मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
मला तर वाटते, "येत्या पंचवीस वर्षांत भारतात कोणीही, कोठेही,कोणत्याही धर्मस्थळाचा जीर्णोद्धार करू नये ,तसेच एकही नवीन धर्मस्थळ निर्माण करू नये" असा वटहुकूम तातडीने काढायला हवा.
* एका पाश्चात्य विचारवंताने म्हटले आहे,"ज्या दिवशी जगातील शेवटच्या चर्चच्या शेवटच्या भिंतीची शेवटची वीट डोक्यावर पडून जगातील अखेरच्या धर्मगुरूचा कपाळमोक्ष होईल त्या दिवसापासून जगातील माणसाच्या खर्‍या प्रगतीचा प्रारंभ होईल."
..या सुवचनात जे चर्चसाठी म्हटले आहे ते सर्वच धर्मस्थळांना लागू आहे.

जिर्णोद्धार किंवा सध्याच्या देवळाच्या बांधकामाचा विस्तार याला बहुतांशी मिळणारी देणगीस्वरूपातील मदत ही चाकरमान्यांकडून असते. प्रसंगी गावाचे विधानसभेत वा संसदेत प्रतिनिधित्व करणारी आमदार/खासदार मंडळीही अशा देणगीदारांच्या यादीत दिसून येतात. यामध्ये श्रद्धा/अंधश्रद्धा, देवळाची प्राचीनत्व टिकविणे, असला काही प्रकार नसतो. मी स्वतः एक चाकरमानी आहे, शहरात राहतो आणि ज्यावेळी वर्षातून दोनतीन दिवस गावाकडील म्हाईला (जत्रेला) जातो त्यावेळी तेथील घर, गोठे, शेत, विहीर, पिकपाणी पाहणे, जमीन कसणार्‍याच्या कुटुंबाची, त्यांच्या मुलाबाळांची जशी आपुलकीने चौकशी करतो (सारेच करीत असतात, जत्रेच्या निमित्ताने येणे झाले म्हणून) तद्वतच मग ग्रामदेवतेच्या मंदिराला जाऊन वाडवडिलांच्या नावे नारळ देणे, प्रसाद घेणे आदी कार्यक्रम होत असतातच. इथे 'मी देव मानतो वा मानत नाही' असा काही वादाचा प्रसंग खडा राहत नसतो, वर्षातून एकदा येणार तीही धावती भेट म्हणून. मग दुसर्‍या दिवशी ग्रामपंचायतीच्या कार्यालयात गप्पाटप्पा, एकमेकाला भेटणे, विचारपूस चालताना कुणीतरी 'मंदिराची पश्चिमेकडील भींत पडत चालली आहे, आवारातील नंदी फुटला आहे, दोन नव्या मोठ्या घंटा बसविल्या पाहिजेत...' अशी चर्चा चालवितो आणि मग गावकामगार पाटील, ग्रामसेवक, तलाठी उपस्थित चाकरमान्यांना अगदी 'कॅज्युअली' मदतीचे (म्हणजेच देणगीचे) आवाहन करताना थेट नाव घेऊनच आपल्या बुकात नोंदवितात, "अशोकराव तुमच्या नावे हजार टाकतो बघा. का जास्त टाकू ?" आता अशा प्रेमळ धमकीला कुणी नकार देत नाहीच, शिवाय वर्षाला एक हजार मंदिरासाठी घेतले जाणार हे तिथे येणार्‍या प्रत्येकाला जवळपास ठावूक असतेच (हजार कुणी देत नसेल तरी शंभर तरी देतातच). त्यामुळे गाव सोडण्यापूर्वी पावती फाडली जातेच. [या देणगीचा हिशोब पुढच्या वर्षी न चुकता समोर ठेवला जातो, तुम्ही पाहा अगर न् पाहा. हे मी अनुभवले आहे.]

सांगायचा मुद्दा असा की, मंदिराच्या जिर्णोध्दारासाठी असो वा विस्तारीकरणासाठी असतो काही प्रमाणात देणगी दिल्याचे मलातरी कधीही वैषम्य वाटणार नाही. या निमित्ताने गावातील चार कारागिरांना कामही मिळते.

