प्रतिक्षिप्त क्रिया आहेत...असं मला वाटतं. त्याचं नेमकं उत्तर देणं कठीण आहे.

मराठी भाषा हा माझा प्राणवायू आहे

हा प्रतिसाद अवांतर आहे पण एक जुनी गोष्ट आठवली म्हणून.

एकदा हापिसात आमच्या चीफ आर्किटेक्टने येऊन मला काहीतरी विचारले. त्यावर मी हसून होकारदर्शक (वर-खाली) मान हलवली. त्यावर त्याने मला विचारले की याचा अर्थ हो की नाही असा घेऊ?

मी म्हटले मान वर-खाली करणे म्हणजे अर्थ हो असाच होतो ना आणि मान डावी-उजवीकडे किंवा उजवी-डावीकडे (हॉरिझाँटल) हलवणे म्हणजे नाही असा होतो ना. यावर तो म्हणाला की माझ्यामते तरी असाच होतो पण काही भारतीयांना मी नाही अशा अर्थाने मान वरखाली हलवताना पाहिले आहे. मी म्हटले मला असा काही अनुभव नाही यावर त्याने 'पुढच्यावेळेस मी असे पाहिन तेव्हा तुला नक्की बोलवेन' असे सांगितले.

असो तर काही दिवसांनी हापिसातील एका तेलुगू मुलीला असे करताना त्याने पाहिले आणि मला बोलवले. नाही या शब्दासाठी डावीकडून अर्धचंद्राकार म्हणजे डावीकडून डोके वर घेऊन ते उजवीकडून खाली घेऊन नाही म्हणताना पाहिले. :-) (एकंदरीत ते हॉरिझाँटल आणि वर्टिकल दोन्ही पद्धतीने हलत होते.)

या बाबतीत ससंदर्भ असलेल्या एका निबंधाचा पीडीएफ दुवा.

यात गायकाच्या देहबोलीचे विश्लेषण आहे. दूरान्वये ते रसिकाच्या देहबोलीशीसुद्धा संबंधित आहे. (अशा प्रकारचे एक वाक्य निबंधलेखकही दुसर्‍या पानावर देतो.) रसिकाची देहबोली लयबद्ध आहे, हे येथील चर्चाप्रस्तावकाच्याही लक्षात आलेले आहे.

पाश्चिमात्य अभिजात संगीताचे श्रोते आजकाल गाणे संपेपर्यंत स्तब्ध बसतात. मात्र असे पूर्वी नसावे, अशी वर्णने आपल्याला वाचायला मिळतात. अभिजात संगीताला उत्स्फूर्त दाद (आवडीची किंवा नावडीचीही दाद) देण्याची व्हिएन्ना मधील रसिकांची परंपरा अव्याहत चालू आहे, असे ऐकलेले आहे.

पाश्चिमात्य संगीताच्या अन्य प्रकारांत रसिक गाणे-संगीत चालू असताना देहबोलीने लयबद्ध दाद देतात.

येथे राहुल देशपांडे यांच्या गाण्याची एक चित्रफीत आहे. ही चित्रफीत निवडण्याचे कारण असे, की बर्‍याच ठिकाणी श्रोत्यांचे चित्रण केलेले आहे.

आलापात लय असते, पण ती मुक्त असते. ती लय देह/मान/हात डोलवून पकडण्याचा प्रयत्न श्रोते करत आहेत, आणि नीट जमत नाही हे ०:४७ ते ०.५४ भागात बघावे. मात्र तबला सुरू होताच १:४० ते १:४६ भागात श्रोत्यांच्या माना तबल्याच्या ठेक्यात डोलावल्या जात आहेत. चित्रफितीत अधूनमधून अनेक उदाहरणे दिसतात.

लय आणि ठेका देहबोलीने व्यक्त करायची उर्मी वैश्विक आहे. पण त्यासाठी नेमक्या कुठल्या हालचाली वापरल्या जातील त्या प्रत्येक संस्कृतीत वेगळ्या आहेत. या संदर्भात काही चित्रफितींची उदाहरणे देऊन मी लेख लिहिला त्याचा दुवा :- (लय आणि ताल शरिरातून व्यक्त करणे). यात शारिरिक हालचाली फक्त कलाकारांच्या आहेत. पण कलाकारांच्या हालचाली, आणि त्यांचे अंधुक पडसाद असलेल्या रसिकांच्या हालचाली संस्कृतीनुसार वेगवेगळ्या असतात, त्याची कल्पना यावी.

लय आणि ठेका देहबोलीने व्यक्त करायची उर्मी वैश्विक आहे. पण त्यासाठी नेमक्या कुठल्या हालचाली वापरल्या जातील त्या प्रत्येक संस्कृतीत वेगळ्या आहेत.

श्री. धनंजय यांच्याशी सहमत. एखाद्याने कुठल्या हालचाली वापराव्या‍त हे माणूस लहानपणासून बघितलेल्या सवयींच्या अनुकरणातून शिकतो.

(आदराने किंवा मान देण्यासाठी)उभे राहणे आणि (एखादी गोष्ट आवडल्यावर) टाळ्या वाजवणे ह्या शारीरिक क्रिया दाद देण्यासाठी जागतिक स्तरावर सर्वत्र वापरल्या जाणार्‍या मोजक्या क्रियापैंकी असाव्यात. हळुहळु हात मिळवणे ही क्रियादेखील जागतिक स्तरावर बर्‍याचदा दोन व्यक्ती भेटल्यावर केली जाणारी पहिली क्रिया होत चालली आहे.

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

यातले क्रिस टकरचे माना वेळावणे (आणि सोबत देहही) आमचे आवडते आहे. सुमारे १:३० ला सुरू होते.

नॉन-भारतीय उपखंडीय माणसांनी हे पाहीले की, त्यांना खूप हसु येते.

मला त्यांची दया येते व त्यांच्याबदल सहानुभुती वाटते..

बाकी चालू द्या..

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!