'खमंग'ला 'उमामी' हा प्रतिशब्द ठरू शकेल का?
समान कृतींमधून समानच अनुभव येतील असे वाटते. पण ते व्यक्त करण्यासाठी भाषा तोकडी पडू शकते हे मान्य आहे. विचारांची दिशा त्यामुळे मर्यादित होणार नाही काय? हॉटँटॉट लोकांच्या भाषेत म्हणे तीनपेक्षा मोठ्या संख्याच नाहीत. अशा परिस्थितीत विचारांवर मर्यादा येणार नाहीत का?
शिवाय, न्यूस्पीकच्या मर्यादांमुळे, नवे विचार करणार्‍यांना पकडणे सोपे ठरले असते, त्यांचे विचार इतरांना समजणेसुद्धा कठीण गेले असते, असेही वाटते.
आपल्या मेंदूत असे काही होकायंत्र असते हा दावाही निराधार वाटतो.

व्यापक दृष्टीने एखाद्या समाजाची संस्कृती (भाषा हे केवळ एक अंग झालं) ही त्या समाजाच्या, त्यातील सर्वसाधारण व्यक्तीच्या अनुभूतींना घडवते का? अशा दोन वेगवेगळ्या समाजांमध्ये अनुभूतीत भिन्नता असते का? तशी आजच्या मुख्य समाज, संस्कृती, देश यांमधील लोकांत दिसते का? यावर चर्चा व्हावी अशी इच्छा आहे. (थालिपीठाला, किंवा खमंगला नक्की प्रतिशब्द काय हे तितकंसं महत्त्वाचं नाही)

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

पण याचा अर्थ इतर संस्कृतींमध्ये चवदार पदार्थ, तोंडाला पाणी सुटणं, भूक, तृप्ती व आपुलकी या गोष्टी नाहीतच का? आपण जेव्हा इतरांपेक्षा वेगळे असं म्हणण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हाच मूलभूत बाबतीत साम्यं असतात हे खरं का?

माझ्या मते असावं. एखाद्या संस्कृतीत एखाद्या विवक्षित चवदार पदार्थाच्या वासाने तोंडाला पाणी सुटण, भुक निर्माण होणे, त्याचे ग्रहण झाल्यावर तृप्ती ची संवेदना निर्माण होणे. यातुन एक सहभागी लोकांमधे आपुलकी निर्माण होणे. हा सर्व प्रकार खाद्य संस्कृतीत ढोबळमानाने वर्गीकृत केल्यास एकाच संस्कृतीत खाद्य संस्कृती वेगवेगळ्या असतात.
कारण वरील वर्णनात अ हा खाद्यपदार्थ असल्यास तशाच वर्णनाचा ब हा खाद्य पदार्थ त्याच संस्कृतीतील दुसर्‍या खाद्य संस्कृतीत असू शकतो.
थोडक्यात अ या पदार्थामुळे होणार्‍या क्ष या व्यक्तिच्या संवेदना या ब या पदार्थामुळे होणार्‍या य या व्यक्तिच्या संवेदनासम असतात.
खमंगपणा हा थालपीठाव्यतिरिक्त अन्य पदार्थांनाही असतो.

एखादा समूह वापरत असलेली भाषा व तद्जन्य अनुभूती हे कितपत जोडलेले असतात?

नागपूरकडचे लोक साबुदाण्याच्या खिचडीला साबुदाण्याची उसळ म्हणतात. आता खिचडी या शब्दातुन येणारी अनुभुती व उसळ या शब्दातुन येणारी अनुभुती ही वेगळी आहे.
प्रकाश घाटपांडे

पण याचा अर्थ इतर संस्कृतींमध्ये चवदार पदार्थ, तोंडाला पाणी सुटणं, भूक, तृप्ती व आपुलकी या गोष्टी नाहीतच का?

अर्थातच इतर संस्कृतींमध्येही चवदार पदार्थ, तोंडाला पाणी सुटणं, भूक, तृप्ती व आपुलकी या गोष्टी असतातच. अडचण ही की त्यासाठी त्यांनी वापरलेले शब्द खमंग या शब्दाच्या समानार्थी धरावेत किंवा नाही हे ठरवणे कठीण/अशक्य आहे. याचे कारण गौरी यांनी एकदा नेमक्या शब्दात मांडले होते. "दोन भाषांमध्ये ‘प्रतिशब्द’ नसतात, साधारण सारखा अर्थ असणारे शब्द असतात. एकेका शब्दाच्या मागे त्या त्या भाषेत जो सामाजिक, सांस्कृतिक संदर्भांचा डोंगर उभा असतो, तो कधीच दुसर्‍या भाषेत नेमकेपणाने सांगता येत नाही."

