पुणे विद्यापीठामध्ये संस्कृत/(न्याय शास्त्र??) विभागात कोणी एक विद्वान अशाप्रकारे अष्टावधानी असल्याचे एकले आहे, अशा गोष्टी लक्षात ठेवण्याचे विशिष्ठ तंत्र असते असे देखील एकले आहे.

अवधान म्हणजे एकाग्रता आणि अष्टावधानी म्हणजे आठ ठिकाणी (किंवा आठ दिशांकडे) काय चालले आहे याचे भान ठेवणारा असे मला वाटत होते.

अवधानम् ही सांस्कृतिक परंपरा मोठी रोचक वाटली. यूट्यूबवरील दुवा फारसा कळला नाही तरी तेथे काय चालले आहे हे लक्षात येत आहे.

'अवधानी' आडनावाच्या अनेक व्यक्ति आहेत. त्यांचा कोणीतरी पूर्वज मूळचा तेलुगु-भाषिक आणि 'अवधान' करणारा असावा

असेच नसेल. विकीवरील दुव्यात कर्नाटकातही अवधानम् ही परंपरा असल्याचे कळते. तेव्हा महाराष्ट्रातही ती असण्याची शक्यता वाटते. किंबहुना, ही प्रथा कर्नाटकात (किंवा महाराष्ट्रात होती) तिथून ती आंध्रातही गेली पण तेथे रुजली आणि राहिली असेही काही असू शकेल. अवधानी आडनाव लावणारे लोक कोण? मूळचे कुठे वसले आहेत यावरून अधिक माहिती काढता येईल. असो. ही केवळ एक शक्यता.

एकाच वेळी आठ प्रकारचे अवधान (भान) असणारा तो अष्टावधानी असे सर्वश्रुत आहे पण ही आठ अवधाने नेमकी कोणती हे काही समजल नाही बुवा!
मल्टीटास्किंग म्हणजे बहुअवधानी म्हणता येईल का?
प्रकाश घाटपांडे

अष्टावधानी असणे या कौशल्यावर एक फक्कड रिऍलिटी शो होऊ शकेल.
चन्द्रशेखर

युनिवर्सिटी ऑफ पेन्सिल्वेनिया च्या लीसा मिचेल या संशोधिकेने नुकतेच तेलुगु भाषेतल्या "मातृभाषा" या संकल्पनेवर पुस्तक लिहीले आहे - त्यात अवधानम् चा थोडासा उल्लेख आहे. आधुनिक काळात, निरनिराळ्या तांत्रिक, बौद्धिक व राजकीय बदलांमुळे "भाषा" आणि "स्थानिकता" यांमधल्या परस्पर संबंधांत कसे परिवर्तन होत गेले याचा त्या आढावा घेतात. भाषा या संज्ञेकडे पाहण्याचे ब्रिटिश अधिकारी/मिशनरींनी आणलेले नवीन दृष्टीकोण, त्यातून भाषेचा अभ्यास, साहित्यसंपादन, व भाषिक अस्मितेवर झालेले परिणाम यावर पुस्तकाचा भर आहे. त्या अंतर्गत अवधानमचेही बदलते स्वरूप नजरेस येते.

अवधानम् चा उल्लेख छापखान्यांनी आणलेल्या बदलांच्या संदर्भात आहे. छापखाने आले, आणि लिखित/छापील प्रती तयार करणे रिलेटिव्हली सोपे झाले. पण हा निव्वळ तांत्रिक बदल नसून, परिणामी स्मरणशक्ती व लेखनक्रिया/ लेखन, पठण/वाचन, मौखिक/लिखित दस्तावेज यांच्यामधला परस्पर संबंध ही बदलत गेला असा त्यांचा तर्क आहे. त्यामुळे दीर्घकाळापासून स्मरणशक्तीवर आधारित असलेल्या दक्षिण भारतातील ज्ञानसंपादन पदधती लोपास गेल्या.

