संपुर्ण भारतात महाराष्ट्र हे सर्वच बाबतित पुढारलेले राज्य समजले जाते. मग मद्य प्राशनाबाबत देखील ते मागे कसे राहू शकेल. दर किलोमिटरच्या परिसरात देशी विदेशी मद्याची दुकाने व बार हे संपुर्ण भारतात आपल्या राज्यात सर्वाधिक असावेत. पण पेशवाईत मात्र असे नव्हते. डॉ.खोबरेकर यांचे महाराष्ट्राचा इतिहास - मराठा कालखंड भाग २ हे पुस्तक माझ्या वाचनात आले त्यात वरिल विषयावर दिलेली माहिति सदस्यांना उदबोधक वाटेल या हेतुने देत आहे.

" मराठी राज्यात जे दारु करुन विकत असत, त्यांना कलाल म्हणत. खाटीक किंवा तत्सम लोक दारुच्या भट्ट्या लावीत , दारु बनवीत व कलाल तिची विक्री करीत. हे दारु विक्रीचे काम सरकारी परवान्यानेच होत असे.

शिवकालात द्राक्षांची किंवा मोहाची दारु पीत असत. पण दारुची दुकाने तुरळक होती व त्याजवर कोतवालाची व इतर सरकारी अधिकार्‍यांची करडी नजर असे. गावात अगर चार गावाकरिता एक असे गावाबाहेर कलालाचे दुकान असे. कोणी व्यक्ती दारु पिऊन धुंद झालेली रस्त्यात किंवा वाड्यात दृषीस पडल्यास त्यास सरकार मोठे शासन करीत असे.

शिवकालात बहुतेक अष्टप्रधान विद्वान ब्राम्हण असत. त्यांनी मराठी राज्यात दारु पिण्यापासुन लोकांना पराव्रुत्त करण्यासाठी, पिणार्‍यांना जबर दंडाची व फटक्याची कडक शिक्षा करण्यासाठी राजाकडून हुकूम काढविले होते. सैनिकांवर शराबी पिण्याची बंदी होती.

थोरले माधवराव पेशवे यांनी न्यायाधीश रामशास्त्री प्रभुणे यांच्या सांगण्यावरुन दारुविषयी तपशीलवार नियम करुन ठेविले होते. पेशव्यांचे सरदार व जहागीरदार यांनी आपल्या अंकित प्रदेशातील शहरात दारु विकू नये, अशी अट सरंजाम देतांना घालण्यात येई. शिंदे, होळकर, पवार, गायकवाड या मराठे सरदार-जहारगीरदारांनीसुध्दा ही अट आपापल्या अखत्यारीत कसोशीने घातलेली दिसते. पेशवेकाली दारुचे प्राबल्य होऊ न देण्याचे एकूण धोरण होते.

दारुच्या फुलाची भट्टी लावुन फुल सरकारी कारखान्याचे कामास नेण्यास व दारुची भटटी जेजुरीस चालविण्यास छाट व खाटकास सरकारकडून इ.स्. १७७८ त परवाना दिलेला आढळतो. सरकारात या दारुभट्टीची रक्कम जमा झालेली दिसते.

दारु पिण्याचा गुन्हा करणारे सापडल्यावर सरकारने दारुच्या भट्ट्या मना करण्यासाठी व कलालांना म्हणजे दारुविक्री करणार्‍या दुकानदारास दारु विक्री बंद करण्याचे हुकुम काढले.(पे.द.४३ ले.३६). ह्या हुकुमाची अंमलबजावणीही त्वरीत करणंयात आली. त्यावेळेपासुन सरकारच्या भीतीमुळे मराठी राज्यात दारु पिणे व त्यापासुन उत्पन्न मिळविणे या बाबी बंद झाल्या. लोकहितवादी लिहितात की त्यावेळी समाजात दारु उत्पन्न करणार्‍यास नीच मानीत आणि कोणी आपली झाडे त्यास दारु करण्यास दिली तर त्यास बहिष्क्रुत करित आणि कोकणात अशी चाल होती की, दारु करणारा हातात दारु घेऊन जर अंगावरुन गेला, तर दर्शन दोषास्तव स्नान करीत. दारु प्यालेला ब्राम्हण आढळला, तर त्यास निंद्य मानून जातीत घेत नसत. त्याचा सर्वांकडून धिक्कार होत असे.