नेपल्स येथील पिझ्झाची चव घेतली की क्षणभर सदेह स्वर्गात जाऊन आल्याचा भास होतो. (आणि नंतर इतर कुठल्याही पिझ्झा खावासा वाटत नाही.) पण ती चव खमंग म्हणता येईल का? माझ्या मते नाही. याउलट इटालियनमध्ये वाईनची चव दर्शविण्यासाठी इतके शब्द आहेत की त्यासाठी वेगळा शब्दकोश उपलब्ध आहे. अमुक वाइन ऍग्रेसिव्ह आहे याचे मराठीत भाषांतर करणे शक्य नाही.

--
वेगवेगळ्या संस्कृतींमधील अनुभूतींमध्ये अर्थातच भिन्नता असते, मात्र याला भाषा हे एकमेव कारण नसावे. यात भाषेचा भाग किती आणि वातावरणाचा भाग किती हे ठरवणे अवघड दिसते. मात्र काही बाबतीत भाषा नक्कीच कारणीभूत ठरते, याची उदाहरणे न्यू यॉर्क टाइम्समधील लेखात आलीच आहेत. म्हणूनच हायकू जपानीतून वाचणार्‍याला आणि त्याचा अनुवाद इंग्रजीमध्ये वाचणार्‍याला सारखीच अनुभूती येईल असे वाटत नाही.

--
अनुदिनी : मोझार्ट ऑफ मद्रास - http://rbk137.blogspot.com
रोबो नि अगिविनयो, चिट्टि नि वुयथिनयो, मिनसारम वुडलिल रत्तम, नवीन उळगतिल अरविल अधसियम
वायवुंड अनार वयनिल्लय, पेचीवुंड मूचियिल्लय, नाडीवुंड इरथियम इल्लय, गोवर्धन मुंड थिमिर इल्लय

प्रत्येक भाषेतील शब्द त्या प्रदेशाची संस्कृती, भूगोल, लोकजीवन, खाद्य परंपरा, शिष्टाचार आणि इतरही बर्‍याच घटकांमुळे वेगवेगळे असतात. आपल्याला अचूक हवा तो रंग मिळाला नाही तर आपण त्याच्याशी मिळती जुळती छटा निवडतो तोच प्रकार शब्दांच्या बाबतीत असतो. खमंग थालिपीठला तंतोतंत इंग्रजी शब्द मिळाला नाही तर अस्वस्थ होण्याचे कारण नाही. जर इंग्रज व्यक्तीला हा पदार्थ काय आहे, हे समजाऊन द्यायचे असेल तर तुम्ही 'यम्मी स्पायसी पॅनकेक' म्हटलात तरी त्याच्या लक्षात येईल.

आपण दह्याला विरजण लावतो. पहिल्या टप्प्यात ते अदमुरे (अर्धवट मुरलेले) असते नंतर ते आंबट होते. आता परदेशी लोकांना 'योगर्ट' (गोड दही) हा एकच प्रकार माहीत आहे. त्यांना तुम्ही दही विरजणे किंवा अदमुरे हे कसे सांगणार? पण आहेत त्यालाही शब्द आहेत. टु सेट द कर्ड = दही लावणे आणि अदमुरेला टेंडर कर्ड म्हणू शकतो. अट्टहासच धरायचा ठरवला तर मग मनाशी झगडा ठरलेला. काकडी कोचवणेला काय म्हणावे? तिकडच्या बाजूनेही तसेच उदाहरण देता येईल. टॉसिंग म्हणजे पदार्थ हवेत उडवणे, ही कृती भारतीय स्वयंपाकात आढळत नाही. चायनीज पदार्थात मात्र हे टॉसिंग हमखास असते. त्याला मराठीत आपण काय म्हणणार?

