लेख वाचून प्रतिक्रिया दिल्याबद्दल आभार!

मकेंझी ने संग्रहण सर्वे खात्याच्या कामांतर्गत सुरू केले, आणि त्याचा फोर्ट सेंट जॉर्ज च्या प्राच्यविद्या वर्तुळाशी तेवढा संबंध आला नाही. चार्ल्स ब्राउन किंवा फ्रांसिस एलिस सारखे प्राच्यपंडित यांचा प्राथमिक अभ्यास भाषाशास्त्रीय होता; तमिळ, आणि अन्य दाक्षिणात्य भाषा संस्कृतोत्पन्न नसून स्वतंत्र वंशवृक्षातले आहेत, या सिद्धांतावर चर्चासंशोधन केंद्रित होते. यात सैद्धान्तिक भाग तर होताच, पण कलकत्तेकर संस्कृत प्राच्यपंडित व एशियाटिक सोसायटीच्या छायेच्या बाहेर पडून वेगळे भाषाशास्त्रीय संशोधन करण्याचा व्यावहारिक भागही होता. या दोन्ही गटांना मकेंझी ज्या प्रकारचे कथानक व सामग्री गोळा करत होता यात अजिबात रस नव्हता - भाषांचा वांशिक इतिहास ते सांगू शकत नव्हतेच, पण वापरता यावा असा शास्त्रशुद्ध इतिहासही त्यांत त्यांना दिसला नाही. फारतर साहित्यिक महत्त्वाचे म्हणून काव्ये, आणि काव्यात्मक सामग्री थोडीफार चर्चेत आली. नंतर कावली बंधूनी ही हाच धागा उचलला - रामस्वामी दख्खनच्या कवींचे चरित्र लिहून लिटररी सोसायटीच्या वर्तुळात सामिल झाला. त्यामुळे अभ्यासक होते, पण इतिहास आणि साधनसामग्री बद्दल निराळे विचार बाळगणारे. टॉम ट्रॉटमन यांनी संपादन केलेले "मद्रास स्कूल ऑफ ओरिएंटलिझम्" (ज्यात मंतनांचा लेख आहे) हे पुस्तक या सर्व संदर्भाचा मस्त आढावा घेते.

मकेंझीची काहीशी सीमीय परिस्थिती होती असे म्हणता येईल - एकीकडे तो हा उपक्रम चालवू शकलाच ही वस्तुस्थिती त्याला वसाहती शासकीय चौकटीतच बसवते. त्याने स्वतंत्रपणे तो चालवला, स्वतःचे पैसे लावले असले तरी पदोपदी त्याला कलेक्टर कचेरी, आणि युद्धात नुकतेच यशस्वी झालेल्या साम्राज्यवादी सैन्याचा हातभार लागला. तो उच्च पदावर होता, आणि नंतर त्याच्या इस्टेटीला या उपक्रमाचा फायदाच झाला. हे विसरता येत नाही, आणि हाच त्याच्या आणि राजवाड्यांमधला मोठा फरक. शेवटी त्याचे आर्काइव दाक्षिणात्य संस्कृतीच्या इतिहासजाणीवेच्या समृद्धीपेक्षा अभाव नोंदविण्यास वापरले गेले, आणि त्याचे सहाय्यकही नवीन संस्थात्मक वारे ओळखून "साहित्य" या नवीन ऐतिहासिक चौकटीत त्यांच्या विचारांना बसवू लागले. पण त्याचे इतिहास, नेटिव्ह ज्ञान आणि समाज, आणि सहाय्यकांबरोबर संबंध मात्र तत्कालीन विचारप्रवाहा पासून वेगळे होते, आणि इतिहासाबद्दल कळकळ ही वैयक्तिक, प्रामाणिक होती. साधन संग्रहाचे त्याला ही वेडच लागले, म्हणूनही राजवाड्यांची आठवण होतेच.

धन्यवाद, प्रियाली! दिवाळी अंकाचा मूळ धागा दुसर्‍या पानावर घसरला होता - हा वेगळा धागा काढल्यावर तुमचा प्रतिसाद पाहिला.

*********
धागे दोरे
*********

लेख दिवाळीतच वाचला होता. अतिशय आवडला आहे. पण काही अर्थपूर्ण प्रतिसाद नोंदवायला गेलो तर काही सुचेचना.

+१ माझेही असेच झाले होते. फक्त 'छान छान' इतकाच प्रतिसाद देण्यापेक्षा अधिक महत्त्वपूर्ण - रोचक माहिती लेख देतो.. पण या विषयीचं अज्ञान प्रतिक्रीया लिहायला थांबवते.

अर्थात मला मात्र "अज्ञान जाणवले म्हणून टंकते हात थिजावेत", हा अनुभव माझ्यासाठी अजिबात नवीन नाही ;)

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

धनंजय, प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद! दोन-तीन दिवस जरा गडबडीत आहे; वेळ मिळाला की २०१० च्या लेखाची ओळख करून देईन. लेख तसा लांबलचकच आहे, पण तूर्तास एक प्रत मी येथे टाकली आहे.
*********
धागे दोरे
*********