लेखनातील चिह्ने ही थोरल्यांनी धाकट्यांना सांगितलेले संकेत असतात. याबाबत सहमत.

बाळ समाजाचा भाग असल्यामुळे (आणि काही वर्षांमुळे स्वतःची बाळे असणारे थोरले होते त्यामुळे) समाजाची मानसिकता आणि बाळाची मानसिकता सांधलेली असते. सहमत.

अहो धनंजय, सहमती कसली दर्शवताय?

‘हे असेच कां’? असे जर त्या अजाण बाळाने विचारले तर त्याला ‘जे उत्तर दिले जायला हवे’ ते दिले जात नाही. 'ते उत्तर काय बरं असू शकतं?'
चर्चेत या प्रश्नाचे सविस्तर उत्तर मिळावे ही अपेक्शा आहे.

फिडलर ऑन द रूफ नावाच्या नाटकाची सुरूवात होते नायकाच्या तोंडच्या ट्रॅडिशन या गाण्याने होते. रशियातल्या छोट्या ज्यूइश खेड्यात राहाणारा हा गवळी
'हे असेच का?' या प्रश्नाला आपल्या बुलंद आवाजात 'ट्रॅ़डिशन!' असं उत्तर देतो.
'या परंपरा सुरू कशा झाल्या?' 'मी सांगतो ना.... (विचार करतो) मला माहीत नाही' असं म्हणतो. पण त्या परंपरा अतिशय उपयुक्त आहेत असंही ठामपणे सांगतो.

हीच उत्तरं इथेही लागू होतात. ते गाणं नीट मन लावून ऐका. त्या गावाबद्दल, धर्माबद्दल बोलतो ते बरंचसं भाषेलाही लागू होतं असं तुम्हाला जाणवेल कदाचित. नाही जाणवलं तरी गाणं छान आहे.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

>>‘हे असेच कां’? असे जर त्या अजाण बाळाने विचारले तर त्याला ‘जे उत्तर दिले जायला हवे’ ते दिले जात नाही.

उत्तर दिले तरी कधीकधी बाळ अडेलतट्टू असेल तर काही उपयोग होत नाही.

बाळ जर दोन वेगळी असलेली अक्षरे एकच समजून काढत असेल तर मोठी माणसे त्याला "अरे, ती दोन वेगवेगळी अक्षरे आहेत" असे समजावून सांगू शकतात. मग तो बाळ म्हणतो "दोहोत काय फरक आहे ते मला कळले नाही". तेव्हा मोठी माणसे बाळाला त्या अक्षरातला फरक दाखवणारे रेकॉर्डिंग ऐकवतात" तर बाळ म्हणतो, "आतापर्यंत त्या अक्षराशी माझी ओळख '............!' अशीच झाली आहे. तेव्हा माझा नाईलाज आहे. मी '...' असेच लिहीणार"

(हा प्रतिसाद चर्चाप्रस्तावातील भावना आणि प्रस्तावकाची प्रत्यक्ष कृती यातील विसंगती दाखवण्यासाठी लिहिला आहे. तो अस्थानी वाटल्यास उडवायला हरकत नाही).

नितिन थत्ते

रावले यांचा हा लेख लिहिण्याचा उद्देश या विषयासंबंधी पार्श्वभूमी तयार करणे हा आहे असे त्यांचे म्हणणे आहे. त्यांना ष या आद्याक्षराबद्दल प्रचंड राग आहे. व हे अक्षर मराठी सारस्वतातून कायमचे नष्ट झाले पाहिजे असा त्यांचा हेतू आहे.
माझ्या पाहण्यात नुकताच नागरी(देवनागरी) लिपी कालानुसार कशी बदलत गेली त्याचा एक तक्ता आला. या तक्त्याचा मी फोटो काढला आहे व तो खाली देत देत आहे. दुर्दैवाने या फोटोची गुणवत्ता पाहिजे तेवढी चांगली नाही. म्हणून खुलासाही करतो आहे.

