सालाबादाप्रमाणे दिवाळी आली व गेली. पहाट झाली भैरु उठला वगैरे. आता शिल्लक चिवड्या-चकल्यांची जशी नंतर एक सणसणीत तिखट मिसळ जमून जाते त्याप्रमाणे छापील दिवाळी अंकाची एक पारंपारिक खमंग चर्चा व्हायला हवी. काय वाचले, काय आवडले, काय आवडले नाही वगैरे. यंदा शंकरपाळ्या जरा जास्तच खुसखुशीत झाल्या होत्या, चकल्या आणि साईचे दही यंदा जमून गेले होते, अनारसे जरासे अगोड झाले होते का? असो, अगोडच बरे... या धर्तीवर.
इब्तेदा 'मौज' या मला आवडलेल्या दिवाळी अंकापासून करतो. मोहन सामंतांचे मुखपृष्ठ मला कळाले नाही, त्यामुळे आवडले नाही. प्रभाकर कोलतेंनी या अंकात सामंतांवर एक लेखही लिहिला आहे. त्या लेखातील सामंतांची चित्रे समजणार्‍याला काय, उद्या अमोल पालेकरांचा एखादा मराठी चित्रपटही समजेल! चित्रकलेवरचा चंद्रमोहन कुलकर्णींचा लेखही फडफड आवाज करत माझ्या डोक्यावरुन उडून गेला. दोनचार पिसेही खाली पडली नाहीत. काही लोकांच्या नशिबात काही गोष्टी नसतात, दुसरे काय!विल्यम होजेसची त्याने भारतात काढलेली चित्रे मला कळाली आणि म्हणूनच आवडली. त्याने समुद्र समुद्रासारखा, पूल पुलासारखा काढला आहे म्हणून असेल कदाचित. चित्र हे असे असावे. कुठे एक डोळा, एखादे वटवाघूळ, एखादा स्तन असले काहीतरी काढायचे आणि त्याला काहीतरी 'सॅन्डस ऑफ टाईम' असे काहीसे नाव द्यायचे- ही कला असेल तर तिला फार दुरुन नम्र प्रणाम! तेच बहुतेक कवितांविषयीही म्हणता येईल. पाडगावकरांच्या एका कवितेत मनसेवर तिरकस वार आहे (असे मला वाटले) , एकावर पुरुषाचे आणि स्त्रीचे प्रेम यावर टिप्पणी आहे (या कवितेचे नाव 'सिगारेटः एक ज्योक!) आणि एक कविता मृत्यूबाबत आहे. झाडावरुन खाली पडणारे पिवळेधमक पान म्हणजे जणू उडणारे पिवळेधमक फुलपाखरुच अशी वपुर्डी, दवणट कल्पना. 'दिडकीची भांग घेतली की शंभर कविता सुचतात' हे आठवायला लावणार्‍या या कविता. ग्रेस यांची 'गंजलेल्या खिळ्यांची कहाणी' ही कविता तर इंग्रजीत आहे. आधीच ग्रेस, त्यात इंग्रजी! आधीच सलमान, त्यात उघडा! आधीच राजश्री, त्यात तिला शारदेचा आवाज! आधीच नेहरा, त्यात जखमी! असो, कविता या विषयावर तज्ज्ञांनी लिहावे, आणि ते कविता कळणार्‍यांनी वाचावे. म्हणूनच या अंकातल्या वसंत आबाजी डहाके यांच्या 'कवितेची समीक्षा- काही मुद्दे' या लेखाची पाने उलटून मी तूर्त पुढे गेलो आहे.