"गणपतीपुळे" येथील विस्ताराच्या बांधकामामुळे त्या भागाला आज पर्यटनक्षेत्राचे स्वरूप आले आहे. एकेकाळी दोनचार भक्तगण आले तरी पुजार्‍याला पुरेसे वाटत असे आणि आज त्या दोनाचे शनिवार-रविवारी वीस हजार भक्त झालेले दिसतात. [अंगारकी संकष्टीला तर पन्नास हजाराच्या पुढे आकडा जातो]. या वीस हजारामुळे किमान शंभर हॉटेल्स, हजारांवर गाड्या, शेकडो स्टॉल्स, पान-सिग्रेटच्या टपर्‍या, शीतपेयगृहे आणि त्याचप्रमाणात स्थानिक लोकांची देवस्थान सुव्यवस्थित राखण्याची योग्य ती धडपड जाणवत आहे. अप्रोच रोडही सुंदर झाल्याने वाहनांचाही सुकाळ झाला आहे. बीचेस् सुधारले आहेत. तिथेही त्या अनुषंगाने आज जवळपास ४० कुटुंबे (मेरी-गो-राऊंडवाले, घोडेवाले, उंटवाले, फुगेवाले, काचसामान, रेवड्या,शेंगदाणे-फुटाणे विकणारी, छोट्याछोट्यी भेटवस्तू विकणारी मुलेमुली) जगत आहेत. हादेखील एक फायदाच मानावा लागेल.

म्हटले तर हे एक मान्यता मिळणारे अर्थकारणही आहे. त्यामुळे मिळत असलेल्या देणग्यांचा वरकरणी का होईना सदुपयोग झाल्याचे दिसते. दुरुपयोग होत नसेलच असे थेट म्हणता येत नसले तरी देणग्यावर शासनाच्या देवस्थान कमिटीची नजर असते. सर्व देणग्यांचे आणि खर्चाचे ऑडिट् होत असते हे सत्य आहे.

थोडक्यात, व्यक्तीशः देऊळ बांधकाम तसेच जिर्णोद्धारासाठी देणगी देण्यात मला काही वावगे वाटत नाही. ज्याला द्यायची नसेल त्याच्यावर कोणतेही देवस्थान सक्ती करत नाही. (आणि मी देतो म्हणजे तो आकडा काही भव्यदिव्य आहे असेही नाही.)

अशोक पाटील

देवळांचा जीर्णोद्धार यापूरता हा विषय मर्यादीत मानता येणार नाही. ऐतिहासिक वास्तुशिल्प म्हणून देवळांचा जिर्णोद्धार जेव्हा होत असतो तेव्हा त्या ऐतिहासिक कलाकृतीवर अतिशय निर्दयीपणे आधूनिक कला थापण्याचेच काम बहूतांश ठिकाणी झालेले दिसून येते. आणि अशावेळी इतिहासाऐवजी धर्माचा प्रश्न निर्माण झाल्याने कुणालाही त्यात दखल देणे दूरापास्त होऊन बसते.

जुन्या मोठ्या देवळांविषयीचा विचार बाजुला ठेवला तरीही अक्षरश: ज्याला देवळी सुद्धा म्हणता येईल अशा लहान मंदीरांचे भव्य सभामंडपासहीत विस्तारीकरण करण्याची अहम्अहिका सध्या ग्रामीण भागात लागलेली दिसते. यात मस्जिदीचे कामासाठी कशी देणगी ते लोक गोळा करतात मग आपणही का मागे राहतो अशीही स्पर्धा लावलेली दिसून येते.

या सगळ्या देणग्या गोळा करण्यासाठी आमदार, खासदार यांना गावकरी एकगठ्ठा मताचे बिनधास्त अमिष दाखवतात. नेतेही लाखभराचे विकासकाम करण्यापेक्षा पाच पन्नास हजार देणगी मंदीराला देऊन मोकळे होतात. गावातील सहज जाळय़ात सापडणारे कर्मचारी (मुख्यत्वेकरुन शिक्षक) यांना गावकीच्या बेंडकुळ्या दाखवून सक्तीने देणगी वसूल केली जाते.

ब-याच ठिकाणी उंबरठ्यानुसार किंवा दरमाणशी देणगीचा दर गावकरी ठरवतात. अशा प्रसंगी मोलमजुरी करणारे, असुधारीत दलित वर्गातले लोक यांची मोठी गोची होते.

असो. हा विषय इथे मोकळेपणाने भलेही मांडता आला पण मंदिराबाबतची गावक-यांची (एकूण जनतेचीच) मानसिकता पाहता खुलेपणाने बोलण्याची हिंमत करणे अवघड ठरेल असे वाटते.