नागरी किंवा तत्समान नावाची एक लिपी भारतात सम्राट अशोकच्या कालापासून ते आजपर्यंत वापरात आहे. आज या लिपीला देवनागरी असे नाव आहे. या लिपीत कसे बदल होत गेले हे वरील तक्त्यात दर्शवलेले आहे. सम्राट अशोकाच्या कालात या लिपीवर असलेली यावनी (ग्रीक) झाक स्पष्ट दिसून येते. प्रतिहार कालानंतर ही लिपी पुष्कळशी आजक्या लिपीसारखी झालेली आढळते. पश्चिम चालुक्य किंवा राष्ट्रकूट कालापासून (सातवे किंवा आठवे शतक) ही लिपी प्रचलित लिपीशी बरेच साम्य दाखवते.
वरील तक्यातील शेवटची आद्याक्षरे विचारात घेतली (य,र,ल,व,श,ष,स,ह) तर हे स्पष्टपणे लक्षात येते की सम्राट अशोक ते आजतागायत एक प्रतिहार राजांचा काल सोडला तर वर्णमालेत श व ष अशी दोन अक्षरे वापरात सतत आहेत. प्रतिहार कालात फक्त ष हे आद्याक्षर वापरात होते.
मला रावले यांना एवढेच सांगायचे आहे की 2000 वर्षे जी दोन अक्षरे(श,ष) या नागेरी लिपीमधे सतत वापरात आहेत ती त्यांची उपयुक्तता आहे म्हणूनच वापरात आहेत. तेंव्हा कळफलकाच्या समानीकरणांच्या त्यांच्या प्रयत्नात त्यांनी ही दोन्ही अक्षरे विचारत घेणे गरजेचे आहे. रावले यांचे मत काहीही असले तरी ही दोन्ही अक्षरे वापरात राहणारच आहेत. रावले यांनी ष हे अक्षर त्यांच्या वर्णमालेतून काढून टाकले तर एवढेच होईल की त्यांचा कळाफलक सामान्यत: मान्य अशा देवनागरी लिपीचा नसेल.
चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

वरील प्रतिसादांमध्ये फक्त श्री. घासकडवी यांचाच प्रतिसाद चर्चेला धरून आहे.
इतरांचे प्रतिसाद प्रस्तावामध्ये 'जास्तीची माहिती' दिली गेल्यामुळे भरकटले गेले आहेत.
जास्तीची माहीती मध्ये चर्चे नंतरचा माझा अंतस्थ हेतू व
'प्रतिसादकांना विचार करण्यासाठी उपयोगी पडावे' म्हणून एक सूचक दिशा दिली होती.
एवढ्यावरून एवढे शिकता आले की,
'अजाण बाळाला देखील तेवढेच सांगणे गरजेचे आहे जेवढे त्याच्या स्तरावर योग्य आहे.'

इतर प्रतिसादकांना विनंती आहे की, चर्चेचा विशय, 'समाजमनाची घडवणूक कशी होते?' हा आहे, हे ध्यानात घ्यावे.

चर्चेचा दुसरा टप्पा:
आधीच्या टप्प्यावर आपण 'समाजमनाची घडवणूक' होताना -
- समाजाच्या परंपरांचे पालन करता याव्या यासाठी,
- समाजात राहतो तेंव्हा त्या समाजाशी भविश्यात व्यवहार करणे सुलभ होण्यासाठी भाशा बोलणे, लिहीणे शिकतो.
ह्या दोन गोश्टी समोर आल्या. (मराठी)'समाजाची घडवणूक' होण्यासाठी हे दोन मुलाधार समजावेत का?

परंतु जग सरळ रेशेत चालत नाही. बदल तर घडतच असतात. पण मग बदल कसे व कुठे घडतात? हे कसे समजून घ्यायचे?

आता या टप्प्यावर बाळ थोडे मोठे झालेले आहे, बरं कां? ते तर्क करू शकते, वाद घालू शकते. इथून वेगळी उत्तरे हवी आहेत. चर्चा चौकट - 'समाजमनाची घडवणूक कशी होते?'

लहानपणी वाचलेलं लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांच्यावरील एका छोट्या पुस्तकातील त्यांच्या बालपणीचा एक किस्सा सांगतो.

त्यावेळी लहान बाळ पुण्याच्या सिटी स्कूलमध्ये शिकत होता. ऐकदा मराठीचा तास चालू होता. मास्तर शुद्धलेखन सांगत होते. मुले लिहीत होती. सगळे सांगून झाल्यावर मास्तरांनी तपासायला सुरवात केली. एक एक करता बाळ गंगाधर टिळकांची पाळी आली. “पाहू टिळक़, तुझी पाटी.” मास्तर तपासू लागले.
त्या उतार्‍यात ‘संत’ हा शब्द तीन वेळा आला होता. तो या मुलाने तीन ठिकाणी तीन प्रकारे लिहीला होता. मास्तरांनी पहिला प्रकार अचूक ठरविला आणि दुसर्‍या दोन ठिकाणी चूक ठरवून फुल्ल्या दिल्या.
संत...............अचूक
स-न्त............चूक
सन्-त.............चूक
(येथे तसे लिहीता येत नाही म्हणून '-' हि चिन्ह मध्ये घातलेले आहे.)

