"मी बौद्द आहे पण मी रस्त्याने जाताना रामाचे/इतर देवाचे मंदिर दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन."
शंबूकाला मारणार्‍या रामाला नमस्कार करण्यास आंबेडकरांनी विरोध केला असता ना?

यातल्या बहुतेक गोष्टी निदान शहरातले उच्चवर्गीय "आचरणाने" पाळतात. पण मनातून पाळत नाहीत.

नितिन थत्ते
(कॅरॅक्टर काऊंटर स्टिल हॅज द बग, सो आय डोण्ट हॅव टु राईट धिस वे)

१. कुटुंबातील सदस्याला आंतरजातीय विवाह करायचा आहे. मी त्याला जातीपातीचा अडसर न मानता इतर सर्व गोष्टी व्यवस्थित असतील तर त्याला मान्यता देईन.

गेल्या ७० वर्षांहून अधिक काळ असे आमच्या घरात होत आहे म्हणून आम्ही कुठल्या जातीचे हे अद्याप विसरलेलो नाही.

२. घरात / समाजात वावरतांना जातीचा उल्लेख करणार नाही. जातीवाचक शिव्या, उल्लेख टाळेन. दुसरा करत असेल तर त्याला त्यापासून थांबवेन.

माझ्या घरात हे थांबलेले आहे. मध्यंतरी घरात असे बोलणे झाले की "आपल्यात कांदा चुलीवर भाजून खोबर्‍याचे वाटप लावतात ना ती पाककृती करू."
लेकीने विचारले, "आपल्यात म्हणजे?"
(माझ्याकडे उत्तर होते मराठी माणसांत. आमच्या घरात नाही म्हणताही जाती आहेत - मराठी आणि कर्नाटकी)

३. दुसर्‍या जातीतील देवांबद्ल / दैवतांबद्दल मनापासून आदर दाखवेन.

जोपर्यंत मी क्ष हा देव मानत नाही म्हणून त्याचे अस्तित्त्व नष्ट करा असा विचार मी मांडत नाही तोपर्यंत काहीही करायची गरज नाही. आदरही.

४. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी रस्त्याने जाताना बुद्धविहार दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.

जोपर्यंत मी क्ष हा देव मानत नाही म्हणून त्याचे अस्तित्त्व नष्ट करा असा विचार मी मांडत नाही तोपर्यंत काहीही करायची गरज नाही. आदरही. मात्र मी प्रसाद भक्षण करेन; मला प्रसाद आवडतो.

५. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीच्या उत्सवात सामील होईन (नेता म्हणून नव्हे तर एक सामान्य माणूस म्हणून).
(मुंबईत बरेच ठिकाणी शिवजयंती, आंबेडकरजयंती आणी महात्मा फुले जयंती संयुक्तपणे साजरी केली जाते हे मला चांगल्या दिशेने एक पुढचे पाऊल वाटते.)

सर्वप्रकारचे रस्त्यावर उतरून केलेले जयंती उत्सव बंद व्हावेत असे मला वाटते. परंतु, जयंती निमित्त सभा, प्रदर्शने, सम्मेलन असल्यास मी जाईन.

६. मी बौद्द आहे पण मी रस्त्याने जाताना रामाचे/इतर देवाचे मंदिर दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.

जोपर्यंत मी क्ष हा देव मानत नाही म्हणून त्याचे अस्तित्त्व नष्ट करा असा विचार मी मांडत नाही तोपर्यंत काहीही करायची गरज नाही. आदरही. मात्र मी प्रसाद भक्षण करेन; मला प्रसाद आवडतो.

७. मी इतर जातींच्या मित्रांच्या घरी अन्न घेईन.

अवश्य! मी खादाड आहे.