पण पैसा मिळविण्याच्या लालसेने चोरुन दारुचा साठा करुन विकणे चालत असे. असे साठे व चोरटी दुकान हुडकून काढण्यासाठी नाना फडणिसाने फिरस्ते प्यादे ठेविले होते. अशा एका पथकास इ.स्. १७७६ त नारायण पेठेतील म्हातारी द्रविडी ब्राम्हण हिच्या घरी दारुने भरलेले वीस-पंचवीस शिसे व त्याजबरोबर खाण्यासाठी शिजविलेले मांस सापडले. ते जप्त करुन तिला शासन करण्यात आले. (पे.द्.४३, ले. १४४)

मद्यपानाविरुध्द पेशवे सरकारचा कटाक्ष होता.

मद्यपानाविषयी खालील नमुनेदार तक्रार विशेष उल्लेखनीय आहे. सई देशमुखीण चिकोडीकर हिने मद्यपान करुन बाळाजी हरी जोगळेकर यासी बदकर्म केले. उभयतास अटक करण्यात आली.

पेशव्यांच्या कारकीर्दीत ब्राम्हणांनी दारु पिऊ नये, असा शासनाचा दंडक होता. दारु पिणार्‍या ब्राम्हणास कैद करुन किल्ल्यावर पाठवीत असत . नाशिक येथील ब्राम्हणव्रुंद मद्यपान करतात; त्यात त्यांचा धर्माधिकारीही सामील आहे; हे व्रुत्त सवाई माधवराव पेशव्यांच्या कानी येताच, त्यांनी सर्वोत्तम शंकर नावाच्या खास अधिकार्‍यास नाशिकला याची चौकशी करण्यास पाठविले आणि आज्ञा दिली की, धर्माधिकारी यात सापडले त्यांचे धर्माधिकारीपण (वतन) जप्त करावे व सरसुभ्याचे हिशेबी जमा करावे. तसेच गुन्हेगार ब्राम्हणास अटक करुन त्यांना पक्क्या बंदोबस्ताने घोडप, पटा व मुल्हेर या किल्ल्यावर अटकेत ठेवण्यास पाठविणे.

पेशवाईत अधिकारी-पाटील-कुलकर्णी यांनीसुध्दा दारु पिऊ नये, असा दंडक होता. कस्बे खेड्चे पाटील विठोजी सुलतानजी सतकर हे दारु प्यालेले सापडले असता त्याजपासून दहा हजार रुपये गुन्हेगारी घ्यावी, असा हुकूम पेशवे सरकारातुन झाला. त्यावर बाळाजी पलांडे यांनी रदबदली करुन अन्याय माफ करण्यास विनंती केली. तेव्हा माफ करुन पुन्हा प्यालेला सापडल्यास त्याजकडुन दहा हजार रुपये घेतले जातील, असा इशारा देऊन सोडून देण्यात आले.असे असता तो १७८७ च्या ऑगस्ट मासात दारु प्यालेल्या स्थितीत कोतवालास सापडला. तेव्हा त्यास दहा हजार रुपये दंड ठोठावण्यात आला पण त्याजवळ पैसे नसल्यामुळे व त्यास कोणी साक्षी रहाण्यास तयार होईना म्हणून त्याची निम्मी पाटीलकी वतनसंबंधे इनाम व हकदक, मानपान व इनाम जमीन एक चाहूर याची जप्ती केली. राघो नारायण ब्राम्हण दारु पिऊन मावंद जेवणाच्या पंगतीत बसल्याचे सापडल्यावर त्यास सर्व ब्राम्हाण समुदायाने प्रायश्चीत्त् घेण्यास सांगितले.

पेशव्यांचे राज्य इ.स्. १८१८ त खालसा झाले, तरी पेशवाईतील मद्यपान-विषयक गुन्हे नोंदण्याची व शिक्षा करण्याची चाल पुढे ४/५ वर्षे चालूच राहिली. इ.स्. १८२१-२२ त मद्यपानविषयक गुन्हा नोंदला गेला तो असा: परीट जातीची सासू दारु प्याली व सुनांस मारु लागली . एक सून तळ्यात जीव देण्यास गेली, ते महालच्या शिपायाने पाहिले. सासर्‍यास सासुस(बायकोस) आवरावे ते केले नाही. तेव्हा महालातून परीट सासर्‍यास आठ आणे दंड करण्यात आला.

यावरुन असे दिसते की, तत्कालीन सरकार रयतेच्या भल्यासाठी दारुबंदी सारखे कायदे करुन ते मोडणार्‍यास कठोर शिक्षा करीत असे.