जगजीत सिंग यांच्या गायनाबद्दलच्या माझ्या आठवणी
लेखक: सुधीर काळे, जकार्ता

पोलाद बनविण्यासारख्या नीरस कामात सारी व्यावसायिक हयात 'घालवलेला' इसम या नात्याने माझे कला क्षेत्राशी नाते तसे 'चुलत'सुद्धा नाहीं. संगीताच्या/काव्याच्या जगात मी एक नाचीज माणूसच. माझे संगीताशी नाते आहे ते केवळ एक हौशी श्रोता म्हणूनच. पण मी जगजीत सिंग यांच्याच्या गायनाचा एक प्रचंड चहाता आहे.

त्यांचे गायन मी जवळ-जवळ १९७५-१९८० सालापासून सातत्याने ऐकत आलेलो आहे. मी त्यावेळी मुकुंद या पोलाद बनविणार्‍या प्रख्यात कंपनीत 'Kalwe Steel Plant Division'चा प्रमुख म्हणून काम करत होतो व आम्ही कंपनीच्या कळव्यातील कॉलनीत रहात असू. बाहेर जाणे फारसं व्हायचं नाहीं, गेलो तरी आठवड्यातून एकादे वेळी. त्यामुळे बर्‍याचदा घरी आलो कीं "दूरदर्शन-एक्के-दूरदर्शन" हाच पाढा असायचा आणि जे दाखविले जाईल ते आम्ही (मुकाट्याने) पहायचो. मला त्या काळात हिंदी सिनेसंगीत ऐकायची खूप आवड होती व माझी आवडती हिंदी गाणी टेप-प्लेयरवर ऐकणे हाही एक विरंगुळा असायचा.

मी जगजीत सिंग यांचे गायन सर्वप्रथम ऐकले ते दूरदर्शनच्या वाहिनीवरच. त्यावेळी ते नव्यानेच प्रसिद्धीस येऊ लागले होते. गझल हा काव्य (आणि गान)प्रकारही आजच्याइतका लोकप्रिय झाला नव्हता. उर्दू भाषा समजायची नाहीं. म्हणजे उर्दूतील बहुतांश क्रियापदांचे हिंदी क्रियापदांशी (व म्हणूनच संस्कृत क्रियापदांशी) बरेच साम्य असल्यामुळे गझल ऐकताना असे वाटायचे कीं आपल्याला अर्थ कळतोय् बरं कां, पण लक्ष देऊन ऐकल्यावर समजून यायचे कीं तो फक्त एक भासच होता. शिवाय सिनेसंगीताच्या मानाने गझलांच्या चालीत फारसे वैविध्यही नसायचे.
शेवटी अर्थही कळत नाहीं व संगीतही कांहींसे गंभीर धाटणीचे आणि चालींमध्ये फारसे वैविध्य नसलेले इत्यादी कारणांमुळे मी उर्दू गझलांपासून (आणि जगजीत सिंग यांच्या गायनापासून) तसा दूरच राहिलो.

पुढे मुकुंदमधील एका मुस्लिम सहकार्‍याला न समजलेल्या उर्दू शब्दांचा अर्थ विचारायचा सपाटा लावला. खरा अर्थ कळल्यावर "युरेका-युरेका"ची नशा यायची. पण असे किती दिवस चालणार? मग मी देवनागरीतील शब्दकोषाचा शोध सुरू केला. शब्दकोष खूप पाहिले पण त्यातले उर्दू शब्द उर्दू लिपीत असल्यामुळे त्या माझ्यासारख्याला उर्दू लिपी न येणार्‍याला उपयोगी नव्हत्या. शेवटी (मरहूम जरीना सानी) आणि डॉ. विनय वाईकर यांनी संकलित केलेल्या "आईना-ए-गझल" हा शब्दकोश हातात पडला आणि एकादे घबाड मिळावे तसा आनंद झाला[१].

त्यात शब्दार्थच आहे असे नाहीं तर त्या शब्दाचा उपयोग कसा करतात हे वाचकाला कळावे म्हणून जवळ-जवळ १०,००० अत्यंत सुंदर, अर्थपूर्ण शेरही दिलेले आहेत. हा शब्दकोष घेतल्यावर मात्र गझलांचा अर्थ कळू लागला आणि गझला ऐकायची गोडी वाढू लागली आणि मग मात्र मी जगजीत सिंग यांच्या गायनाच्या पार प्रेमात पडलो व त्यांचे गायन जास्त-जास्त आवडू लागले.