’घे आपली पाटी, दोन चुका’ असे म्हणून त्यांनी बाळ टिळकला पाटी परत दिली. ’दोन चुका, हे कसे शक्य आहे?’ – चकित होवून बाळाने आपली पाटी पाहिली आणि तो मास्तरांना म्हणाला, “गुरुजी, हे चूक कसे ते मला समजावून सांगा” मास्तर म्हणाले,” हे बघ, पहिल्यांदा तू ‘संत’ असे लिहिलेस ना, तसेच लिहायचे” बाळ टिळक म्हणाला,”गुरुजी, ‘न’ अर्धा काढून त्याला ‘त’ जोडला काय किंवा ‘न’ चा पाय मोडून पुठे ‘त’ लिहिला तरी त्यात चूक काय आहे? तिन्ही प्रकारे लिहिले तरी ‘संत’’ उच्चार होतोच. त्यात काहीही फरक पडत नाही. मग माझे लिहीणे चूक कसे ते सांगा?”
मास्तर रागावून म्हणाले,”जास्त बोलून माझ्याशी वाद घालू नकोस. ‘संत’ हा शब्द ‘स’ वर अनुस्वार आणि ‘त’ असाच लिहायचा. समजले.”,
त्यावर मास्तर रागावून म्हणाले,” नाही समजले तर चालता हो वर्गातून.”

बाळ टिळक वर्गातून बाहेर आला. तो सरळ हेडमास्तरांकडे गेला. हेडमास्तरांना त्याने आपली बाजू सांगितली. त्यांनी ती शांतपणे ऐकून घेतली. मग ते म्हणाले’” तुझे म्हणणे मी ऐकून घेतले. आता मी गुरुजींना विचारीन आणि मग काय ते सांगेन” “ मी पाठविले आहे म्हणून गुरुजींना सांग आणि वर्गात जावून बैस. गुरुजींचा अपमान होईल अशा कोणत्याही प्रकारे वर्गात वागू नकोस.”

आत्ता मला सांगा! लोकमान्य टिळक अडेलतट्टू होते असे म्हणणे योग्य आहे का? त्यांना गुरुजींकडून 'काय उत्तर मिळायला हवे होते?'

चर्चेत सहभागी झालेल्या सगळ्यांचा आभारी आहे.
चर्चेच्या अखेरीस बाळाला कोणते उत्तर द्यायला हवे, याचे उत्तर असे असू शकेल असे वाटते.-
‘समाज-पुरुष’ हाच सर्वांपेक्शा मोठा असतो. समाजपुरुषाचं अस्तित्व हे लिखित रुपात असलेले नियम, ठराव किंवा निर्धारीत प्रमाणां अतंर्भूत असते! सामाजातील प्रत्येक व्यक्ती म्हणूनच समाजाचे छोटे अंग असतो म्हणून त्या नियमांना मान द्यायला हवा, ते लिखित नियम पाळायला हवेत.’

‘पण हे नियम कोण लिहीतो? नियम कसे काय ठरवले जातात?’, असे जर त्या अजाण बाळाने विचारले तर त्याचे उत्तर काय बरे असू शकते? (येथे बाळाच्या दृश्टीने शुद्धलेखनाचे नियम याच अनुशंगाने लिहीले आहे)
उत्तर:
समजा पुरुशाचे अनेक अंग, भाग असतात, त्यात देखिल अनेक स्तर असतात. त्या-त्या स्तरावर त्या-त्या अंगाकडून विशिश्ट काम होत गेले कि हे नियम आकारत जातात.
अजाण पण कुतुहल असलेले बाळ विचारेल, ‘ते कसे’?
इथे, लोकमान्य टिळकांच्या काळात त्यांच्या गुरुजींकडून काय उत्तर दिले जायला हवे होते ते पाहू- आपला राज्यकारभार सुरळीत चालावा, या हेतूने भारती (हिंदी- प्रचलित: भारतीय) लोकांना पाश्चात्य द्न्यान देण्यासाठी ब्रिटिशांनी शाळा काढल्या. हे द्न्यान ज्या देशी भाशांतून द्यावयाचे, त्या देशी भाशांचा शास्त्रशुद्ध आभ्यास व्हावा, यासाठी त्या आभ्यासक्रमानुसार क्रमिक पुस्तके लिहिली जाणे आवश्यक होते. हा प्रयत्न ‘हैंदशाळा मंडळी’ (1822) या संस्थेमार्फत सरकारने केला. मराठीला आवश्यक असलेले असे शालेय पातळीवरील व्याकरण जॉर्ज जार्विस याने चार पंडितांकडून 1824 मध्ये लिहवून घेतले. मराठीचे व्याकरण इंग्रजांच्या आणि इंग्रजी व्याकरणाच्या प्रभावी सहवासातून प्रथम रचले गेले आणि इंग्रजांच्या ‘अनुद्न्येने म्हणा वा आदेशाने’ संस्कृतपंडितांनी मराठीला व्याकराणाच्या मांडणीत बसवण्याचा प्रयत्न केला. हे चार पंडित जगन्नाथ क्रमवंत, रामचंद्रशास्त्री जान्हवेकर, बाळाशास्त्री घगवे आणि गंगाधरशास्त्री फडके हे होते. त्यापैकी जान्हवेकरांनी इतर कामांत गुंतले असल्यामुळे ह्या कामात लक्श घातलेले नव्हते.'- हे सगळे असे प्रक्रियेतून गेल्यामुळे त्या प्रक्रियेचा मान तुला राखावा लागेल. जर तुला त्यात काही चूका-त्रूटी जाणवत असतील तर तु मोठा झाल्यावर अशाच प्रक्रियेतून जावून सुधारणा करू शकतोस. तुर्तास, तुला ‘हे नियम पाळणे’ क्रमप्राप्त आहे.