देवळांकडे एक वास्तु-स्थापत्य म्हणून बघता ते मोडकळीस आलेले पाहुन दु:ख होते. मात्र जिर्णोद्धाराच्या नावाखाली मुळच्या ढाच्याला जो बकालपणा आणला जातो त्यापेक्षा मुळचा तुटका ढाचा अधिक सुंदर वाटावा!

त्यामुळे इतिहासाचे जतन करण्यासाठी मुळ मंदीर 'जसेच्या तसे' जिर्णोद्धारीत केले जाणार असेल तर स्वागत केले पाहिजे. मात्र, अश्या पुरातन मंदिरांमधे कोणतीही धार्मिक कार्ये करण्यास बंदी घातली पाहिजे कारण त्यामुळे (त्यातील मुर्ख चालीरीती/कर्मकांडांमुळे) त्या स्थापत्याचे न भरून येणारे नुकसान होते.
(अन् ज्यांना देवाची पुजा करायची आहे त्यांच्यासाठी एक वेगळे दुकान उघडून द्यावे.)

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

देवळांचे जीर्णोद्धार अवश्य व्हावेत पण त्यासाठी ते देऊळ मोडकळीस आलेले असेल पक्षी जीर्ण झालेले असेल तर जीर्णोद्धार (जीर्णोधार नव्हे) हा शब्द योग्य वाटतो. विशेषतः ऐतिहासिक संपत्तीचा जीर्णोद्धार आवश्यक वाटतो फक्त तो भारतीय पुरातत्त्व खात्याला करायला लावू नये. ;-) - ह. घ्या.

याहून वेगळे, भक्तांच्या सुविधेसाठी किंवा इतर कारणांसाठी देवळाच्या आराखड्यांत बदल करणे किंवा अधिक बांधकाम करणे वगैरेंवर मतांतरे असू शकतात.

हल्ली सर्वच विषयावर खूपशा चर्चा झाल्यासारख्या वाटता. तरीही, ऋषिकेश शी सहमत.

@ अशोक काका/सर/जी/रावः-
आपण म्हणता त्या गोष्टी ठिक वाटतात्. पण तो काही सर्वोत्तम् पर्याय नाही असेही वाटते.
रोजगार हा मंदिरनिर्माणातून् करण्यापेक्षा पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक करत् उपलब्ध करून् दिल्यास जास्त् परिणामकारक्, विधायक्,दूरदर्शी ठरेल. समाजाचा शाश्वत् विकास्,सर्वांगीण् प्रगती त्याने साध्य होइल्, धार्मिक् स्थळाने नाही.
हल्ली नवीन् स्थळे उभारायला शासन् परवानगी देत् नाही, म्हणून् "जुना प्राचीन् मंदिराचाच जीर्णोद्धार करत आहोत" असे सांगत जागा हडपणारयंचीच संख्या शहरात अधिकतर् दिसते. अरविंद कोल्हटकर ह्यांनी एका ठिकाणी सांगितले आहे, तसाच माझाही अनुभव् आहे. त्याच्याशी ऐन मिसरूड फुटायच्या काळात अयशस्वी झुंजही माझी घेउन् झाली आहे. असो.
राळेगण सिद्धीने विकास् केला तो काही फार् मोठे धार्मिक् स्थळ् उभारत् नव्हे. एकेकाळी दुष्काली, ओसाड् ,माळरान् पसरलेले गाव म्हणून् नगर जिल्ह्यातले " हिवरा बाजार" ह्या गावाचे नाव् घेतले जाई. आज त्यांनी निव्वळ योग्य त्या गोष्टी योग्य त्या पद्धतीने करत गावाला सुजलाम् सुफलाम् केले आहे. भारतातच् नव्हे तर् आख्ख्या आशियात् त्याला "आदर्श् ग्रामपंचायत" म्हणून् ओळखतात. मध्द्यपूर्व्, कोरिया, जपान् इथले लोक् तिथे खास व्यवस्थापनाचा अभ्यास् करण्यासाठी येउन् गेलेत. युनो च्या विव्ध संस्था तिथे ह्या गोष्टी शिकण्याअसाठी येतात. हे सर्व त्यांनी आधुनिक् तंत्राचा योग्य तो वापर् करत्, पायाभूत् सुविधा उपलब्ध् करत्,समाजाला शहाणे करत् केले आहे. धर्मस्थळ् म्हणून् मिरवण्याची त्यांना गरज् पडली नाही.
अशी अनेक उदाहरणे आहेत. बोटे दुखून् थाम्बतो आहे.

