१९२५ साली मुंबई उच्च न्यायालयापुढे चाललेला बावला खून खटला बॉलिवुडच्या एखादया कथानकापेक्षाहि रंगतदार होता. एक सुंदर बाई, तरुण श्रीमंत प्रेमी, त्यातून उत्पन्न झालेला मत्सर आणि जोडीला इंदूरसारख्या बड्या संस्थानाचे राजेसाहेब खुद्द असं मसालेदार मिश्रण अन्यत्र

तुकोजीराव होळकर

दुसरीकडे कोठे पाहायला मिळणार? ह्या सर्वाची परिणाम म्हणजे तुकोजीराव होळकरांना गादी सोडायला लागणं, दोघा आरोपींना फाशीची शिक्षा मिळणं आणि एकाला जन्माचं वेड लागणं असा झाला.

कथानकाचा मुख्य भाग मुंबईच्या मलबार हिलसारख्या उच्चभ्रू भागात हॅंगिंग गार्डनजवळ १२ जानेवारी १९२५ च्या दिवशी सायंकाळी सात-साडेसात वाजता काही मिनिटातच पार पडला. संध्याकाळच्या अशा शांत वेळी काही लोक तिथे हवा खात असतांना केम्प्स कॉर्नरकडून रिज् रोडनं (आजचा बी.जी.खेर मार्ग) एक मोटरगाडी वर बागेकडं आली. हा रस्ता आजच्या काळात वर येण्यासाठी बंद आहे पण त्या तुरळक रहदारीच्या आणि खूपच कमी गजबजाटाच्या दिवसात असा काहीच निर्बंध नव्हता.

मॅक्स्वेल गाडी १९२४

गाडीमध्ये दोन पुरुष आणि एक तरुण स्त्री असे तिघेजण बसलेले होते. पाठोपाठच एका तांबड्या रंगाच्या मॅक्स्वेल १९२४ ह्या गाडीतून सात-आठ जण बसून आले आणि त्यांच्या गाडीनं पहिल्या गाडीला जाणूनबुजून मागून ठोकरलं. लगोलग मॅक्स्वेलमधले लोक बाहेर आले आणि पहिल्या गाडीतल्यांना शिव्यागाळ करायला त्यांनी सुरुवात केली. दोघंतिघं गाडीच्या फुटबोर्डावरही चढले. त्या गाडीत मालक अब्दुल कादर बावला त्याचा मॅनेजर मॅथ्यू असे दोघं होते. बावला मुंबईमधला एक श्रीमंत व्यापारी होता. बरोबरची तरुणी होती मुमताझ बेगम नावाची सुंदर नर्तकी होती. ह्यापूर्वी सुमारे दहा वर्षं ती इंदूरचे राजेसाहेब तुकोजीराव होळकर ह्यांच्या पदरी होती. इंदूरच्या अंतःपुरातल्या सोनेरी पिंजऱ्याचा कंटाळा येऊन तिनं ते सोडलं आणि दिल्ली, नागपूर असं हिंडत ती अखेरीस मुंबईला पोहोचली. इथं तिला अब्दुल कादर बावला भेटला आणि ती त्याच्याबरोबर राहू लागली. राजेसाहेबांचा आश्रय सोडून तिचं असं तिसऱ्याबरोबर राहाणे हे दरबारच्या इभ्रतीला सरळसरळ आव्हानच दिल्यासारखं होतं आणि ह्या अपमानाचा बदला घेण्याच कट इंदुरात शिजला. इंदूरच्या ह्या हेलनला जमलं तर पळवून परत आणायचं नाहीतर दरबारच्या खाजगी बाबीत ढवळाढवळ करण्याबाबत तिला आणि तिच्या नव्या याराला काही जबर शिक्षा करायची असं ठरलं. तिचा मुंबईतला ठावठिकाणा सापडल्यानंतर इंदूर दरबारातले काहीजण दरबारची गेलेली इभ्रत परत मिळविण्यासाठी मुंबईला रवाना झाले.