१९व्या शतकातल्या काही तेलुगु आत्मचरित्रांमध्ये अवधानम् बद्दलचे निरनिराळे उल्लेख आहेत. त्यावरून ही कला मठातल्या गुरु, वा गुरुकुलातल्या काही पंडित मंडळीं, व दरबार, दिवाणखान्यापुरती मर्यादित होती असे दिसते. त्याबाहेर क्वचितच, व काही लोकांत त्याचा भुताटकीचा प्रकार असाही लौकीक होता. पण हळूहळू, या वर्तुळांतून नवीन सार्वजनिक स्थळात अवधानम् ने प्रवेश केला, व २०व्या शतकाच्या पूर्वार्धात त्याला नवीन, भरभरून प्रतिसाद मिळू लागला. इन् फॅक्ट्, "प्रदर्शन" हे त्याचे नवेच रूप होते असे मिचेल सांगतात - आधीच्या सीमित जागेतचे त्याचे देव-घेवाचे, बौद्धिक, शैक्षणिक स्वरूप आता मोठ्या (बहुतेक पॅसिव्ह्) प्रेक्षकजमावापुढे होऊ लागले. स्मरणशक्तीवर आधारित ज्ञानसंपादनाच्या जगात, विशिष्ट संदर्भ असलेल्या एका प्रथेचं, नवीन काळात, नवीन संदर्भात करमणूक म्हणून पुन्हा पुढे आले, असे त्यांचे म्हणणे आहे. पाश्चात्य पद्धतीत शिक्षण घेतलेल्या नवीन अभिजात वर्गाचे अवधानम् चे शैक्षणिक संदर्भ तुटले असले तरी "आपली संस्कृती" या सदराखाली त्याचे नव्याने स्वागत झाले.

अवधानम् सारखेच, सामुहिक स्थळात रचल्या जाणार्‍या "चाटू" कवितांचाही काहीसा असाच इतिहास आहे, असे विख्यात तेलुगु साहित्याचे अभ्यासक वेलुचेरु नारायण राव यांनी दाखवले आहे. चाटू कवितांत भाग घेणे हे स्मरणशक्ती वाढवण्याचे, भाषा कशी वापरावी, कविता रचना शिकण्याचे साधन होते - ते आता उखाण्यांसारखे सांस्कृतिक करमणूक, "तेलुगु अस्मिते" च्या "कल्चरल कंसंप्शन" मधे मोडते.

(पुस्तक सध्या समोर नाही, त्यामुळे काही तपशील चुकले असल्यास चुभुदयाघ्या.)

आमच्या नात्यात अवधानी आडनाव लावणारे अनेक आहेत, पण सगळे उत्तर कर्नाटकातले. बहुतेक वैदिक घराण्यातले. कधीकाळी कोणी अष्टावधानी होऊन गेला, व त्यावरून हे आडनाव पडले का, हे माहित नाही (सध्या तरी तसे पांडित्य गाठलेले कोणी नाही :-)).

अवधानम् चा प्रथम उल्लेख १२व्या शतकातल्या एका कानडी संहितेत आढळतो असे कुठेतरी वाचल्याचे आठवते. पण हा आज "तेलुगु" प्रकारच का होऊन बसला आहे, या बद्दल मात्र मिचेल यांचे पुस्तक काही सांगत नाही.

श्री.कोल्हटकर यांचा लेख आणि रोचना यांचा सविस्तर प्रतिसाद वाचल्यावर "अवधानी" वा "अष्टावधानी" हा प्रकार म्हणजे आपल्याकडील "गोंधळी" प्रकार असावा अशी शक्यता वाटते. हैद्राबाद/विजयवाडा येथे नोकरीनिमित्य असणार्‍या माझ्या भाच्याकडून तिथे असे अवधानम चे जाहीर कार्यक्रम होत असून थिएटरमध्ये ते पाहण्यासाठी गर्दी करणार्‍यांची संख्याही कमी नाही असे त्याच्या वृत्तांतावरून तरी दिसते. आत्ता आठवते ते त्याने अशा एका कार्यक्रमाला लावलेली हजेरी आणि त्याचा एका मेलमध्ये केलेला उल्लेख. नागा शांती स्वरूपा (प्रथम नाम विसरलो) या दोन बहिणीनी या क्षेत्रात आंध्रामध्ये खूप प्रसिद्धी मिळविली असून केवळ तालवाद्य, शिट्टी, टाळ्या, घंटानादम् आदी माध्यमाद्वारे निर्मित होणार्‍या आवाजावरून 'पृच्छका' च्या भावनांना या बहिणी अचूक प्रतिसाद (आणि तोही हसतखेळत वातावरणात) देतात आणि सभागृहाची वाहवा मिळवितात.