सानिया यांचे 'अम्मा' हे व्यक्तिचित्र 'प्रेडिक्टेबल' पण चांगले आहे. आपल्या शर्तींवर जगलेल्या माणसांना निर्दय काळ परावलंबी, लोळागोळा आणि न संपणारे म्हातारपण देतो - आणि लवकर मृत्यूही देत नाही- हे आधी कुठेतरी वाचल्यासारखे वाटणारे, पण परत वाचावेसे वाटणारे असे काही सानिया यांनी लिहिले आहे.वा.ल. कुलकर्णींवर नरेंद्र चपळगाकरांनी लिहिलेल्या लेखाचा शेवट असाच असला तरी त्यात प्रामुख्याने वा.लंच्या अभ्यासू, व्यासंगी वृत्तीचे चांगले चित्रण आहे. शिक्षकाने,प्राध्यापकाने सतत वाचन, मनन करत राहावे अशा जुन्या, कालबाह्य विचारसरणीचे लोक हे. चपळगावकरही वा.लंच्या पुढच्या पिढीतले- वा.लंचे विद्यार्थी असूनही फारसे सुधारलेले दिसत नाहीत. असो, सुमारांचे संख्याबळ अशा जुनाट लोकांना आज ना उद्या कोपर्‍यात रेटत रेटत नेऊन भिंतीत चिणून टाकेल आणि वा.लंसारख्यांची एक पिढी उद्या कुणाच्या स्मरणातही असणार नाही. पण हा वा.लंवरचा लेख मला तूर्त आवडला आहे.
विनया जंगले यांचा 'मुक्या वेदना बोलक्या संवेदना' हा लेख मला फार आवडला. जंगले यांचे आधीचे लिखाणही असेच आवडले होते. विनया जंगले या पेशाने पशूवैद्यकीय अधिकारी आहेत. हा तसा पुरुषप्रधान पेशा. पण या पेशात, तेही सरकारी नोकरीत राहून जंगले यांनी आपल्या अनुभवांबद्दल अत्यंत संवेदनशीलतेने लिहिले आहे. मंदिरात हैदोस घालणारी माकडांची जोडी, त्याच मंदिरात राहणारी आणि त्या माकडांवर माया करणारी सखुबाई नावाची वेडसर बाई, तिने त्या माकडांची ठेवलेली 'एवन चिक्की' आणि 'रेवण चिक्की' ही नावे, त्या माकडांना बेशुद्ध करुन पकडणे आणि एकीकडे गावकर्‍यांचा जल्लोष सुरु असताना सखुबाईचे देवळातल्या खांबाला टेकून एकट्यानेच रडणे...'माणसांच्या कळपात सखुबाईला नवीन सोबती मिळतील का?' हा लेखिकेला पडलेला प्रश्न आपल्यालाही अस्वस्थ करुन जातो. दळवींच्या 'तात्या' ची आठवण येते. जंगलेंचे इतर अनुभवही वाचनीय आहेत. जंगलेंच्या या सगळ्या अनुभवांचे आता एक झकास पुस्तक निघायला हवे असे वाटणारे हे लेखन आहे. 'ओसामाची अखेर- एक वैज्ञानिक वधकथा' हा बाळ फोंडकेंचा लेख अफलातून आहे. ओसामा पाकिस्तानात किंवा अफगाणिस्तानात कुठेतरी लपून बसला आहे आणि तोराबोरा भागात केलेल्या बॉम्बवर्षावात तो ठार झालेला नाही अशी शंका, जवळजवळ खात्रीच झाल्यानंतर अबोटाबादमधल्या त्याच्या घरात घुसून त्याला मारण्यापर्यंतच्या अमेरिकेच्या प्रवासाची कहाणी थक्क करुन टाकणारी आहे. या सगळ्यात कॅलिफोर्निया विद्यापीठातील भूगोल आणि जीवशास्त्राचे प्राध्यापक आणि त्यांचे विद्यार्थी यांनी केलेल्या संशोधनाचा मोलाचा वाटा आहे हे कळाल्यावर विज्ञानाबद्दलचा आदर द्विगुणित होतो. त्यातील 'डिस्टन्स डीके थेअरी' (अंकात हे 'डिस्टन्ट डिके' असे छापले