा राष्ट्रवादी बोंबाबोंब करायला सुरवात करतात.

सोशल मीडियामुळे अल्ट्रा राष्ट्रवाद्यांना, जातीयवादी संघटनांना अफवा पसरवणे, खोटेनाटे बोलून किंवा कसेही स्वस्त प्रसिद्धी मिळवणे सोपे झाले आहे.

पण असे असले तरी गुंतागुंतीच्या समाजासाठी बहुधा वेगळी धोरणे ठेवायला हवीत असे वाटत नाही. सिब्बल ह्यांच्याशी अर्थातच असहमत. सध्या कुठलीही कायदेशीर कारवाई करण्यापूर्वी संकेतस्थळाकडे दाद मागण्याची सोय/पायरी आहे. त्याचा वापर करायला हवा. संकेतस्थळांना वाटल्यास ते मजकूर काढतील.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

वरील तीन्ही उदाहरणे कात्री लावण्यासारखी नाहीत.

(सिब्बल यांच्या पूर्ण वक्तव्याचा दुवा देता येईल का? कदाचित त्यांनी अन्य खरोखरे धोकादायक उदाहरणेसुद्धा दिली असतील.)

आय हेट सोनीया किंवा मनमोहन इज सोनियाज् पपेट हे ठीक पण

मक्क्यात डुक्कर आणि एखाद्याची अश्लील (व्यंग)चित्रे हे दुसर्‍याचे अभिव्यक्तीस्वातंत्र्य कसे होऊ शकते? लक्षात आले नाही.

याचबरोबर आणखी एक प्रश्न पडला. एखाद्या व्यक्तीच्या श्रीमुखात भडकवणे हा कायद्याने गुन्हा आहे. त्याचा उदो उदो करणारे किंवा त्याला सहमती देणारे अनेक संदेश फेसबुकावर दिसत होते. त्याबद्दल कायदा काय म्हणतो?

आपण भारतीय (यात सगळ्या धर्माचे, जातीचे, भाषा बोलणारे लोक आले) प्रचंड प्रमाणात व्यक्तीपूजक आणि भावूक आहोत.
आपल्याला कुणाला तरी सतत follow करणेच खूप आवडते, मग ते राजकारणी असोत, सिने अभिनेते असोत, खेळाडू असोत वा आपापल्या जातीचे, धर्माचे तथाकथित नेते.
मग कालांतराने असे लोक म्हणजे आपल्यासाठी ईश्वरासामान होतात आणि त्यांच्याविरुद्ध आपण एक शब्द ऐकून घेवू शकत नाही.

आपल्या आणि इतर पाश्चात्य देशातल्या या मुलभूत सामाजिक फरकामुळे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य ही संकल्पना जशीच्या तशी इथे उचलून धरणे चुकीचे आहे. आपल्या समाजाच्या जडणघडणीनुसार ही व्याख्या "जोपर्यंत तुम्ही दुसर्याला दुखावत नाही तोपर्यंत तुमच्या भावना व्यक्त करण्याचे स्वातंत्र्य" अशी परावर्तीत होते.

बाकी वरील तीनही उदाहरणे प्रातिनिधिक वाटतात, कोणाही राजकीय नेत्याबाबत किंवा धार्मिक प्रतीकांबाबत असे होवू शकते (किंबहुना होतेच).

येथे प्रश्न असा उद्भवतो की एखाद्या सोम्याने अमुक एक चित्र फेसबुकवर टाकले म्हणून दहा शहरात दंगली होणार असतील, सामाजिक स्वास्थ्य धोक्यात येत असेल तर याला जाबाबदार कोण ?

जर चित्र अजाणतेपणाने किंवा परिणाम न लक्ष्यात आल्यामुळे टाकले गेले असेल तर ते निव्वळ अनैतिक वर्तन ठरते व सामाजिक स्वास्थ्य धोक्यात आणण्याची जबाबदारी पूर्णपणे दंगलखोर गटांकडे जाते, परंतु हीच गोष्ट जर मुद्दामून भावना भडकवण्यासाठी केली गेली असेल तर मात्र दोघेही सारख्याच प्रमाणात जबाबदार ठरतात.