आपल्या राज्यात "गोंधळी" नावाची जमातीत् [जी शासनदरबारी एस्.टी.कॅटेगरीमध्ये मोडली जाते] असे अष्टावधानाचे प्रयोग करीत असे. यजमानाच्या दारात दोघे उभे राहत आणि सध्याच्या पिढीतील मुलांच्या कल्याणाप्रित्यर्थ 'जागर' करण्याचा कार्यक्रम इतर निवासी लोकांच्या समोर सादर करीत असत. म्हणजे गोंधळ्यांची दुसरी टीम् बैलाला घेऊन् रस्त्यावर् दूर उभी आणि प्रमुख यजमानाच्या दारात. ज्या मुलाच्या नावाने यल्लमाच्या पुढे दुवा मागायचा असतो त्याचे नाव बोटांच्या खुणाद्वारे रस्त्यावर उभे असलेल्या साथिदाराकडे 'रीले' केले जाई, मग ते अष्टावधानी त्या खुणा पाहून (नागा शांतीसम) त्या मुलाचे नाव आपल्या देवी आवाहनात गुंफत असत. याही लोकांची स्मरणशक्ती वाखाणण्यासारखी असे. वर्षातून एकदाच आळीत येऊनसुद्धा घरातील प्रत्येकाची नावे आणि शरीरवैशिष्ट्यही ते लक्षात ठेवत असत.

मला वाटते 'वासुदेवी पिंगळा' हाही यातीलच एक प्रकार असावा.

हा प्रतिसाद मुळ प्रस्तावाशी संबंधित नाही. तरीपण, एका शब्दांतून दुसरे शब्द कसे बनत जातात, हे सांगण्याचा एक प्रयत्न.

अवध = मनोव्यापारातील असा एक स्तब्ध व थिजलेला क्शण जो 'सद्य घटका व येऊ घातलेली घटका' यामधील एक कालखंड व्यक्त करतो.
अवधी = दोन क्शणामधील एक कालखंड
अवधान = ध्यानमग्न अवस्था
स+ अवध = सावध = अमूक एक कालखंडातील जागरूक अवस्था
अवधानी = ध्यानमग्न अवस्था प्राप्त करणारी व्यक्ती
सावधानी = ह्या शब्दाचा अर्थ हिंदीत वापरला जातो. मराठीत मात्र 'सावधगिरी' असा बदलून वापरला जातो.
अवधानातील प्रगत अवस्था - प्रावधान ह्या शब्दाचा अर्थ 'प्रोअ‍ॅक्टीव होण्यासाठी आवश्यक असलेली दृश्टी' असा होण्या ऐवजी हिंदीत तो इंग्रजीतीला 'प्रोव्हीजन' असा होतो, तर मराठीत हा शब्दच व त्यायोगे ती संकल्पनाच नाही, दृश्टी नाही. (उदा. शिवाजी महाराज प्रावधानी होते. संकट काळात काय घडेल? घडू शकेल हे जाणून घेण्यासाठी ते त्यांच्यात देवी आणण्याची पद्धत अवलंबत असत.)
गंमत म्हणजे इंग्रजीत -
'व्हीजन' म्हणजे 'कल्पनेची दृश्टी' असा होतो, परंतु
'प्रोव्हीजन' म्हणजे 'व्हीजन अहेड'किंवा 'व्हीजन इन अ‍ॅडव्हांस' असे न होता,
'सप्लाय' असा होतो.

तमाशात सवाल जवाब असतात* ते अवधानाचे प्रकार म्हणता येतील का?

*तमाशे आता असतात की नाही याची कल्पना नाही.

नितिन थत्ते

तमाशात सवाल जवाब असतात* ते अवधानाचे प्रकार म्हणता येतील का?

*तमाशे आता असतात की नाही याची कल्पना नाही.

नितिन थत्ते

चर्चा आणि प्रतिसाद माहितीपूर्ण आहेत.

अवधानाशी दुरूनच संबंध असावा, पण पूर्वी भारतातील मौखिक परंपरेमध्ये पाठांतराची अशी एक विशिष्ट पद्धत होती याची आठवण झाली. स्मरणशक्ती, हजरजबाबीपणा वाढवण्यासाठी वापर होत असावा.

पाठांतराचे श्लोक उलटे सुलटे कसेही पाठ केले जात असे वाचले आहे. येथे अष्टाध्यायी पाठ कसे करतात याबद्दलचे वर्णन वाचायला मिळेल. http://narayan-prasad.blogspot.com/2010/08/9.html येथे (१.३) पहा.