मुंबईत पोहोचल्यावर बावलाचा छडा लावून हे दरबारातले म्होरके आणि त्यांनी मुंबईत बरोबर घेतलेले काही भाडोत्री गुंड असे सात-आठजण पिस्तुलं, सुऱ्या आणि कुकऱ्या घेऊन त्याचा पाठलाग करीत निघाले आणि मलबार हिलवर बागेबाहेर अखेर त्यांनी त्याला गाठलं. ठोकर देऊन बावलाची गाडी थांबवल्यावर त्यांनी बावलाच्या गाडीला वेढा घातला आणि मुमताझला पळविण्याच्या इराद्यानं ते तिला गाडीबाहेर खेचू लागले. बावलानं विरोध करून तिला वाचवायचा प्रयत्न केल्यावर कोणीतरी त्याच्यावर पिस्तुलानं गोळया झाडल्या आणि मलबार हिलवर बागेबाहेर अखेर त्यांनी त्याला गाठलं. ठोकर देऊन बावलाची गाडी थांबवल्यावर त्यांनी बावलाच्या गाडीला वेढा घातला आणि मुमताझला पळविण्याच्या इराद्यानं ते तिला गाडीबाहेर खेचू लागले. बावलानं विरोध करून तिला वाचवायचा प्रयत्न केल्यावर कोणीतरी त्याच्यावर पिस्तुलानं गोळया झाडल्या आणि चाकूनं मुमताझच्या चेहेऱ्यावर दोनचार वार करून तिला कायमचं कुरूप करून टाकलं.

हे सर्व होत असतांना मागून प्रसंगवशात् आणखी एक गाडी आली. गाडी चालवत होता सेगर्ट नावाचा एक तरुण इंग्रज सैनिक अधिकारी. तो आणि त्याच्याबरोबरचे अजून दोन अधिकारी बॅटली आणि स्टीफन, सगळे लेफ्टनंटच्या हुद्द्याचे, चालू असलेला प्रसंग पाहून आपल्या गाडीतून उड्या टाकून उतरले. सेगर्टनं मुमताझला हल्लेखोरांच्यापासून सुटं केलं. हे तिघं अधिकारी नुकतेच गोल्फ खेळून परत येत होते. गोल्फ स्टिक्स वापरून तिघांनी हल्लेखोरांवर चाल केली. ह्या सगळया गोंधळात कोणीतरी सेगर्टवर तीन-चार गोळया चालवल्या. आपल्या जखमांची पर्वा न करता त्यानं मुमताझला आपल्या गाडीकडं नेलं. एव्हांना कर्नल विकरी नावाचा दुसरा इंग्रज अधिकारी आपल्या गाडीनं तिथूनच चालला होता तोहि खाली उतरला. ह्या चौघांनी मिळून हल्लेखोरांपैकी दोघांना पकडलं. मुमताझ वाचली. उरलेले हल्लेखोर पळून गेले. थोड्याच वेळात बावला जागीच मरून पडला.

हल्लेखोरांचं दुर्दैव म्हणूनच हे तरुण इंग्रज त्या जागी त्या वेळेला हजर होते. विलिंग्डन क्लबमधून गोल्फ खेळून ते तिघेही सेगर्टच्या गाडीनं कुलाब्याकडं निघाले होते. पेडर रोडनं केम्प्स कॉर्नरला फोहोचल्यावर खरं तर सरळ ह्यूज रोडनं (आजचा सिताराम पाटकर मार्ग) पुढं जायचं पण सेगर्टनं चुकून गाडी उजवीकडं रिज् रोडला घेतली आणि केवळ ह्या चुकीमुळंच ते गुन्ह्याच्या जागेवर येऊन ठेपले. ते जर आले नसते तर बहुधा मुमताझला ताब्यात घेऊन हल्लेखोर घटनास्थळ सोडून पळाले असते आणि पोलिसांना पत्ता लागायच्या आत ब्रिटिश सत्तेखालचा भाग सोडून इंदूर संस्थान गाठू शकले असते. त्या परिस्थितीत पुढं काय झालं असतं हा तर्क करणं मोठं अवघड आहे.

