आर्य लोक ध्रुवीय प्रदेशांच्या जवळ असताना यम - यमी संवाद घडला ना?

एकदा "हिंदू म्हणून मरणार नाही" असे ठरवल्यावर डॉ. आंबेडकरांसमोर जे ३-४ पर्याय होते त्यातला जास्तीत जास्त उत्तम पर्याय त्यांनी निवडला.

त्यांनी नास्तिकांची तुलना वेश्यांशी केली होती असे स्मरते. (वेश्यांना सन्मानास्पद स्थान नाकारणे हा दुसरा आक्षेपही शक्य आहे.)

माहितीचे संकलन चांगले आहे. माझ्या माहितीत बुद्धाची समकालीन माहिती नाही. थोडीफार उलटसुलट माहिती वेगवेगळ्या साधनातून मिळते. तेव्हा माहितीचा संदर्भ मिळाला तर मुळात वाचून काढायचा प्रयत्न करीन.

प्रमोद

संकलन चांगले की वाईट यापेक्षा या लेखनाचा उद्देश काय ते शोधणे महत्त्वाचे वाटते.
विचार करतो आहे....

दुर्गाबाईंशी ऐसपैस गप्पांमधला एक चॅप्टर वाचला तरी बुद्ध धर्मावर यापेक्षा अधिक माहिती मिळते. याला संकलन वगैरे म्हणणे रुचत नाही पण असो. कोणताही संदर्भ दिल्याविना या लेखनाचा उद्देश काय असावा असा प्रश्न मलाही पडला.

विस्कळित वाटते आहे.

प्रत्येक टिप्पणी कुठल्याशा प्रचलित समजुतीच्या विरोधात आहे काय?

म्हणजे "गौतम शाक्य हा व्यक्ती चातुर्वर्ण्याच्या विरोधात होता किंवा बुद्धधर्म हा चातुर्वर्ण्याचा विरोधात आहे/होता" असा प्रचलित समज आहे, पण येथील टिपणांनी तो समज खोडला जातो, असा काही उद्देश आहे काय?

(२) आणि (१) यांचे मिळून काय करावे समजत नाही. "फक्त ८ शूद्र भिक्षू" म्हणून शूद्रांविषयी तुच्छता दिसत असेल तर मग "तब्बल ३९ ब्राह्मण भिक्षू" या संख्येमधून ब्राह्मणांबद्दल विशेष प्रीती दिसत असावी. मात्र हे टिपण (१)च्या विरोधात आहे.

आणखी भरपूर लिहण्यासारखे आहे पण इति अलम !

जरूर अधिक लिहा, पण चर्चेला थोडी दिशासुद्धा द्या.

यम-यमी संवादावरुन 'त्या काळात बहीण-भाऊ' विवाह मान्य होता, असे म्हणता येईल का? हा संपूर्ण संवाद कुणी देऊ शकेल का? मी जेवढे वाचले आणि लक्षात राहिले त्यावरुन या संवादात यमी एक स्त्री म्हणून तिच्या नैसर्गिक कामभावनांच्या शमनाची बाजू मांडते, परंतु यमाला केवळ स्त्री-पुरुष संबंधांपेक्षाही नैतिक चौकटींचे आणि सख्ख्या नात्याचे भान असल्याने तो तिची समजूत घालताना आणि संयमाचा पुरस्कार करताना दिसतो. याचाच अर्थ त्याहीकाळी असे काहीसे बंधन (नैतिक/सामाजिक चौकट) असावे, असे दिसते. भाऊ-बहीण विवाह रुढ असता तर यमाने नकार का दिला असता? अशी काही इतर उदाहरणे सापडतात का?

आपल्यात सगोत्र विवाह मान्य नाही. रक्ताच्या नात्यातील विवाह तर सर्वथा अनुचित समजला गेला आहे. कर्नाटकात पूर्वी मामाला मुलगी देण्याची प्रथा होती, पण त्याचे कारण लग्ने अल्प वयात आणि त्यानंतर सातत्याने संतती या कारणाने पुष्कळदा आई आणि मुलीचे बाळंतपण एकाच सुमारास अथवा आगेमागे असायचे. मामाच्या आणि भाचीच्या वयातले अंतर कमी असायचे. लग्नानंतर कुळ बदलत असल्याने असा विवाह मान्य असे. पुढे विवाहाची आणि संततीक्षम वयाची मर्यादा वाढली तशी मामाच्या मुलीशी विवाहाची प्रथा सुरु झाली (जी आजही आढळते), पण मातुल कुळाखेरीज इतर भाऊ-बहिणीत (चुलत, मावस, सख्खे) विवाह त्याज्ज समजतात. त्यामुळे मला नाही वाटत, की पूर्वीही भाऊ-बहीण विवाहाला मान्यता असावी.

जाणकारांनी अधिक प्रकाश टाकावा.

गल्लत करताय तुम्ही, योगप्रभू

इथे `भाऊ-बहीण विवाहास मान्यता`, हा प्रश्न नसून `भाऊ-बहीण संबंध` असा मुद्दा आहे...भाऊ-बहीण विवाहाला पूर्वी मान्यता नसेलही...!

मानवाच्या एकंदर इतिहासाची एकूण `प्रगती` पाहता `नाते` ही संकल्पना तशी खूपच अलीकडची म्हणावी लागेल !
पूर्वी एकच एक नाते सुनिश्चित होते, असे म्हणता येईल व ते म्हणजे जन्मदात्री आई आणि तिच्या उदरातून जन्मलेले अपत्य.

`भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास` हे वि. का. राजवाडे यांचे पुस्तक आवर्जून वाचावे. या विषयावर राजवाडे यांना खूप खूप काही लिहायचे होते; परंतु त्यांच्या निधनामुळे ते सारेच राहून गेले. हे पुस्तक म्हणजे त्या खूप खूप काही लिहिण्याची केवळ पूर्वतयारी होय. ही पूर्वतयारी पाहून आणि वाचून वाचक स्तिमित होऊन जातो.

`व्होल्गा ते गंगा` हे राहुल सांकृत्यायन यांचेही पुस्तक अवश्य वाचावे.

प्रदीपजी,
वाचनासाठी संदर्भ नमूद केल्याबद्दल धन्यवाद.

बहुतेक माझी गल्लत होत नसावी कारण शरद यांनी स्पष्टपणे लिहिलेल्या वाक्याच्या आधारेच मी शंका मांडली आहे. पाहा.

>>बुद्ध अंबठ ब्राह्मणाला म्हणतो " आम्ही क्षत्रिय वंशाचे शुद्धत्व राखण्यासाठी बहिणीशी लग्न करतो." पूर्वी भाऊ-बहिण विवाह मान्य होता (पहा : यम - यमी संवाद) पण या अभिमानापोटी त्याने अस्पृष्यांना संघात प्रवेश नाकारला नाही, त्यांना सामावून घेतले.<<

यातून भाऊ-बहीण संबंध असा अर्थ ध्वनित होत नाही. इथे लग्न आणि विवाह असे स्पष्ट शब्द वापरले आहेत. संबंध असणे वेगळे आणि त्याला विवाहाच्या कोंदणात समाज मान्यता मिळणे वेगळे. वंशशुद्धीच्या हेतूने विवाह संबंध नात्यांमध्येच करण्याची चाल आजही रुढ आहे. पारशी जमातीत आजही ते दिसून येते. पारशी मुलीने इतर जाती-धर्माच्या तरुणाशी लग्न करायला टोकाची हरकत नसते, पण बाहेरच्या जातीतील मुलीला पारशी म्हणून कधीच मान्यता मिळत नाही. या वंशशुद्धीच्या कल्पनेतून तेथे चुलत-मावस-मामे-आते अशा बहिणींशी विवाह केले जातात. अशा विवाहांचा परिणाम म्हणून जातीत अल्पायुषी, आजारी किंवा अनुवांशिक दोषांची पुनरावृती करणारी संतती आढळते, असे एक निरीक्षण पूर्वी वाचल्याचे आठवते. मुस्लिम समाजातही मातृक अथवा पैतृक नात्यांचा विचार न करता बहिणींशी विवाहास मान्यता आहे.

आता हिंदूंमध्ये काय पद्धत आहे? आपल्याच प्रदेशाचे उदाहरण पाहूया. वंशशुद्धीचा आग्रह अगदी अलिकडेपर्यंत चित्पावन ब्राह्मण, तसेच शहाण्णव कुळी मराठ्यांत पाळला जात होता. (विवाहाने घरात येणारी मुलगी आपल्याच पोटजातीची असली पाहिजे). यात थोडा फरक असा आहे, की चित्पावनांनी हा आग्रह धरताना नातेसंबंधातील (मामाची मुलगी) विवाह कटाक्षाने दूर ठेवले. मराठ्यांमध्ये मात्र मामेबहिणीशी विवाहाची पद्धत मान्य होती आणि त्यांच्याशी राहणीसंबंध आलेल्या पश्चिम महाराष्ट्रातील देशस्थ ब्राह्मणांनीही ही प्रथा उचलली.

माझा मुद्दा वेगळा होता. बुद्धाचे वाक्य उद्धृत केल्यावर शरदजी म्हणतात की 'पूर्वी भाऊ-बहीण विवाह मान्य होता (पाहा यम : यमी संवाद)' इथे मी वाचताना अडखळलो. यम-यमी संवादाचे ललित कथेत रुपांतर मी वाचले आहे, पण मूळ संवाद वाचला नाही. हा एका बहिणीने सख्ख्या भावाकडे शरीर संबंधांची मागणी करण्यासंदर्भात आहे. त्यात अशा विवाहाचा स्पष्ट उल्लेख यम किंवा यमीच्या तोंडी येतो का? त्या काळात तसा विवाह मान्य होता का? तसे असल्यास यम हा रुढीची चौकट तोडणारा किंवा नकार देणारा पहिला बंडखोर ठरु शकतो. पण ज्याअर्थी यमाने यमीला तसा विचार करण्यापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केलेला आहे त्याअर्थी त्याच्या मनावर संयमाचा/नैतिकतेचा/ सामाजिक बंधनांचा प्रभाव आहेच.

हा संवाद झाल्यावर यम ध्रुवीय प्रदेशाबाहेर गेला आणि त्याने दुसर्‍या कुळातील एका योद्ध्याला पाहुणचाराचे आमंत्रण दिले. तो त्या बलशाली तरुणाला अश्वावर बसवून घेऊन आला. त्या सौष्ठवपूर्ण तरुणाला यमासोबत पाहून यमी दुहेरी अर्थाने (स्वतःचा आधीचा उतावीळपणा आणि भविष्यातील परिणयाची अपेक्षा) लाजली. पुढे त्याच तरुणाशी यमीचा विवाह संपन्न झाला. यावरुन ध्रुवीय प्रदेशात विरळ लोकवस्ती असतानाही तत्कालीन समाजाला असा शारीर किंवा विवाह संबंध मान्य नव्हता, हे दिसून येते.