--मनोबा

येथे काही लोकांचा सूर "गावकरी त्यांच्या पैशाने करत आहेत ना, मग करू द्या की? आपल्याला काय त्रास?" असा वाटतो आहे .
व्यावहारिकदृष्ट्या हे बरोबरही आहे.
परंतु एका 'अ' नावाच्या माणसाने मंदिराचा जीर्णोद्धार केला व 'ब' आणि 'क' ने त्याला आर्थिक मदत केली एवढे हे सोपे नसते.

देवळाच्या जीर्णोद्धारात अनेक कुकर्मे, भ्रष्टाचार, भानगडी चतुराईने झाकली जात आहेत.
जीर्णोद्धार करणारे भक्त खरे किती आणि "च्यायला एवढा पैसा या ना त्या मार्गाने मिळवलाच आहे तर थोडा देवाला देऊ, तेवढेच पुण्यकर्म !" असे म्हणणारे किती याचा जिज्ञासूनी अभ्यास करावा. (हा अभ्यास करूनच मी आतापर्यंत तीन जीर्णोद्धार मंडळवाल्यांना घराबाहेर हाकलण्याची हिम्मत करू शकलो)

एक टिकोजीराव वाळूचे अनधिकृत ठेके घेतो, हातभट्टी चालवतो, बलात्कार करतो, सर्रास मुडदे पाडतो व "मंदिराचा जीर्णोद्धार केला आता पुण्य मिळवले" म्हणून हे सगळे करायला परत मोकळा होतो आणि लोकही त्याच्या दानशूरतेची तोंड फाटेपर्यंत चर्चा करतात. हे सगळे समाज आजारी असल्याचे, गुलामीच्या मानसिकतेत खोलवर रुतल्याचे लक्षण आहे.

खरोखरीच मोडकळीस आलेल्या देवळांची डागडुजी करायला कोणाचा अकारण विरोध असणार नाही, पण लोकांना एकत्र आणायला फक्त तोच एक मार्ग आहे ही जी समजूत आहे ती चुकीची आहे.

बाकी हा चर्चेचा विषय फक्त जीर्णोद्धारासम्बंधी असल्याने धार्मिक श्रद्धेच्या विषयावर काही बोलता येणार नाही. असो.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
प्रबोधनकार हे केवळ उपनाम असून थोर विचारवंत प्रबोधनकार ठाकरेंशी सार्धम्य दाखवण्याचा कोणताही हेतू नाही.

लोकांना एकत्र आणायला फक्त तोच एक मार्ग आहे ही जी समजूत आहे ती चुकीची आहे- प्रबोधनकार म्हणतात त्याच्याशी पूर्णपणे सहमत
मी देखील अश्रद्ध नाही पण देवाच्या नावाखाली जे प्रदर्शन चालविले जात आहे त्याला माझा विरोध आहे.

हा विषय मांडताना जे मुळ मुद्दे होते ते हेच कि गावचा विकास करताना केवळ मंदिरे मोठी करून अर्थकारण होईल गावचा विकास होईल हे धोरण चुकीचे आहे. आज अशी कित्येक गावे आहेत जिथे मोठी मोठी मंदिरे झाली आहेत, अगदी मुंबई, पुणे अश्या दूरच्या ठिकाणावरून वर्षातून एकदा माणसांचे लोंढे जत्रेला त्या गावी येतात आणि असे वाटते कि वाह काय गाव आहे. मंदिर मोठे झाले पण गाव सुधारले, पण त्याच गावात इतर दिवशी फिरलात तर कळेल कि त्या गावच्या शाळेची काय दशा आहे ते, गावातील रेशन दुकान किती मोठे आहे, गावातील पिण्याच्या पाण्याची काय सोय आहे, गावात किती बेकार आहेत ते, निदान गावातील दवाखाना आणि त्यातील सोयी काय आहेत. आज गावकरी श्रद्धेच्या नावाखाली एवढी मोठी मंदिरे बांधण्यासाठी एकत्र येऊ शकतात पण गावातील या इतर समस्या दूर करण्यासाठी का एकत्र येत नाहीत.

तुलनात्मक दृष्ट्या किती गावांनी अशा एकत्रीकरणातून मंदिरान्शिवाय इतर कामे केली आहेत - एकत्र शेती करणे, एकत्र फळबागा करणे, एकत्र जलसिंचन करणे इत्यादी.