कालांतरानं सेशन्स कोर्टापुढं ९ आरोपींवरचा खटला सुरू झाला. उभय पक्षांनी मुंबई आणि कलकत्त्याचे बडे वकील आपापल्या बाजूनं आणले होते. खटला बरेच दिवस चालला आणि तो ऐकायला प्रेक्षकांची मोठी उपस्थिति असे. आरोपींच्या बाजूनं बॅ. जिनाही उभे होते. हल्लेखोरांची मोठी संख्या आणि एकून गोंधळाचे वातावरण ह्यामुळं केस तशी अवघड होती पण चारी अधिकाऱ्यांच्या खणखणीत साक्षींमुळं गुन्हा सिद्ध झाला. ९ आरोपींपैकी ५ जणांच्याविरुद्ध सर्व आरोप सिद्ध झाले. दोघंजण निर्दोष सुटले. एकूण आरोपींपैकी शफी अहमद नबी अहमद, पुष्पशील बलवंत पोंदे आणि शामराव देवजी दिघे ह्यांना फाशीची शिक्षा मिळाली. बहादुरशहा मोहमदशहा, अकबरशहा मोहमदशहा, अब्दुल लतीफ मोहिउद्दीन आणि सरदार आनंदराव गंगाराम फणसे ह्या चौघांना जन्मठेप काळया पाण्याची शिक्षा मिळाली.

आरोपींनी लंडनला प्रिव्ही कौन्सिलपुढं अपील केलं. पुढील काळातल्या सायमन कमिशनचे सर जॉन सायमन हे विख्यात वकील आरोपींची बाजू संभाळत होते. अपीलचा उपयोग झाला नाही आणि सर्व शिक्षा पक्क्या झाल्या. फाशी मिळालेल्यांपैकी दोघंजण फाशीवर लटकले. मात्र तत्पूर्वीच पुष्पशील बलवंत पोंदे हे ठार वेडे झाले आणि त्यामुळं त्यांची फाशी टळून कायमच्या तुरुंगवासात त्यांचे उर्वरित आयुष्य गेलं.

अजून एक अप्रत्यक्ष आरोपी इंदूरमध्ये होता. तुकोजीरावांचा ह्या प्रकरणामागचा हात सर्वांना दिसत होता. खास कमिशन नेमून त्या कमिशनपुढं त्यांची चौकशी करण्याच प्रस्ताव व्हाईसरॉयकडून आला पण आपण राजे असल्यामुलं आपली चौकशी करण्याच कोणालाहि अधिकार नाही असा मुद्दा तुकोजीरावांनी पुढं मांडला. त्यांना गादीवरून काढून टाकण्याचा अधिकार इंग्रज सत्तेनं वापरण्याच्या आधीच त्यांनी गादीचा त्याग केला आणि युवराज यशवंतराव त्यांच्या जागी गादीवर आरूढ झाले. बरीचशी मौल्यवान जडजवाहिरात बरोबर घेऊन तुकोजीराव युरोपकडं रवाना झाले. त्यांचं उर्वरित आयुष्य युरोप-अमेरिकेत इकडून तिकडं हिंडण्यात गेलं आणि अखेरीस २१ मे १९७८ ह्या दिवशी पॅरिसमध्ये त्यांचं आयुष्य संपलं.

ह्या संदर्भात भर्तृहरीचा अत्यंत समर्पक श्लोक आठवतो. तो म्हणतो:

यौवनं धनसंपत्तिः प्रभुत्वमविवेकिता।
एकैकमप्यनर्थाय किमु यत्र चतुष्टयम्॥

तरुण वय, धनदौलत, अधिकार आणि विवेकाचा अभाव ह्यापैकी प्रत्येक गोष्ट एकेकटीसुद्धा आयुष्य नासवून टाकायला पुरी आहे. हे चारहि एका ठिकाणी आल्यावर मग बोलायलाच नको!