थोडे अवांतर. साखरपुडा, डोहाळजेवण, मंगलाक्षता या आपल्या विवाहातील रुढी आहेत. त्याचे शब्दशः भाषांतर (उदा: शुगरबॉक्स) हास्यास्पद ठरु शकेल. पण या परंपरा तिकडेही, पण थोड्या वेगळ्या स्वरुपात असतातच. तिकडची आईपण गर्भवती मुलीला घरी बोलवून भेटवस्तू देतेच. हा! अगदी आपल्याइतके 'चांदण्यात न्या गं हिला, झोपाळे झुलवा' असे कौतुक नसेल, पण माया व्यक्त करण्याची रीत समानच. आपण लग्नात अक्षता टाकतो. त्यांच्यात अक्षता टाकत नसल्या तरी विवाहानंतर वर-वधू उपस्थितांच्या गराड्यातून जाताना रंगीत कागदी चकमक उधळतात. त्याला ते लोक 'ब्रायडल शॉवर' म्हणतात. मग जेव्हा मंगलाक्षता शब्दाचे भाषांतर करण्याची वेळ येईल तेव्हा आपण हाच 'ब्रायडल शॉवर' हा त्यांनाही समजेल असा शब्द वापरला तरी हेतू साध्य होईल.

स्वाध्याय : पुढील कृतींचे इंग्रजीत भाषांतर करा.
दृष्ट काढणे, नाव घेणे, सारवण, बाजूला बसणे, करणी करणे, नवस

पुढील वाक्यांचे इंग्रजीत भाषांतर करा.
१) मला ठेच लागली
२) पोराचे नाक सारखं वाहतंय.
३) एका पेंडीची भाजी चोरटी होणारच.
४) फार नाही लागलं. मुका मार बसलाय
५) वासानंच उमासे यायला लागलेत.

खमंग ला खरपुस हा दुसरा शब्द तितका प्रभावी वाटतो का?
प्रकाश घाटपांडे

खमंग आणि खरपुस लेख/ विचार.

भालचंद्र नेमाड्यांच्या हिंदू कादंबरीचे प्रत्ययकारी भाषांतर (अनुभूत्यांतर) इतर भाषांमध्ये करता येईल का? अशी शंका मनात येते.
माझ्या मताने या शंकेचे उत्तर 'नाही' असे आहे.

किंबहुना अनुभूती म्हणजे शाब्दिक अर्थाबरोबरच त्या मजकुराशी निगडीत असलेल्या (संज्ञांनी निर्देशित केलेल्या) अनेक स्मृतींचे एकत्र विश्लेषण ('कॉग्नीशन') असते.
रोजच्या जीवनापलिकडील अनुभव सांगणारी कथा/कादंबरी वाचताना {उदा.इंग्रजी कादंबरी(स्थल विपर्यास) अथवा ऐतिहासिक कादंबरी (काल विपर्यास)} मेंदू जी चित्रे निर्माण करतो ती भासमान दिवास्वप्नेच असतात. अशी मानसिक चलत-चित्रे जर चित्रित करण्याची सोय असती तर प्रत्येक वाचकाची चित्रफीत (त्यात्या वाचकाच्या अनुभूत जगाअन्वये) वेगळी बनली असती.
याचाच अर्थ भाषा/संज्ञा/शब्द ज्याचे वाहक आहेत तो अर्थ प्रत्येकाच्या 'मेंदूतल्या स्मृतींचे जिगसॉ पझल' असतो.

उदा. 'दिवेलागणीला देवळात भजन सुरू होतं. माझे वडील मृदंग वाजवतानाच 'हेचि दान देगा देवा' आळवत होते.' किंवा 'ट्ठालवि,ट्ठालवि,ट्ठालवि,ट्ठालवि,ट्ठालवि' -
यासारखी हिंदू कादंबरीतील वाक्ये माझ्या शहरात जन्मलेल्या / वाढलेल्या मुलालाही (मराठी भाषेवर प्रभुत्व असूनही) अनुभूतीसह कळतील असे वाटत नाही.

वेगवेगळ्या भाषांत जे रूढ शब्द आहेत त्यांची व्याप्ती वेगवेगळी आहे. अगदी भावनिक शब्द शोडले, तरी वस्तुनिष्ठ व्याप्तीसुद्धा वेगवेगळी असते.