श्री. राजकुमार यांनी एका महत्वाच्या विषयावर चर्चा चालू केल्याबद्दल त्यांचे प्रथम आभार.
त्यांनी मांडलेले मुद्दे मात्र मला फारसे रुचले नाहीत. माझी वैयक्तीक मूल्ये किंवा अधिष्ठाने यंच्याकडे दुर्लक्ष करून दुसर्‍या एखाद्या व्यक्तीच्या समजुतींना किंवा निष्ठांना योग्य म्हणण्याची कल्पना मला रुचली नाही. उदाहरण द्यायचे तर मी जरी हिंदू असलो तरी जाता येता देऊळ दिसले की नमस्कार करण्यावर माझा विश्वास नाही. त्यामुळे बुद्ध विहार किंवा आणि कोणती धर्मस्थाने दिसली की मी नमस्कार करणे किंवा आदर दाखवणे म्हणजे मी माझ्या निष्ठांचा अनादर करतो असे होणार नाही का? असे करणे राजकुमार यांना का अपेक्षित असावे?
मला भोजन एका विशिष्ट पद्धतीचे आवडते. दुसरी व्यक्ती माझ्या किंवा परजातीची असली तरी तिच्याघरचे अन्न मी ग्रहण करावे असा आग्रह का? माझ्याच जातीच्या उत्सवात समारंभात सामील होणे जर मला रुचत नसले तरी परजातीच्या उत्सवात मी भाग घ्यावा असा आग्रह का?
माझ्या मुलांनी जर स्वत:चा विवाह स्वत: ठरवला असला तर तो परजातीच्या व्यक्तीबरोबर आहे म्हणून त्याला विरोध करणे हे मला अमान्य आहे. परंतु जर ठरवूनच असा विवाह करावयाचा असेल तर माझ्या घरात आलेली स्वजातीची सून किंवा स्वजातीच्या जावयाच्या घरात सून म्हणून गेलेली माझी मुलगी या दोघींनाही त्यांच्या नवीन घरातले रीतिरिवाज ओळखीचे असल्याने सामावून जाणे तुलनात्मक रित्या सोपे जाणार असेल अशी नाती जोडण्याला आक्षेप का आणि कशासाठी घ्यायचा?
समाजातील सर्व लोकांची आर्थिक व शैक्षणिक पातळी समान करण्याचा प्रयत्न करणे हे जातींच्यातील दरी कमी करण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे असे मला वाटते. श्री. राजकुमार यांनी सुचवलेल्या कल्पना मला तरी रुचल्या नाहीत.

चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

कोनाबद्दला काहीच हरकत नाहीये,
पण हे M-पब्लिक जरा जास्तच धर्मवेडे असतात, त्यांना सहन करू शकत नाही.
त्यांची जी दादागिरी असते तिला प्रत्युत्तर दिल्याशिवाय राहवत नाही.
इथे राहून सुद्धा पाकिस्तानचा झेंडा फडकावितात,आणि भारताचा झेंडा जाळतात
डोक्यात सनक जाते.मग राहवत नाही.

तुम्ही विचारलेल्या प्रश्नाचे साधे सोपे उत्तर आहे की ' हे सध्याच्या परिस्थितीत अवघड आहे'

जाती मानने न मानने हा ज्याचा त्याचा प्रश्न आहे कायदा करून असे प्रश्न सुटणार नाहीत आणि कुठल्यातरि मंदिरात झुकणे किंवा जयंतीत सामील होणे म्हणजे जातीभेद मिटवणे का?

मुळात असे समन्वय साधण्याची गरज आहे, हे तुमच्या लेखातून सूचित होते आहे, याबद्दल धन्यवाद.

१. कुटुंबातील सदस्याला आंतरजातीय विवाह करायचा आहे. मी त्याला जातीपातीचा अडसर न मानता इतर सर्व गोष्टी व्यवस्थित असतील तर त्याला मान्यता देईन.
>>असे विवाह आमच्या गेल्या दोन पिढ्या तरी झालेले आहेत. घरातून थोडीशी सुरूवातीची मोठ्या व्यक्तींची (आजी) काहीशी नाराजी असली तरी विरोध केला नाही - संपत्तीच्या वाटपामध्ये जातीने वेगळे असण्याचा अडसर आला नाही. घरी आलेल्या मुलीला पूर्णतः सामावून घेतले गेले, तिच्यासाठी घरातले आचार, खाण्यापिण्याच्या रीती इ. बदलले गेले, तिचे भरपूर कौतुक मागील पिढ्यांनीही केले. जातीबाहेर लग्न झालेल्या मुलीलाही त्या कुटुंबाने खाण्यापिण्याचे थोडे काही वेगळेपण दर्शवले ते वगळता व्यवस्थित सामावून घेतले.

२. घरात / समाजात वावरतांना जातीचा उल्लेख करणार नाही. जातीवाचक शिव्या, उल्लेख टाळेन. दुसरा करत असेल तर त्याला त्यापासून थांबवेन.
करत नाही. मुलीला माझी किंवा तिच्या वडिलांची जात अजूनतरी माहिती नाही.