त्यांच्या आवाजातला "दर्द" मला फार भावायचा. अर्थ कळायला लागल्यापासून त्यांच्या आवाजातली मिठ्ठास, आवाजातला दर्द, आधुनिक वाद्यवृंदाचा वापर (पूर्वी गझल गायकांच्या साथीला केवळ ’तबला-पेटी’च असायची, पण जगजीत सिंग आपल्या साथीला भारतीय आणि पाश्चात्य वाद्येही वापरायचे) या त्यांच्या गायकीतील सर्व बाबींपेक्षा मी त्यांच्या गझलांच्या "निवडी"च्या सर्वात जास्त प्रेमात पडलो. जगजीतसिंग यांच्या आवाजातला ’दर्द’ खूप आवडतो तर त्यांच्या पत्नी चित्रा सिंग यांच्या गायनाच्या बाबतीत त्यांचा आवाज व त्यांच्या गाण्यातला डौल, गाण्याची सहजता या बाबी मला खूप आवडतात.

हळू-हळू जगजीत सिंग आणि चित्रा सिंग यांचे गायन ऐकण्याचा मला आणि सौ.ला छंदच लागला. अर्थ चांगला व चालीही कांहींशा सोप्या, मग आणखी काय हवे? आजही त्यांनी निवडलेल्या गझलांच्या अर्थानेच मी मंत्रमुग्ध होतो.

आता जगजीत सिंग यांच्या मी ऐकलेल्यापैकी मला आवडणार्‍या गझलांकडे वळतो. (बर्‍याच मी ऐकलेल्या नाहींत.)

बर्‍याचदा त्यांनी निवडलेल्या कांहींशा गंभीर गझलांमध्ये खट्याळ शेर यायचे व मजा वाटायची. ज्यांनी सईद राहींनी लिहिलेली त्यांची "कोई पास आया सवेरे सवेरे" ही गझल ऐकले आहे त्यांना तिच्या शेरात दोन्ही रस दिसतील.
"कहता था कल शब संभलना-संभलना,
वही लडखडाया सवेरे सवेरे"
असा कवीच्या मित्राबद्दलचा हा खट्याळ शेर संपतोय्-न संपतोय् तोच....
"कटी रात सारी मेरी मयकदेमें,
खुदा याद आया सवेरे सवेरे"
या ओळींचे गांभिर्य माझ्या हृदयाला स्पर्शून जाते.

तसेच "बडी हसीन रात थी" या गझलेतील
"मुझे पिला रहे थे वो कि खुदहि शम्मा बुझ गयी,
गिलास गुम, शराब गुम, बडी हसीन रात थी"
हा शेर आपल्याला प्रियकर-प्रेयसींच्या अंधारातील प्रेमचेष्टांचा मखमली स्पर्श जाणवून देतो तर त्यातलाच पुढचा शेर
"लबसे लब जो मिल गये, लबसे लबही सिल गये,
सवाल गुम, जवाब गुम, बडी हसीन रात थी"
हा शेर ऐकल्यावर प्रश्नोत्तरे "बंद" व्हायचे कारण लक्षात येऊन चेहर्‍यावर नक्कीच हास्य उमटते.

त्यांच्या "बाद मुद्दत उन्हे देखकर यूं लगा, जैसे बताब दिलको करार आ गया" या गझलेतील दुसर्‍या कडव्याचा अर्थ किती बहारदार आहे! दारूच्या प्याल्यात दारू ओतणार्‍या "साकी"ला "आज तेरी जरूरत नहीं" असे हा शायर कां सागत आहे? कारण बिन पिये बिन पिलाये, खुमार आलेला आहे!
"तिश्न नजरें मिली, शोख नजरोंसे जब,
मय बरसने लगी, जाम भरने लगे!
साकिया आज तेरी जरूरत नहीं
बिन पिये बिन पिलाये, खुमार आ गया!

"कल चौदहवी की रात थी, शब-भर रहा चर्चा तेरा.." ही गझल गुलाम अली आणि जगजीत अशी दोघांनी आपापल्या चालीत गायलेली आहे, पण मला तर जगजीत यांचीच चाल आवडते. तसेच दिलके दीवारों-दर पे क्या देखा" या गझलेत "तेरी आँखोंमें हम ने क्या देखा" असा प्रश्न करत ते "कभी कातिल कभी खुदा देखा" असे बहारदार उत्तर देतात, आणि शेवटी "फिर न आया खयाल जन्नत का, जब तेरे घर का रास्ता देखा" असेही प्रेयसीला सांगून मोकळे होतात! ही गझलही माझी खूप आवडती आहे.