उदाहरणार्थ : इंग्रजी-"अंकल" याची व्याप्ती मराठी-"काका-मामा-आत्तोबा-मावसोबा" यांच्यापैकी प्रत्येकांपेक्षा वेगळी आहे.
मात्र मराठीतसुद्धा "काका-मामा-आत्तोबा-मावसोबा-यांच्यापैकी-कुठलाही-एक" हा विचार सांगण्यासारखा आहे. मराठीत ही कल्पना सांगणे अशक्य आहे, असे म्हटल्यास भ्रम आहे. त्याच प्रमाणे इंग्रजीत "पॅटर्नल अंकल-मॅटर्नल अंकल-पॅटर्नल अंकलबाय मॅरेज-मॅटर्नल अंकलबाय मॅरेज" असे शब्दप्रयोग मराठी शब्दांशी समसमान व्याप्तीचे होऊ शकतात.

असे दिसते की भौतिक बाबतीत तरी वरील चर्चेतला प्रश्न सौंदर्यशास्त्रातला किंवा शैली-तंत्रातला आहे.
"मामा" हा शब्द मराठीत बोलताना जितका सहज-शैलीचा आणि डौलदार वाटतो, ते बघावे. त्या मानाने "मॅटर्नल अंकल" हा प्रयोग इंग्रजीत बोलताना सहज-शैलीचा वाटत नाही आणि बेडौल वाटतो.
शब्दप्रयोगाचा डौल आणि अर्थानुभूती यांचा विचार वेगवेगळा केला पाहिजे, असे मला वाटते.

अधिक विचार करता भावनिक तपशीलही भाषांतरात सांगता येतात. येथे चर्चाप्रस्तावकाराने "खमंग"चे उदाहरण घेतलेले आहे. तसेच "खरकटे"चे उदाहरण प्रा. अशोक केळकरांनी अनुवादाबद्दलच्या त्यांच्या लेखात विशद केलेले आहे.

भाषांतर करताना भाषेचा डौल हे जर फलित असेल, तर समव्याप्तीचे बेडौल भाषांतर टाळावे लागते. मूळ संदर्भ तपासून बघावे लागते, की त्या शब्दाच्या अर्थाचे जे खूप कंगोरे आहेत, त्यांच्यापैकी काही अप्रधान आहेत काय? उदाहरणार्थ "खरकटे" कधी वस्तुनिष्ठ संदर्भात येते, तिथे ओले-शिजवलेले अन्न मनुष्याच्या अंगाला लागल्याचा संदर्भ असतो. भावनिक संदर्भ नसतो. (माझी आजी मला एकदा समजावत होती "भाकरी खरकटी असते, पण दशमी खरकटी नसते, म्हणून भाकरी सणासुदीला चालत नाही, दशमी चालते...") कधीकधी भावनिक संदर्भ प्रधान असतो, पण वस्तुनिष्ठ व्याख्या अप्रधान असते. उदाहरणार्थ : "स्वयंपाकघरात खरकटी भांडी साचलेली बघून मला शिसारी आली". मग प्रधान अर्थांगाशी भाषांतराची व्याप्ती जुळवून डौलदार शब्द शोधावा, अशी तडजोड करावी लागते. "खरकटे"साठी संदर्भानुसार "नॉट ओके, डर्टी, स्मिअर्ड विथ फूड" असे सहज-इंग्रजी शब्द पुष्कळदा सुयोग्य असतात.

याबाबत अधिक ऊहापोह अ. रा. केळकरांच्या निबंधात वाचावा. "भाषांतर - विज्ञान की कला" असे काहीसे निबंधाचे नाव आहे.

भाषा-भाषांमधील शब्दांची व्याप्ती वेगवेगळी असते, या फरकाला तात्त्विक फरक मानू नये, असे माझे मत आहे. गूगु येमिथिर्र् भाषकांना "मी", "येथे" वगैरे स्वकेंद्री संकल्पना कळतात, आणि गरज असल्यास ते त्या संकल्पना वापरतातही. (येथे पीडीएफ निबंध बघावा.)