३. दुसर्‍या जातीतील देवांबद्ल / दैवतांबद्दल मनापासून आदर दाखवेन.
जातीतील दैवते म्हणजे काय हे मला कळले नाही, पण मी देवतांबद्दल आदर दाखवते. मला लोकांच्या घरातले देव/त्यांच्या मूर्ती इ. बघायला खूप आवडते.

४. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी रस्त्याने जाताना बुद्धविहार दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.
ब्राह्मण/मराठा असण्याशी याचा संबंध नाही. मी कुठच्याही देवळाला/बुद्धविहाराला नमस्कार करणे याला प्रगती म्हणत नाही. पण तशी मी देऊळ दिसले म्हणूनही नमस्कार करत नाही. पण प्रसाद खायचा प्रश्न नाही!

५. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीच्या उत्सवात सामील होईन (नेता म्हणून नव्हे तर एक सामान्य माणूस म्हणून).
सार्वजनिक ठिकाणच्या मोठ्या उत्सवात वगैरे म्हणत असलात कशाला सामील व्हायचे? तिथे फार गर्दी असते. त्याऐवजी आंबेडकरांचे लिखाण वाचेन, कोणी सहकारी उत्सव साजरा करीत असला तर त्याला आवर्जून त्यावरून विचारेन. तो उत्सव घरी करत असला, त्याने आमंत्रण दिले तर नक्की जाईन.

(मुंबईत बरेच ठिकाणी शिवजयंती, आंबेडकरजयंती आणी महात्मा फुले जयंती संयुक्तपणे साजरी केली जाते हे मला चांगल्या दिशेने एक पुढचे पाऊल वाटते.)
६. मी बौद्द आहे पण मी रस्त्याने जाताना रामाचे/इतर देवाचे मंदिर दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.
मी जन्माने बौद्ध नाही, त्यामुळे प्रश्न पास.

७. मी इतर जातींच्या मित्रांच्या घरी अन्न घेईन.
मित्रांकडे अन्न घेताना अन्यजातीचे असल्याने अन्न कसे घ्यावे, हा प्रश्न आमच्या घरी गेले निदान तीन पिढ्यातरी कोणी विचारलेला नाही हे फार मनाला बरे वाटते.

जातीपातींमधील दरी बुजवता येईल काय ? नाही.

१. कुटुंबातील सदस्याला आंतरजातीय विवाह करायचा आहे. मी त्याला जातीपातीचा अडसर न मानता इतर सर्व गोष्टी व्यवस्थित असतील तर त्याला मान्यता देईन.

हो देईन.

२. घरात / समाजात वावरतांना जातीचा उल्लेख करणार नाही.
घरात / समाजात उल्लेख येतातच. महाविद्यालयात शिकणार्‍या विद्यार्थी जेव्हा शिष्यवृत्तीचा अर्ज भरुन देतो तेव्हा त्या अर्जाच्या रकान्यात जातीचा पर्याय असतो. महाविद्यालयात शिष्यवृत्तीचा अर्ज विद्यार्थ्याने व्यवस्थित भरला की नाही हे पाहतांना जातीचा पर्याय काळजीपूर्वक तपासावा लागतो. काही विद्यार्थी आपली जात सांगतांना अतिशय हळू आवाजात सांगतात. मात्र जातीचा उल्लेख करावाच लागतो. अनेक जाती कोणत्या प्रवर्गात आहेत हे माहिती नसल्यामुळे आम्ही विद्यार्थी गेल्यावर जातीच्या प्रवर्गावर सामाजिक आणि त्यांच्या आर्थिक स्तराविषयी चर्चा करतो आणि मागासलेला प्रवर्ग पुढे आला पाहिजे अशा समारोपाने चर्चा संपते.

३. दुसर्‍या जातीतील देवांबद्ल / दैवतांबद्दल मनापासून आदर दाखवेन.
आदर दाखवतो. माझा एक प्राध्यापक मित्र माझ्याबरोबर देवळात येतो पण नमस्कार बिमस्कार करण्याच्या भानगडीत पडत नाही. मला वाईट वाटू नये म्हणून तो देवळापर्यंत येतो.

४. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी रस्त्याने जाताना बुद्धविहार दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.
बुद्धविहार,मंदिरे,चर्च,मशिदी इथे प्रसाद म्हणून जे मिळेल आणि ते जर माझ्या आवडीचे असेल तर मी ते आवडीने खाईन.