अगदी हजार नाही तर शंभर द्यायला कोणाचीच ना नाही असे म्हणणे योग्य वाटते पण तेच पैसे जर योग्य आणि जरुरी कामासाठी खर्च केले गेले तर आज आपल्या खेडेगावांची जी परिस्थिती आहे त्यात फरक तरी नक्कीच पडला असता.

मध्यंतरी मी एक लेख वाचला होता. त्यात असे लिहिले होते की भारताच्या अर्थकारणात तीन प्रकारचे पैसे आहेत. काळा, शुभ्र आणि केशरी. हा केशरी पैसा जमा करतांना त्याला कोणत्याही रंगाचा पैसा चालतो. त्याच्या जमाखर्चावर तितकेसे कडक नियंत्रण नसते. देवळांचे पुनरुत्थान बव्हंशी केशरी पैशानेच होत असल्याने त्यातून केशरी अर्थकारणाला चालना मिळते. त्यामुळे काळ्या पैशात निव्वळ घट होते की आणखी वाढ होते यावरून त्याचा परिणाम चांगला की वाईट हे कदाचित ठरेल.

अशाच प्रकारे हिरवा, निळा असेही पैशे असु शकतात.....(बिच्चारे रंग.)

चांगला धागा आणि प्रतिसाद.

लहानपणाची देवळासंबंधी एक आठवण आहे. अगदीच रहावलं नाही म्हणून लिहितो.

सोलापुरमध्ये घराशेजारीच एक चौकोनी मोकळी जागा होती. त्यावेळच्या कमिशनरने प्रत्येक वसाहतीत मुलांना खेळायला, मोकळी हवा वगैरेसाठी अशा जागा सोडल्या होत्या. काही वर्षानंतर आजुबाजुला राहणार्‍या लोकांनी अर्थातच् त्याचा उकिरडा केला. पण मधल्या मोकळ्या जागेत आम्ही मुलं खेळत असू.

मग अचानकच आसपास राहणारी काही लोकं आली आणि वर्गणी मागायलागली. कारण विचारलं तर म्हणाली इथं देवीचं मंदीर बांधायचय. वास्तविक आधिच अशाच मोकळ्याजागेवर बांधलेली असंख्य देवळं होती. त्यात मारूतीचं आणि स्वामी समर्थांचं देउळ (शेजारी-शेजारी) तर त्या देवळाच्या २०० मिटर अंतरावरच आहेत. आम्ही शक्य तितका विरोध केला. पण काही उपयोग झाला नाही. सगळ्यां कडून जवळ जवळ जबरदस्तीनंच २००० रुपये काढले. सगळ्यांना असं सांगण्यात आलं की तिथं आपण मंदीर बांधलं नाही तर मुसलमान लोकं मशीद बांधतील! नंतर व्हायचं तेच झालं. एका पुजार्‍याला काम मिळालं. देवळाचं अर्थंकारण बघणार्‍यांना बरकत आली. दोन-दोन खोल्यांच्या घरात दाटीवाटीने राहणार्‍या लोकांची रात्री झोपायची सोय झाली. भक्तांची गर्दी वाढली. त्यातच कुणीतरी नवसाची मोठ्ठी घंटा आणुन बांधली.

या सगळ्या गोष्टीचा आम्हाला प्रचंड मनस्ताप झाला. सकाळी साडेतीन-चारलाच झोपमोड होउ लागली. रात्र-रात्र किर्तनं चालायची. नंतरतर तिथं लग्नं व्हायला सुरवात झाली. नवरात्राचे १० दिवस तर अक्षरशः जगणं अवघड व्हायचं. घरात बोललेलं ऐकु यायचं नाही. त्या बालवयात काही कळायचं नाही, पण मी त्या देवळात एकदाही गेलो नाही. नंतर जिथं जिथं देवळं बघायचो तेंव्हा पहिला विचार यायचा की इथं आसपास राहणार्‍यांना याचा किती त्रास होत असेल. म्हणून घंटा सुद्धा वाजवायचो नाही! :)

ऑन न लायटर नोट, या अश्या देवळांमुळे लांब राहणार्‍या आस्तिकांची सोय होते, पण जवळ राहणारे नास्तीक होत असतील.

>>ऑन न लायटर नोट, या अश्या देवळांमुळे लांब राहणार्‍या आस्तिकांची सोय होते, पण जवळ राहणारे नास्तीक होत असतील.

१०००००००% सहमत!!!!!!

दुष्टारी पुरता भारी | अवतरला गॉथम शहरी|
वाल्गुदेय हा निर्धारी| विदूषका जाण पां||