घासकडवी साहेब चर्चेला तुम्ही जो प्रस्ताव ठेवला आहे त्यात मला दोन गोष्टी आढळत आहेत.
एक म्हणजे संस्कृतीबद्दल अनभिद्न्य असणार्‍या वाचकबाद्दल अनादर व समजूतदारपणाचा अभाव:-
एक म्हणजे वेगवेगळी संस्कृती असली तरीही दुसर्‍या संस्कृतीमधील एखाद्या भाषेतील केवळ एक लेख वाचून त्या लेखातील एखादा शब्द जर त्या नव्या वाचकाला, जो वेगळ्या संस्कृतीत, वेगळ्या भाषेत वाढलेला आहे, कळला नाही म्हणून त्याला व त्याच्या भाषेला आधी कमी लेखणं. पण मग लगेचच समजूतदारपणा दाखवत, तसं असल्यास नक्की कुठच्या पातळीला दोन समूहांमध्ये हे संस्कृतीजन्य अनुभूतीतले फरक असतात/दिसतात, व कुठच्या पातळीला साम्यं असतात? असं म्हणणं मला चूकिचं वाटत आहे.

भाषांतर करण्याबाबत व शब्दांच्या अनुभुतीबाबत :-
दुसर्‍या संस्कृतीवर बेतलेल्या लेखाचा आस्वाद घेताना तो भाषक त्या लेखातून / कथेतून जे त्याच्या संस्कृतीत नाही जे त्याला परके आहे त्याकडे कुतुहलाने पहाणारच. एका नवीन संस्कृतीचा अनुभव घेणं हीच वेगळी अनुभूती त्याच्यासाठी असणार.

एखाद्या पुस्तकाचे / लेखाचे भाषांतर करायचे असेल तर आधी त्यातील आशय बाजूला काढावा लागेल मग ते ज्या भाषेत भाषांतरीत करायचे आहे त्यातील संदर्भ शोधून त्यानुसार त्या भाषेत लिहावे लागेतील.

'आता, आमच्या हिनं काय खमंग थालिपीठ बनवलं होतं?' या वाक्याचा आशय (आशय सुचक रुपिका- 'आसुरू') असा असेल -
'लेखकाने आपल्या पत्नीच्या पाककौशल्याचे विशेशपणे 'थालीपिठ' नावाच्या पदार्थाचे तोंडभरून कौतुक केले.'
हे आसुरू ज्या भाषेत भाषेत भाशांतरीत करायचे आहे त्या भाषेचे संदर्भ ध्यानात घेवून जर भाषांतरीत केले की, नवख्या संस्कृतीविशयी जाणून घेणार्‍या त्या वाचकाला ही लेखातील्/कथेतील आशय समजून शब्दांद्वारे 'अनुभुती' मिळेलच, पण त्या सोबत त्याला हे ही कळेल कि या संस्कृतीत 'थालिपिठ' नावाचा खायचा पदार्थ देखील असतो ते.

अजून कोणी पिंकर, चोम्स्की, यांचा उल्लेख कसा केला नाही?

अरेबिक शिकल्याशिवाय देवाचा संदेश नीट समजत नाही, अल्ला म्हणजे गॉड नाही, इस्लाम हा केवळ धर्म नाही, असल्या विधानांना केवळ आधुनिकोत्तरवादी लोकच भाव देतात.

खमंग = "कुरकुरीत भाजल्या-तळल्यामुळे स्वादिष्ट भाजक्या गंधाचे" अशी काही व्याख्या आहे, असे मला वाटते.

(शिरा करताना रवा भाजतात, तोही खमंगच ना? की नुसता खरपूस? "खमंग"च्या बहुतेक संदर्भात "मसालेदार"सुद्धा असते. पण "शिर्‍यासाठी रवा खमंग भाजला" असे कधी ऐकले होते, म्हणून "मसालेदार" हे व्याख्येत घातलेले नाही.)

आपण जेव्हा इतरांपेक्षा वेगळे असं म्हणण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हाच मूलभूत बाबतीत साम्यं असतात हे खरं का?

मूलभूत साम्ये असतात - ती म्हणजे माणसाच्या समूहांना संवाद साधण्याची गरज असते. त्यावेळी भाषा आड येत नाहीत. शब्दांची भाषा ही माणसांना एकमेकांशी संवाद (किंवा विसंवाद!) साधायला उपयोगी होते. भाषा समजत नसली, तर हातवारे, आविर्भाव यातून संवाद घडतात.