(मुंबईत बरेच ठिकाणी शिवजयंती, आंबेडकरजयंती आणी महात्मा फुले जयंती संयुक्तपणे साजरी केली जाते हे मला चांगल्या दिशेने एक पुढचे पाऊल वाटते.)

आदर असलेल्या सर्वांच्याच जयंत्या मयंत्या सारख्याच भावनेच्या असतात.त्यामुळे सर्वच उत्सवात मी असावे असे वाटते.

६. मी बौद्द आहे पण मी रस्त्याने जाताना रामाचे/इतर देवाचे मंदिर दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.
प्रसाद मिळतो म्हणून मी खाईन. मात्र बौद्ध धर्मात देव वगैरे कल्पनांना कोणतेच स्थान नाही त्यामुळे देवांना नमस्कार करणार नाही. पण असे केल्यामुळे जातीभेद नष्ट होणार असेल तर नमस्कारही करेन.

७. मी इतर जातींच्या मित्रांच्या घरी अन्न घेईन.
व्वा....! आनंदाने जेवण करीन. किमान स्वच्छतेची काळजी घेतलेली असेल तर जेवण दमदारपणे
होते.

-दिलीप बिरुटे

जात नाही ती जात असे म्हंटले जाते. हे कांही अंशी खरे आहे. हा प्रश्न भारतातच नाही तर जगात सर्वच धर्मात, समाजात आहे. मुसलमानात शिया सुन्नी, ख्रिश्चन मध्ये काळे, गोरे असे आहे. आणि आजच्या लोकशाहीच्या जमान्यात निवडणूक जिकण्यासाठी मतांची गरज असल्या मुळे जातीची एकगठ्ठा मते मिळवून निवडणून येण्या साठी जातीचा दुरुउपयोग सुरु झाल्या मुळे जात नष्ट होणार नाही .
आता प्रश्न आहे तो जाती भेदभावा मुळे समाजाचे, देशाचे कमीतकमी नुकसान कसे होईल याचा विचार करणे. आणि त्याकरता शिक्षण हाच एक उपाय आहे. लहान मुलाला जात काय असते धर्म काय हे कांहीच माहित नसते. यामुळे शालेय शिक्षणात सर्वधर्म समभाव . आणि सामाजिक,नैत्तिक मूल्याची शिकवणी देणारा विषय शिकणे अनिवार्य करणे . आज शिक्षणा मुळे सर्वांचाच जीवनमानाचा स्तर वाढला आहे. अंतर जातीय विवाह सहज केल्या जात आहे त्यास पूर्वी इतका प्रखर विरोध होत नाही. खाजगी वैयक्तिक जीवनात जातीचे महत्व निश्चित कमी होत आहे. एक दीवस रोटी-बेटी व्यवहार हेच जातीमधील दुरी नष्ट करतील

तुमच्या निर्देशांमध्ये बारीकसारीक फरक करून अंगीकारता येतील, असे वाटते.

जसाच्या तसा : १. कुटुंबातील सदस्याला आंतरजातीय विवाह करायचा आहे. मी त्याला जातीपातीचा अडसर न मानता इतर सर्व गोष्टी व्यवस्थित असतील तर त्याला मान्यता देईन.
थोडा बदलून : २. घरात / समाजात वावरतांना जातीचा उल्लेख (समाजशास्त्राच्या/इतिहासाच्या/अन्यायनिर्मूलनाचा संदर्भ सोडला तर) करणार नाही. जातीवाचक शिव्या, उल्लेख टाळेन. दुसरा करत असेल तर त्याला त्यापासून थांबवेन.
बराच बदलून : ३. दुसर्‍या जातीतील काही लोक स्वतःची काहीतरी जात सांगतात, सांगितलेली जात काही का असेना, देवांबद्ल / दैवतांबद्दल सर्व लोकांबद्दल मनुष्य म्हणून मनापासून आदर दाखवेन.
बराच बदलून : ४. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी रस्त्याने जाताना बुद्धविहार/देऊळ दिसले तर आदराने नमस्कार करीन सामाजिक-सांस्कृतिक कुतूहलाने चांगल्या मनःस्थितीत बघेन . / सामाजिक-सांस्कृतिक कुतूहलाने चांगल्या मनःस्थितीत आणि सहभागाच्या मित्रत्वाने प्रसाद भक्षण करीन.
थोडा बदलून : ५. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीच्या उत्सवात सामील होईन (नेता म्हणून नव्हे तर एक सामान्य माणूस म्हणून)(???). सामील होईन म्हणजे काय? त्यांच्या खडतर/यशस्वी आयुष्याबद्दल स्फूर्तिदायक म्हणून कौतूक करेन आणि त्यांच्या युक्तिवादांचे आणि लेखनाचे गंभीर/तटस्थपणे परिशीलन करेन.
द्विरुक्ती म्हणून ६.पुन्हा वेगळे लिहिलेले नाहीत.
थोडा बदलून : ७. मी इतर जातींच्या सर्व मित्रांच्या घरी अन्न घेईन.