आणखी एक सुंदर गझल आहे "होठोंसे छूलो तुम" आणि त्यातले शेवटचे कडवे तर लाजवाब आहे:
"जगने छीना मुझसे, मुझे जो भी लगा प्यारा,
सब जीता करे मुझसे, मैं हरदम ही हारा,
तू हारके दिल अपना, मेरी जीत अमर कर दो"
असे आपल्या प्रेयसीला सांगत हा प्रियकर तिच्या प्रेमाची परिणामकारकपणे पण कारुण्यपूर्ण याचना करतो आहे.

त्याकाळी अदलीब शादानी यांची "देर लगी आनेमें तुमको, शुकर है फिरभी आये तो" ही गझलही माझी आवडती गझल होती. त्यातला हा शेर किती अर्थपूर्ण आहे:
शफक धनुक महताब घटायें तारे नगमें बिजली फूल
उस दामनमें क्या क्या कुछ है, वो दामन हाथमें आये तो...!
वा क्या बात है!!

त्यांनी संगीत दिलेल्या "अर्थ" या चित्रपटातील त्यांची "झुकी झु़की सी नजर..", "तुमको देखा तो ये खयाल आया" आणि "तुम इतना जो मुस्कुरा रहे हो" ही तीन गीते मला खूपच आवडतात.

मला त्यांची अतीशय खट्याळ असलेली (आणि म्हणूनच आवडती) गझल आहे अमीर मीनाई यांनी लिहिलेली "सरकती जाये है रुखसे नकाब आहिस्ता, आहिस्ता" ही! त्यात "आहिस्ता-आहिस्ता" हा "रदीफ" आहे. तरुण मंडळी अगदी आजही ही गझल तंद्रीत गातात. मला आवडते ते हे शेवटचे कडवे: शायर म्हणतो कीं माझी निर्दय प्रेयसी माझी मान निर्दयपणे कापत असली तरी मी तिला प्रेमाने म्हणतो की "बाई, काप पण जरा आहिस्ता-आहिस्ता"!
वो बेदर्दीसे सर काटे "अमीर" और मैं कहूं उनसे
हुजूर आहिस्ता-आहिस्ता, जनाब आहिस्ता-आहिस्ता"

त्यांच्या मला सर्वात जास्त आवडणार्‍या दोन गझला आहेत "ये दौलत भी लेलो, ये शोहरत भी लेलो..." ही पहिली आणि सरफरोशमधील "होशवालों को खबर क्या" ही दुसरी.

त्यापैकी ’ये दौलत भी लेलो’मधील मक्ता (शेवटचा शेर) आहे माझा आवडता आहे:
कभी रेतकी ऊंचे कीलोंपे जाना, घरोंदे बनाना बनाके मिटाना,
वो मासूम चाहतकी तस्वीर अपनी, वो ख्वाबों-खिलौनोंकी जागीर अपनी,
न दुनियाका गम था न रिश्तोंके बंधन,
बडी खूबसूरत थी वो जिंदगानी"
हा शेर प्रत्येक वेळी माझ्या डोळ्यात पाणी आणते.

"होशवालोंको" ही गझल तर जगजीतजींच्या डोक्यावरील मुकुटच आहे! त्यातलाही मक्ता फारच हृदयाला भिडतो
"हम लबोंसे कह न पाये उनको हाल-ए-दिल कभी,
और वो समझे नहीं है खामोशी क्या चीज है"!
वाह वा क्या बात है!

जगजीत सिंग यांच्या गायनाची गोडी लावण्यात व उर्दू भाषेशी परिचय करून देण्यात सिंहाचा वाटा होता डॉ. विनय वाईकर आणि त्यांच्या "आईना-ए-गझल" या शब्दकोषाचा. म्हणून जगजीत सिंग गेल्यावर मला त्यांची खूप आठवण झाली आणि मी त्यांना नागपूरला फोन करून तसे सांगितलेही. त्यावेळी त्यांच्या सौ.नी (मीनाताईंनी) जगजीत सिंग यांच्या "जिंदादिली"च्या दोन हृद्य आठवणी सांगितल्या त्या इथे सांगायलाच हव्यात.