आजच्या काळातील मुलांना परीस्थिती बदलल्यामुळे आजच्या काळाचे उदाहरण द्यावे लागेल, जसे-
‘सरकार द्वारे अधिकृत असलेल्या अमुक अका संस्थेने वा नियक्त केलेल्या अनेक अभ्यासू व भाषापंडितांच्या स्वाक्शरीयुक्त अहवाल’ जेंव्हा निवडून आलेल्या सभासद त्या अहवाला अनुसार अमुक एक लिहीण्याची पद्धत योग्य वा ‘तमुक एक लिहीण्याची पद्धती’ अयोग्य आहे असे ‘प्रमाण ठरावा’ द्वारे विधिमंडळात पारीत करतात. तेंव्हा तो अहवाल नियम म्हणून आकारात येतो.’ हे सगळे असे प्रक्रियेतून गेल्यामुळे त्या प्रक्रियेचा मान तुला राखावा लागेल. जर तुला त्यात काही चूका-त्रूटी जाणवत असतील तर तु मोठा झाल्यावर अशाच प्रक्रियेतून जावून सुधारणा करू शकतोस. तुर्तास, तुला ‘हे नियम पाळणे’ क्रमप्राप्त आहे.

हे झाले बाळासाठी चे उत्तर पण मला मोठ्यांसाठी देखिल काही प्रश्न आहेत, त्याचे उत्तर कोण देईल?

मानवी जीवनात येणा-या नव्या बदलाची चाहूल लहान व युवा मुलांच्या वाग्ण्या-बोलण्यातूनच दिसून येत असते. ते बदल टिपून त्यानुसार समाज सुधारणा करणं गरजेचं आहे. याउलट लहान व युवा मुलांना भेडसावणारे प्रश्न ध्यानात न घेता ते जाणवणारे बदल ओळखण्याएवजी ते दडपण्यात काय अर्थ आहे?

जी प्रचलित लिपी व व्याकरण आपण एका निश्पाप बालकाला शिकवितो त्यातच काळानूसार सुधारणा वा विकास न केल्यामुळे चूका किंवा त्रुटी समोर येत असतील तर त्या त्रूटी वा चूका दुरुस्त करायला नकोत कां?
आज ‘बरोबर’ हा शब्द व ‘णार’ हे प्रत्यय देखिल उठसुठ वापरले जात आहेत. हे भाशेतील किडणे (इं.:डिके) आहे.
जर बालमनाला आपण शिक्शणाने (व शिक्शन देण्याच्या पद्ध्तीने) समाजमनाप्रमाणे घडवू पाहतो, तसेच समाजालाही नव्या पिढीच्या मानसिकतेनुसार बदलायलाच हवेच. ‘आम्ही परंपरा म्हणून स्विकारले आता तुम्ही देखिल परंपरा पाळण्याचे कर्तव्य करा,’ अशी भुमिका घेणे भाशेच्या अस्तित्वाच्या दृश्टीने योग्य होईल का? हिच बाब कळफलकाचे स्वरूपाबाबत आहे. लोकशाही यंत्रणा आपल्या शिक्शण –प्रशिक्शणातून दिसू नये का?