एखादा समूह वापरत असलेली भाषा व तद्जन्य अनुभूती हे कितपत जोडलेले असतात? (दुव्यात विशिष्ट भाषेत डावं, उजवं, मागे, पुढे ऐवजी कायम पूर्व, पश्चिम, दक्षिण, उत्तर वापरणाऱ्या समूहाविषयी छान उदाहरण आहे) व्यापक दृष्टीने एखाद्या समाजाची संस्कृती (भाषा हे केवळ एक अंग झालं) ही त्या समाजाच्या, त्यातील सर्वसाधारण व्यक्तीच्या अनुभूतींना घडवते का?

अनुभूती भाषेतून व्यक्त होते असे वाटते. भाषा बहुतेक अनुभूतींना (त्या समाजाच्या परिघात) सर्वांना समजेल असा एक कॉमन अर्थ प्राप्त करून देत असावी आणि संस्कृती एका समाजाला जोडणार्‍या अशा अनुभूती व्यक्त करण्याच्या सर्वसाधारण चौकटीला म्हणू शकू असे वाटते. ही चौकट/फ्रेम काळाप्रमाणे बदलत असावी.

खमंग म्हटल्यावर आपल्याला जो वास, रंग डोळ्यासमोर येतो (अनुभूती) तो आपल्या समाजापुरता मर्यादित राहतो. बाहेरच्या कोणाशी खमंग म्हणजे काय ते सांगताना आपण त्याला वर्णन करून सांगू किंवा दुसरा जवळचा शब्द शोधू. धनंजय यांनी उदाहरण दिल्याप्रमाणे कोणी खमंग असा रवा भाजला आणि कोणा परदेशी मित्राला दाखवले (किंवा भिन्नप्रांतीय) मित्राला दाखवले आणि या अशा भाजण्याला खमंग म्हणतात असे म्हटले तर तोही त्या शब्दाचा अर्थ जाणणार, आणि तेवढ्यापुरता त्या शब्दाचा अर्थ जाणण्यापुरता त्या समाजाचा भाग होणार.

तसं असल्यास नक्की कुठच्या पातळीला दोन समूहांमध्ये हे संस्कृतीजन्य अनुभूतीतले फरक असतात/दिसतात, व कुठच्या पातळीला साम्यं असतात?

आपल्याकडचे "अहो" आणि अमेरिकेतील "स्वीटहार्ट" ही दोन्ही नवर्‍याला उद्देशून संबोधनेच आहेत. त्यामागे प्रेम ही अनुभूती धरली तर ती बदलत नसावी, पण संस्कृतीतील काळाचा फरक आणि समाजमान्यतेचा समज या दोन संबोधनांमधील फरकाचे कारण असावीत.

आपल्याला एखाद्या शब्दाचा अर्थ कसा जाणवतो हे आपल्या परिघाप्रमाणे ठरणार. उदा. अमेरिकेत मॅड या शब्दाला वेगळा अर्थ आहे असे मला वाटते. मॅडचा अर्थ आपण सर्वसाधारणतः वेडा असा धरतो, इथेही तोच अर्थ आहे पण वापरताना त्यात चिडणे, डोके फिरणे अशा प्रकारचा अर्थ आहे असे जाणवते. त्यात वेडसरपणाची झाक असावी, पण राग येणे हे अधिक अभिप्रेत असते. त्याउलट वेडसरपणाला लोक "क्रेझी" असे म्हणतात असे दिसते. राग येणे, वेडसरपणा हे दोन्ही अनुभूती सगळ्या समाजांना येत असाव्यात. त्याअर्थी त्यात फरक नसावा. पण व्यक्त करायला शब्द वेगळे वापरले जातील कदाचित.

दुसरे एक असे की, एखाद्या समाजाच्या एका कालखंडात जे वर्तन साधारण आहे, ते दुसर्‍या कालखंडात तसे साधारण नसू शकते त्यामुळे होणारी प्रतिक्रिया (अनुभूती) आणि त्या अनुषंगाने वापरली जाणारी भाषा, दोन काळांत अगदी विरोधी असू शकते. म्हणजे एकाच समाजाच्या काळाप्रमाणे एकाच घटनेमुळे होणार्‍या अनुभूती वेगळ्या असतात, बदलतात त्याअर्थाने संस्कृती बदलत जाते, तशी भाषाही बदलत जाते.

