कुटुंब नियोजन् नव्हे. लोकसंख्या नियोजन् असेच म्हणायचे आहे. मागे एकदा ह्याच विषयावर जिचकारांची लेखमालिका कुठल्याशा वृत्तपत्रात आली होती; त्यात नेमके मला जे वाटत असे त्या धरतीवरच लिहिले होते.

सध्या उपासमार, अन्नधान्य तुटवडा वगैरे जो जाणवतो आहे, तो उपलब्ध अन्न नीट वितरित न केल्याने होतो आहे. अन्नोत्पादन किंवा अन्नोपलब्धी ही पुरेशी आहे.leakage हे व्यवस्थेत आहे. आपण क्षमता पुरेपूर वापरण्यास अजूनही वाव आहे.
दुसरे म्हणजे आहे ते धान्योत्पादनच मुळात भरपूर वाढवता येणे शक्य आहे. भारताचे सरासरी धान्योत्पादन हे बहुतांश विकसित आणि विकसनशील देशांपेक्षाही पुष्कळच कमी आहे. चीनचे लागवडीखालील क्षेत्र भारताच्या जवळपास निम्मे आहे, तरीही तो देश आपल्या दुप्पट धान्योत्पादन करतो! म्हणजे दर हेक्टरमागे ते आपल्या चौपट धान्य काढतात! पाश्चात्त्य देश किंवा इस्राइल तर चीनच्याही भरपूर पुढे आहेत.
ह्यासाठी सुयोग्य नियोजन,एकसंध भरपूर जमीन(विघटित/fragmented/सीमांत नको), योग्य् तिथे यांत्रिकीकरण, वैज्ञानिक दृष्टीकोन, व्यावहारिक अंमलबजावणी केले तर आजच्या युगात हे नक्कीच शक्य आहे. ह्यासाठी पारंपारिक शेतीचा पुरेपूर अनुभव असणार्‍यांना अधिकाधिक स-दिशक खरोखरीची मदत करून, उत्तेजन देउन काहितरी* करता येइलच.
हे "शेती " किंवा अन्न किम्वा धान्य ह्या एका resource बद्दल झाले.
इतरही ठिकाणी/स्त्रोतांमध्ये optimum utilisation केल्यास आहे त्याच्या पुष्कळच अधिक लोकसंख्या पोसू शकू.

पुढील पिढीचे प्रतिनिधी मागील पिढीपेक्षा कमी असणे ह्याला demographic shrink का काहितरी म्हणतात. अर्थव्यवस्थेसाठी व एकूणच समाजजीवन व संस्कृतीसाठी ही एक भयावह घटना आहे. ह्यामुळे अत्यल्प काळासाठी वरवर बघता "पुरेसे स्त्रोत" उपलब्ध दिसले, तरी काम करणारे हात घटत जाउन अर्थव्यवस्था पार कोलमडू शकते. भारताच्या सध्याच्या (तथाकथित)आर्थिक घोडदौडीत demographic dividend हा महत्वाचा भाग आहे. इथे मागच्या पिढीपेक्षा सध्याच्या पिढीचे प्रतिनिधी अधिक आहेत, देश सरासरी तरूण आहे, म्हणूनच काम करणारे हात अधिक उपलब्ध आहेत.(आणि हातांकडे कौशल्यही आहे-सकुशल कामगार.)
अर्थव्यवस्था बरी सुरु आहे. तिथे आख्ख्या युरोप म्हातारा होतोय. त्यातही मोठ्या देशंपैकी सर्वात भयंकर स्थिती स्पेनची आहे.
तिथे जननदर १.२१ च्याही खाली गेलाय.जननदर म्हणजे जोडप्याला सरासरी असनारे मूल. हे २ किंवा २.१ असावे. म्हणजे साधारण लोकसंख्या स्थैर्य गाठते किंवा अल्लाद, हळूवार वाढते. सध्या स्थानिक स्पॅनिश हे प्रजननाबाबत् उदासीन/अनुत्सुक् आहेत. काम करणार्‍यांची संख्या कमी. म्हणून कामगार "आयात" करावे लागतात. ह्यातले बहुतांश मुस्लिम् व त्यातही प्रचंड जननदर असणारे(सरासरी ७-८ च्या वरसुद्धा!!) आहेत. म्हणजेच आख्ख्यी स्पॅनिश लोकसंख्या घटात जाउन येत्या फक्त ४-५ दशकात स्पेन हे स्थलांतरितांच्या अचाट जननदरामुळे इस्लामी राष्ट्र होणार हे दिसतेच आहे.त्या पाठोपाठ उरलेल्या देशांचाही नंबर लागणार.थोडक्यात, तिथे सध्या दिसणार्‍या संस्कृतीचा ठसा नाहिसा होत जाणार. हे होणे चालत असेल, तर मग तक्रारीचे मोठेच कारण कमी होइल.

मुळात लोकसंख्या म्हणजे काय? आपले, मानवाचे अस्तित्वच ना? ते भरपूर असावे असे वाटणे स्वाभाविकच आहे. "भरभराट होवो" असा आशिर्वाद/शुभेच्छा/दुवा उर्दु मध्ये देताना "आबादीआबाद होइये" असा काहिसा का देतात?
कुठल्याही संस्कृतीत "आबादी" वाढणे हे शुभचिंतनच मानले आहे. मानवी मनाची, व्यवस्थेची ती मूळ प्रेरणा आहे.
थोडीशी लोकसंख्या थेवणे,घटवत ठेवणे व मग समृद्ध जीवन जगणे ही संकल्पना अगदिच कृत्रिम वाटते.ही मागच्या फक्त काही ५-७ दशकातच आलेली दिसते. "आबादी आबाद" होणे हे मानवाच्या संस्कृतीपासून मानवी मनात आहे.अनुभवसिद्ध आहे.

अगदि स्वतःबद्दल वैयक्तिक विचार केल्यास काय दिसते? सध्या काही ठिकाणी "हम-दो हामारा एक् " हा प्याटर्न सुरु झालेला दिसतो. म्हणजे समजा आज चार वेगवेगळी जोडपी आहेत. फक्त दोनच पिढ्यांच्या अंतरात अशा चार जोडप्यांचा म्हणजे आठ व्यक्तिंचा प्रतिनिधी म्हणून एकच व्यक्ती उरलेला असेल. आधीच्या सर्वांची जिविताची,पोषणाची जिम्मेदारी त्याच्या एकट्यावर असेल. हे विचित्र आहे. मला स्वतःला अधिक काका-मामा-मावशी असणे आणि "घर भरल्यासारखे वाटणे" ह्या पारंपारिक भावनाच अधिक रुचतात. रिकामे घर प्रायव्हसीच्या नावाखाली घेण्यापेक्षा भरलेल्या घरात "adjust" करुन घेतलेले मला आवडेल.
माफी असावी. सध्या एवढ्यावरच भागवावे. उर्वरीत जसे सुचेल तसे(सुचले/आठवले तर) नवीन प्रतिसादात लिहीन.

*शेतीबद्दल "काहितरी" लिहिणे म्हणजे माझ्या अज्ञानामुळे "काहिच्या काही" ठरु शकते ह्याची कल्पना आहे.
पण तरीही अत्यंत सुपीक जमीन असूनही भारताचे धान्योत्पादन वाढवण्यास वाव आहे, हे ठामपणे म्हणू शकतो.

**बरीचशी विधाने sweeping वाटू शकतील. कृपया भूमिका समजून घ्यावी.

--मनोबा