आहे.) आणि 'आयलंड बायोजिओग्राफी थेअरी' या तांत्रिक क्लिष्ट कल्पना फोंडके यांनी अगदी सहज समजतील अशा शब्दांत मांडल्या आहेत. हा लेख मुळातूनच वाचायला हवा. फोंडके या कल्पना समजावून सांगताना कुठेही रुक्ष होत नाहीत. अधूनमधून ते 'दी डॉग डिड नॉट बार्क' अशी होम्सकथांची उदाहरणेही देतात, हे थोर आहे. हेमंत देसाईंचा 'डाव्यांचे र्‍हासपर्व' हा लेख मी वरवर चाळून एखाद्या थंड संध्याकाळी वाचण्यासाठी ठेवून दिला आहे. जागतिकीकरणाच्या अटळ रेट्यात डावे विचार जगणार की मरणार हा मुद्दा नसून कधी मरणार हाच मुद्दा आहे. नॉट अ क्वेश्चन ऑफ इफ, बट ऑफ व्हेन! भांडवलशाही संकटात आहे, पण साम्यवाद तर केंव्हापासूनच हलाखीत आहे! हे या लेखाचे शेवटचे वाक्य उत्सुकता चाळवून गेले आहे. श्रीराम शिधयेंचा 'हे सृष्टीचे कौतुक जप बाळा' हा लेखही मला आवडला. थोडासा बाळबोध, मीना प्रभु शैलीचा (ही द्विरुक्तीच झाली म्हणायची!) हा लेख फिनलंडमधील पाणी शुद्धीकरण तंत्रज्ञानाची ओळख करुन देतो. ५३ लाख लोकसंख्येच्या फिनलंडमध्ये गोड्या पाण्याची लाखभर तळी आहेत. म्हणजे खरे तर फिनलंडला पाण्याचे दुर्भिक्ष नाहीच. तरीही या देशातली 'पाणीसाक्षरता' कौतुकास्पद आहे. अर्थात त्यामागचा त्या लोकांचा व्यावसायिक दृष्टीकोन डोळ्याआड करता येणार नाही. भारतीयांचे - आणि म्हणजे केवळ भारतात राहणार्‍यांचे नव्हे- पर्यावरण, प्रदूषण याबाबततचे घोर अज्ञान ध्यानात घेता हा लेख मला मुद्दाम दुसर्‍यांदा वाचावासा वाटला.
'मावळतीचं ऊन' हा तात्यासाहेब शिरवाडकरांवरचा रामदास भटकळांचा लेख सुरेख आहे. भतकळांचे 'जिगसॉ' (शिंचे हे पुस्तक बाजारात उपलब्ध कधी होणार कुणास ठाऊक!) आवडल्याचे लिहिताना तात्यासाहेब 'एक जी.एंवरचा लेख वगळला तर सर्व लेखांनी एक दर्जा सांभाळला आहे' असे लिहितात- त्याची फार गंमत वाटली. या अंकात 'बदलता समाज- संगीतकला आणि कलाकार' नावाची एक लेखमाला आहे ही जरा मांडी ठोकून वाचायला लागणार असे दिसते. आपल्या रंगप्रयोगांबद्दल रत्नाकर मतकरींनी लिहिलेला एक दीर्घ लेखही असाच वाचावा लागणार. बाकी कथा वगैरे (आणि अवचटांची अपरिहार्य स्फुटे!) सध्या वाचल्या नाहीत तरी चालतील, असे दिसते.
'मौज' दिवाळी अंकात मुख्यतः पुस्तकांच्या जाहिराती आहेत. हे मला फार आवडले. 'चिन्ह' च्या नग्नता विशेषांकाची जाहीरात काहीजणांना किंचित 'बोल्ड'ही वाटेल, पण आता वाचकांनीही थोडे मोठे होण्याची गरज आहे, असे मला वाटते. जेथे एका क्लिकसरशी शेकडो पोर्नोग्राफिक साईटस उघडता येतात त्या काळात नग्नतेकडे बघण्याचा दृष्टीकोन अधिक निकोप, सकारात्मक व्हायला हवा. त्या दृष्टीने 'मौज' मधली ही जाहिरात हे एक सु'चिन्ह'च आहे, असे मला वाटते.
एकूण शंभर रुपयांचा २७२ पानांचा 'मौज' चा हा अंक मला आवडला.