कायद्याच्या( किंवा सध्याच्या व्यवस्थेच्या) व्याख्येत मात्र हा फरक मंजूर नसून सदरचे चित्र टाकणारा हाच सामाजिक स्वास्थ्य बिघडवण्यासाठी कारणीभूत मानला जातो. आणि अशा घटकांना रोखणे हे कायद्याचे आणि पर्यायाने सरकारचे कामच आहे, किंबहुना या भावनेतूनच सरकार हे पाउल उचलत आहे असे वरकरणी तरी चित्र वाटते.

बाकी यामध्ये इतर अनेक घटक समाविष्ट असू शकतात जसे :
-कपिल सिब्बल यांना आपल्याला गांधी घराण्याच्या बदनामीची अधिक काळजी आहे असे दाखवण्याची गरज असणे.
-अण्णा हजारे यांच्या आंदोलनावेळी या माध्यमांचा झालेला प्रचंड वापर.
-या माध्यमांचा सामान्य माणसाकडून सतत सरकारविरोधी रोष व्यक्त करण्यासाठी होणारा वापर इत्यादी .

परंतु या घटकांवर सविस्तर चर्चा करण्यासाठी वेगळे वेगळे चर्चा प्रस्ताव करावे लागतील, इथेच सगळ्यांची चर्चा होऊ शकत नाही.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
प्रबोधनकार हे केवळ उपनाम असून थोर विचारवंत प्रबोधनकार ठाकरेंशी सार्धम्य दाखवण्याचा कोणताही हेतू नाही.

कपिल सिब्बल ह्यांनी फेसबुक, गुगल वगैरे कंपन्यांना सेन्सॉरची कात्री लावण्यासाठी सरकार योजना बनवत असल्याची घोषणा केली, जी सध्या बरीच चर्चेत आहे.

मला वाटते ह्या सर्वामागे काय कारण आहे आणि सिबल ह्यांनी कंपन्यांकडून काय मागण्या केल्या आहेत ते अजून पुरेसे स्पष्ट झालेले दिसत नाही. सेन्सॉरची कात्री लावण्याची सरकारची काही इच्छा असल्याचे आत्तातरी दिसत नाही. तूर्तास कंपन्यांनीच monitoring करावे अशी नेमस्त मागणीच त्यांनी केल्याचे दिसते पण तसे monitoring हे ex post facto का pre-auditing अशा प्रकारचे हे स्पष्ट नाही. काही मजकूर ex post facto आक्षेपार्ह आढळल्यास कंपन्या तो काढून टाकतातच.

ह्या चर्चेच्या मुळाशी हा रॉयटर्सचा रिपोर्ट आहे असे दिसते आणि जगभरच्या अनेक वृत्तपत्रांनी तो उचलला आहे असे वाटते. उदाहरणार्थ माँट्रियाल गझेटचा हा आणि हिंदुस्तान टाइम्सचा हा रिपोर्ट पहा.

ह्यावरून असे वाटते की चित्र अजून पुरेसे स्पष्ट नाही.

नो कमेंट्स (नाहितर कपिलराव उद्या उपक्रमावर बंदी घालायचे :प्)

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

इथे सौदीत माझ्या बरोबर काम करणार्‍या पाकीस्तानी लोकांकडून पाकचे राष्ट्राध्यक्ष झरदारी यांच्याबद्दल अनेक विनोद ऐकले होते. त्यातलाच एक फेसबुक वरही वाचायला मिळाला होता या लेखाशी संबध आहे से वाटतय म्हणूनतो इथे देतो. कारण लोकांची कल्पनाशक्ती व विनोद बुद्धी अशा बंधनांना जुमानत नाही. आणीबाणीच्या काळाबद्दल मला फार थोडे माहित आहे पण दादा कोंडकेनी " विच्छा..." मधे व पु ल आदी प्रभृतींनी विनोदाचे हत्यार अतिशय परिणामकारक रितीने वापरले होते असे वाचून माहित आहे.