"आईना-ए-गझल"चे हस्तलिखित तयार झाल्यावर डॉक्टरसाहेब प्रकाशक शोधू लागले, पण त्यांनी संपादित केलेल्या या "रत्ना"ची त्यावेळी कुणाला पारखच झाली नसावी बहुदा. शेवटी त्यांनी हे पुस्तक स्वत:च प्रकाशित करायचे ठरविले. १९७८ साली त्याला ५०,००० रुपये खर्च येईल असा अंदाज होता व तेवढी रक्कम कशी उभी करायची असा प्रश्न त्यांच्यापुढे पडला. कुणी तरी त्यांना सांगितले कीं तुम्ही जगजीत सिंग यांना भेटा, त्याप्रमाणे हे दांपत्य त्यांना प्रत्यक्ष भेटले. जगजीत-जींनी ते हस्तलिखित पाहिले आणि एक पैसाही मानधन न घेता एक पूर्ण कार्यक्रम त्यांना दिला व त्यातूनच "अमित प्रकाशन"ची स्थापना झाली व "आईना-ए-गझल" प्रकाशित झाले.

सौ. मीनाताई दुसरी आठवण सांगत होत्या....! एकदा जगजीत सिंग छिंदवाडाला मेहफिल करून रात्री परत येत होते तेंव्हा वाटेत चहासाठी एका ठिकाणी थांबले. तिथे त्यांना एका ट्रक ड्रायव्हरने ओळखले. तो बिचकत-बिचकतच त्यांच्याकडे आला आणि त्याने त्यांच्या गायनाची मनापासून खूप तारीफ केली. एका आड जागी एका ट्रक ड्रायव्हरसारखा रसिक श्रोता भेटल्यामुळे सद्गदित झालेल्या जगजीत सिंग यांनी त्यांना छिंदवाड्याच्या कार्यक्रमात मिळालेली शाल त्या ट्रक ड्रायव्हरला पांघरली व हातात श्रीफळ ठेवले.

माझी खात्री आहे कीं त्या ट्रक ड्रायव्हरने ती शाल आजही त्यांची आठवण म्हणून जपली असणार!
अशा थोर गायकाला आणि जिंदादिल मनुष्याला भावपूर्वक आदरांजली! आज जगजीत सिंग यांच्या (आणि चित्राजींच्या) एका गाजलेल्या गझलेतील या ओळी ओठावर येतात.....

मिलकर जुदा हुए तो, न सोया करेंगे हम
इक दूसरेकी यादमें, रोया करेंगे हम.....
आँसू छलक छलक के, सतायेंगे रात भर
मोती पलक-पलकमें, पिरोया करेंगे हम.....
जब दूरियोंकी याद, दिलोंको जलायेगी
जिस्मोंको चाँदनीमें, भिगोया करेंगे हम.....
गर दे गया दगा हमें, तूफानभी 'कतिल'
साहिलपे कश्तियोंको, डुबोया करेंगे हम.....

अलविदा, जगजीत सिंग! तुम्ही तुमच्या गझलांच्या रूपाने अमर आहात!!
------------------------------------------------
टिपा:
[१] या शब्दकोशामुळेच मला मत्ला (गझलेचा पहिला शेर), मक्ता (गझलेचा शेवटचा शेर), रदीफ (गझलेच्या पहिल्या दोन्ही शेरात शेवटी येणारा आणि नंतरच्या शेरात दुसर्‍या ओळीत येणारा शब्दसमुदाय), काफिया वगैरे गोष्टी कळू लागल्या. गझलेतील कडव्यांना ’शेर’ म्हणतात हेही तिथेच कळले.

कांहीं शब्दांचे अर्थ: (१) तिश्न-तहानलेली, प्यासी (२) शोख-खट्याळ, नटखट (३) मय-मद्य (४) जाम-मद्याचा प्याला (५) खुमार-नशा (६) शफक-अरुणिमा, संधिप्रकाश (७) धनुक: इंद्रधनुष्य (८) महताब-चंद्र (९) घटा-ढग (११) जिस्म-शरीर (१२) साहिल-किनारा (१३) कश्ती-नाव

"गझल"चे अनेकवचन "गझलें" आहे (गझलियात हे अनेकवचनसुद्धा वापरतात). पण मी इथे त्याचे "गझला" असे मराठीकरण केले आहे.