वरील वागणे माझे हल्लीचेच आहे. मात्र "खोडलेल्या ओळी न-खोडता अंगीकाराव्या" असे कोणी समजावून सांगितले, पटले, तर निश्चित बदल करेन.

आधि जात जनगणना बंद् झाली पाहिजे..जातिची नोंदणी करायची व् असे वागणे जरा मजेदार् वाट्ते..

श्री.राजकुमार यांनी लेखाच्या सुरूवातीलाच "जातीपाती नष्ट करा असा सूर अनेकदा आणी अनेक वर्षांपासून ऐकू येतोय मात्र ते होणे शक्य नाहीये असे दिसतेय." हे मान्य केले असल्यामुळे "जात" या देशातील अभंग राहणार अशी स्थिती आहे हे सिद्ध होतेच. अर्थात भारतीय समाजव्यवस्थेचे जातीयता हे व्यवच्छेदक लक्षण असल्याकारणाने देशातील बहुतेक चळवळी अस्तित्वाच्या पहिल्या जाणिवेपासून जातीय असणे क्रमप्राप्त होते. आज २१ व्या शतकाच्या पहिल्या दशकात जी स्थिती आहे ती पुढील कित्येक दशकात बदलण्याची सुतराम शक्यता नसल्याने, लेखकाने म्हटल्याप्रमाणे केवळ "दरी" कमी करण्याचे प्रयत्न करणे इतपतच सद्यस्थितीत शक्य आणि व्यावहारिक आहे.

१. कुटुंबातील सदस्याला आंतरजातीय विवाह करायचा आहे. मी त्याला जातीपातीचा अडसर न मानता इतर सर्व गोष्टी व्यवस्थित असतील तर त्याला मान्यता देईन.

~~ मान्य. पण इथेही "आंतरजातीय लबाडीचे खेळ खेळले जातातच्". आता कॅनडास्थीत माझ्या थोरल्या मावसभावाने "मी प्रेमविवाह करणार आहे, पण मुलगी परजातीतील आहे..." असे कळविल्यावर आमच्या "सो-कॉल्ड कट्टर मराठा घराण्या"तील ज्येष्ठांत कल्लोळ उसळला आणि 'हा धर्म बुडव्या निघाला, उगाच याला परदेशात पाठविण्यासाठी पाण्यासारखा पैसा खर्च केला, घेऊ नका त्याला घरात परत आल्यावर' इ. इ. मुक्ताफळे उधळण्यात आली. पण पुढच्या मेलमधून "ती परजातीय मुलगी ब्राह्मण आहे" असा खुलासा आल्यावर संतापाचा पारा झटकन जमिनीकडे येऊ लागला. "अरेच्या आस्सं हाय व्हय्.. मग लेकां आगुदर् नाही का सांगायच?" ~~ काय दर्शविते ही मनोगती? त्यामुळे कसला आला आहे अडसर आणि कुठली मान्यता. सोयीचा व्यवहार असतो हा आंतरजातीय विवाह. (मला वाटते नुकताच असाच एक मराठी चित्रपट येऊन गेला. चित्रपटातील नायिका - जी एका खेडेगावाच्या मोठ्या पाटलाची मुलगी असते - उच्च शिक्षणासाठी अमेरिकेत गेलेली असते व इकडे आईवडिलांना "मी एका अमेरिकन तरूणाबरोबर विवाह करणार आहे" असे कळविते. अमेरिकन तरूण म्हटल्यावर पाटलाला वाटते की आपली मुलगी जणू काय बिल् क्लिंटन वा ग्रेगरी पेक यासम हिरोबरोबरच लग्न करून इकडे परत येणार आहे. गावात साखर वाटल्यासारखे आनंदाचे वातावरण पण प्रत्यक्षात तो नवरा निघतो "अमेरिकन निग्रो".... मग पाटलांचा काय रूबाब राहणार?)