थोडक्यात साम्य एवढेच असावे, की समाजाला होणारे राग, लोभ, प्रेम या भावनांचे दोरे तेच राहतात, पण कुठचे दोरे कशामुळे कधी एकत्र येऊन कसले वस्त्र बनेल याचे गणित बदलते.. (फारच फुलोरा असलेले खांडेकरी वाक्य वाटते आहे! ).

जर विषय भरकटला असला/मला अर्थ कळला नसला, तर क्षमस्व.

खमंग ला पर्यायी शब्द खमंग च आहे. ज्या भाषेत जो शब्द असतो त्याला परकीय भाषेत प्रति शब्द असेलच असे नाही. त्या मुळे तो शब्द जश्याचातसा दुसऱ्या भाषेत वापराने सोयीस्कर ठरते. जसे रेल्वे, स्टेशन, फोन , असे इंग्रजी शब्द भारतीय भाषेत जश्या तसे वापरले तरी कांही फरक पडला नाही. हे शब्द भारतीय भाषात सामावून गेले आहेत. आणि प्रत्यक्ष थालीपीठ जेंव्हा कोणी परकीय खाईल तेंव्हा तेंव्हा त्याला खमंगपणा आपोआप जिभेला जाणवेल.

चांगली चर्चा चालू आहे.

विनोबा भावेंचे एक मत यावरून आठवले. त्यांच्या मते शब्द हे आपल्या मनातील भावना/अनुभूती इत्यादींचे विकृतीकरण असते. (म्हणून त्यांचे मौन!) म्हणजे नेमके आपल्याला काय वाटते हे शब्द सांगू शकत नाही. थालिपीठाचा खमंगपणा हा अर्थ मी दुसर्‍याला खमंग थालिपीठ खायला घालूनच समजावू शकतो. पण त्यातही मला वाटणारा आणि दुसर्‍याला वाटणारा खमंगपणा वेगवेगळाच राहणार. दुसरे तसेच मत म्हणजे एका शब्दाचा अर्थ दुसरा शब्द होत नाही. (हे पण खूप प्युरिटन झाले.) नाहीतर आपण दोन वेगवेगळे शब्द म्हणून ओळखले नसते. लहानपणची आठवण म्हणजे 'माणूस' शब्द उच्चारल्यावर मला नेहमी आमचा भाजीवाला आठवायचा (दिसायचा), 'इसम', 'मानव', 'असामी' शब्द उच्चारल्यावर ते रूप वेगळे असायचे. ही अनुभूती माझ्या साठीची दुसर्‍याला सांगणे दुरापास्त आहे.

विंदा करंदीकरांचे (गो.वि.करंदीकर या नावाने) एक लघुनिबंधाचे पुस्तक आहे. त्यात पानगीवर एक निबंध आहे. लहानपणी खाल्लेली पानगी आताशा कोणी बनवत नाही (ती चव, वातावरण वगैरे सकट) अशी त्यात खंत आहे. अनुभूतींचा प्रवास काही शब्दात पकडणे कठीण म्हणून एक लघुनिबंध झाला.

प्रमोद

एखाद्या नेटीव्ह इंग्रजी माणसाला जर खमंग थालीपीठामागची संकल्पना नीट समजावुन सांगितली तर ती म्हणेल, "आय विल बॉरो थिस वर्ल्ड ऍज इज" आणि असे ट्रान्सलेशन करेल, "माय वाईफ मेक्स द थालीपीठ खमंग"!

तुमचा विषय थोडा वेगळा आहे ह्याची जाणीव आहे पण इंग्रजी माणसाला ह्यासगळ्या बद्दल काय वाटेल ह्याचा अंदाज न घेता ह्यावर चर्चा करणे म्हणजे एकांगी विचार होतील असे वाटले म्हणून वरील मत.

इंग्रजी समृद्धा होण्याच्या अनेक कारणांपैकी हे एक कारण असावे की, तेथील भाषाकारांना ह्या अनुभूतीची नेमकी जाणीव असावी आणि त्यामुळे एखाद्या शब्दाचे उगीच्च ओढून ताणून भाषांतर करण्यापेक्षा तो शब्द जसाचातसा घेऊन त्याचा अर्थ नेमकेपणे स्पष्ट होईल ह्यासाठी डिक्शनरीमधे त्याबद्दल लिहीणे.