झरदारींबद्दलचा विनोद असा...

काही महिने आधी पाक चे राष्ट्राध्यक्ष झरदारी च्या बद्दल इतके जोक्स एस एम एस व नेट वर फिरत होते की पाक सरकार ने शेवटी एक अध्यादेश काढला ज्या नुसार जो कोणी असे जोक एस एम एस व नेट वर पाठवेल त्याला अटक केली जाईल. या अध्यादेशा नंतर एक नवा जोक एस एम एस व नेट वर फिरु लागला.....

जनाब झरदारी जितना महान आदमी पाकिस्तान मे आज तक पैदा नही हुआ, न आगे होगा....

उनके जितना इमानदार आदमी पूरी दुनीया मे नही है.........

पुढे असे भरपूर गुणवर्णन आहे....

पाकिस्तान मे झरदारी को पैदा करके अल्लाह ने पाक के लोगो पर बडा ही एहसान किया है...
.
.
.

आपको समज मे तो आ रहा है ना? मै क्या बता रहा हू .......?

कुणाला जर 'अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य' हवे असेल, तर मग ते ओळख लपवून ठेवील असे असता कामा नये. आंतरजालावर बरीच मंडळी आपली ओळख लपवून काहिही लिहीत असतात, घाण पसरवत असतात. अशा मंडळींना चाप बसायलाच हवा. आधारकार्डचा क्रमांकच प्रोफाईलला जोडला जायला हवा.

पण असे चाप बसवणे केवळ 'जबाबदारीने वागा, बोला, लिहा त्यासोबत जे लिहाल, बोलाल, वागाल त्याची त्यानंतर जबाबदारी घ्या!' अशाप्रकारचा द्र्श्टीकोन ठेवून केलेले असेल तरच योग्य. अन्यथा ती मुस्कटदाबी होवू शकेल.

स्ट्राइसँड परिणामाच्या धर्तीवर सिब्बल, ममो आणि सोनिया यांच्याविषयीची एखादी छोटीशी बॅड टेस्ट काल्पनिका कोणी (मला वेळ नाही) लिहू शकेल काय? त्यांच्याविरुद्ध चिथावणी किंवा त्यांच्याविषयीच्या सत्य माहितीचा दावा करणारा काहीही मजकूर नसावा परंतु "मला स्वप्न पडले की ..." किंवा "मला विनाकारण संशय वाटतो की ..." अशा विधानाने सुरू होणार्‍या काल्पनिकेला मी माझा फेसबुक पानावर टाकेन आणि सर्व मित्रांना ते लेखन प्रसृत करण्याची विनंती करेन. कायदा येण्यापूर्वीच असे काही पसरवून ठेवले की त्यांचा हेतू फोल करता येईल अशी मला आशा आहे. माझ्या मित्रांनी कोलावेरी गाणे पसरविलेले नव्हते त्यामुळे पसरवावीशी वाटेल अशी चांगली काल्पनिका अपेक्षित आहे.

आउटलुकवरचा हा लेख सिब्बल यांच्या उद्गारांची, व फेसबुक-गूगल प्रतिसादांचा रोचक घटनाक्रम देतो.

*********
धागे दोरे
*********

इथे व्यंगचित्रे काही आज काढली जात नाहीयेत. फरक एवढाच की तो विचार व्यक्त करणारे माध्यम कुणाच्या मालकीचे आहे.
फेसबुक वर जे काही लिहिले जाते ते त्यांच्या मालकीचे नाही त्यामुळे त्यांनी का नियंत्रण ठेवावे?

वरील उदाहरणांपुरते तरी, नियंत्रण असावे असे वाटत नाही.