२. घरात / समाजात वावरतांना जातीचा उल्लेख करणार नाही. जातीवाचक शिव्या, उल्लेख टाळेन. दुसरा करत असेल तर त्याला त्यापासून थांबवेन.
~~ मान्य. मी कटाक्षाने पाळतो/करतो.
३. दुसर्‍या जातीतील देवांबद्ल / दैवतांबद्दल मनापासून आदर दाखवेन.
~~ दाखवितो. इतकेच काय पण दिल्लीतील ख्रिश्चन, शीख आणि मुस्लिम मित्रांच्या घरात माझे त्यांच्या सणावारी सन्माननीय् अतिथी म्हणून निमंत्रण असते. (मुस्लिम भगिनीकडून राखीबंधनाचादेखील कार्यक्रम होतो.)

४. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी रस्त्याने जाताना बुद्धविहार दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.
~~ हा प्रसंग अजून आलेला नाही, पण आला तर नक्की असेच वर्तन माझ्याकडून घडेल, इतकेच म्हणू शकतो.

५. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीच्या उत्सवात सामील होईन (नेता म्हणून नव्हे तर एक सामान्य माणूस म्हणून).
~~ नाही. याला कारण म्हणजे मी मराठा असूनही अद्यापि शिवजयंतीच्या उत्सवात सामील झालेलो नाही. त्याची कारणमीमांसा इथे नको.

७. मी इतर जातींच्या मित्रांच्या घरी अन्न घेईन.
~~ नेहमीच घेतो (तेही घेतात). विद्यार्थीदशेत जिथे पेईंग गेस्ट म्हणून होतो ते पारशी कुटुंब होते आणि त्यांच्याकडे आठवड्यातून् किमान दोन दिवस आग्रहाचे निमंत्रण असे, जे मी आणि माझा शीख मित्र कधीही चुकवत नसे. राजधानीच्या ठिकाणी तर तुम्हास समोरील् व्यक्ती "धर्मा"ची आहे हे कदाचित समजू शकेल पण जातीचा पत्ता (खोलात गेल्याशिवाय) कधीच लागू शकत नाही, त्यामुळे खर्‍या अर्थाने "गुण्यागोविंदाने" तिथे राहावे लागतेच लागते.

१. कुटुंबातील सदस्याला आंतरजातीय विवाह करायचा आहे. मी त्याला जातीपातीचा अडसर न मानता इतर सर्व गोष्टी व्यवस्थित असतील तर त्याला मान्यता देईन.
२.( बदल करुन्) घरात / समाजात वावरतांना जातीचा जाणीवपुर्वक वा कुत्सितपणे उल्लेख करणार नाही. जातीवाचक शिव्या टाळेल, उल्लेख अपरिहार्य असेल तरच करेन. उदा शासकीय नोकरीत कर्मचार्‍यांचे स्टेटमेंट तयार करताना हे उल्लेख लागतातच. दुसरा करत असेल तर त्याला त्यापासून थांबवणार नाही पण कुठल्या हेतुनी तो करतो आहे हे समजावुन घेईन.
३. दुसर्‍या जातीतील देवांबद्ल / दैवतांबद्दल मनापासून आदर दाखवेन. पण मतभिन्नता असेल तर व्यक्त करेन
४. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी रस्त्याने जाताना बुद्धविहार दिसले तर आदराने नमस्कार करीन. / प्रसाद भक्षण करीन.
हे त्यावेळच्या परिस्थितीवर अवलंबुन शेजारच्याला बरे वाटणार असेल तर तसे करेनही अथवा नाहीही.
५. मी ब्राम्हण / मराठा आहे पण मी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीच्या उत्सवात सामील होईन (नेता म्हणून नव्हे तर एक सामान्य माणूस म्हणून).
उत्सवात सामील व्हायला काहीच आडकाठी नाही. पण सहज शक्य असेल तर.मी फारसा उत्सवप्रिय नाही
(मुंबईत बरेच ठिकाणी शिवजयंती, आंबेडकरजयंती आणी महात्मा फुले जयंती संयुक्तपणे साजरी केली जाते हे मला चांगल्या दिशेने एक पुढचे पाऊल वाटते.)

७. मी इतर जातींच्या मित्रांच्या घरी अन्न घेईन.
भुक लागल्यावर साधे अन्नही पण वेळेवर मला लागते. आषाढी एकादशीला इतर जातीतल्या मित्राकडे सामिष खाल्ले आहे. किंबहुना आषाढी असो कार्तिकी याला काही फरक पडत नाही हे माहित असल्याने त्याने आणुन ठेवले होते.
प्रकाश घाटपांडे

मूळ प्रश्न

जातींमधली दरी बुजवता येईल का?

याचं उत्तर अर्थातच हो आहे. सर्व फरक नष्ट करता येतील का, किंवा करावे का याबाबतीत काहीसा उदासीन आहे. म्हणजे जर एकमेकांना दूर ढकलणारे फरक नष्ट झाले, व काही मामूली फरक राहिले तर हरकत नाही. त्या दिशेने आपल्या समाजाचा प्रवास गेली शंभरेक वर्षं सुरू आहे असं वाटतं.

व त्यासाठी आपल्याला काही करता येईल का?

लेखकाने व्यक्तीगत वागणूक जाणीवपूर्वक बदलण्यावर भर दिलेला आहे. माझा या असल्या आवाहनांवर फारसा विश्वास नाही. महत्त्वाचे बदल होतात ते व्यवस्थेतल्या बदलांतून होतात. काही अगोदरच झालेले आहे.

'मी मनुस्मृती मानणार नाही'
'(तथाकथित) शूद्र जातीतलेही शेवटी माणसंच असतात हे लक्षात ठेवीन'
'महाराची सावली अंगावर पडली तर आंघोळ करावी लागेल असं मानणार नाही'

या गोष्टी लेखकाला म्हणाव्या लागल्या नाहीत यातच गेल्या काही दशकांमधली दरी बुजण्याच्या बाबतीतली प्रगती दिसून येते. ही दरी बुजलेली आहे ती शिक्षण व शहरीकरण अशा दुपदरी विकासामधून. कायद्याच्या पाठबळाने ही दरी बुजायला मोकळीक दिली आहे. उत्तरोत्तर शिक्षण व शहरीकरण हे वाढतच जाणार. तद्वतच जातीची दरी अजून बुजेल अशी खात्री आहे.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

के. एस. चलम् हे representation या शब्दावर भर देऊन म्हणतात की सार्वजनिक कंपन्या असो वा खाजगी, शिक्षणसंस्था, रोजगार, संसद व विधिमंडळातील व पंचायतीतील जागा या सर्व ठिकाणी जातीच्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात प्रतिनिधित्व घटनेप्रमाणे ठेवावयास हवे. चलम् पुढे असे सुचवतात की स्वातंत्र्यानंतरच्या ६० वर्षांत मानवी विकासात वाढ झाली आहे तेव्हा कलम ३३५ अनुसार कार्यक्षमतेच्या नावाखाली आरक्षणाची ५० टक्क्याची मर्यादा काढून टाकून जातीच्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात प्रतिनिधित्व द्यावयास हवे.

म्हणजेच, जनुकीय विषमता ०% असल्याचे 'तज्ञांचे' मत आहे.

काही थोड्या मूठभर लोकांना वाटते की जातनिर्मूलन व्हायला पाहिजे. मग कोणी शाळेतून किंवा सरकारी दप्तरांतून अर्ज भरताना किंवा जन्म दाखला घेताना जातीचा उल्लेख करू नये असे सुचवतात. सर्वोच्च न्यायालयाने असे करणे योग्य होणार नाही असा निकाल दिलेला आहे. कोणी आंतरजातीय विवाहाचा मार्ग सांगतात. हा मार्ग बरा आहे, असा बऱ्याच जणांचा समज आहे, परंतु तो चुकीचा आहे.

आजचा सुधारक जात विशेषांक एप्रिल २००८

आपल्या सर्वांचे प्रतिसाद वाचतो आहे. चर्चा केवळ चर्चा न राहता ती वैयक्तीक पातळीवर उतरते आहे. गाडी रुळावर राहू द्या ही विनंती.

मला येथेही भेट द्या.
http://rajdharma.wordpress.com

प्रत्येक व्यवहारात (रोटी-बेटी किंवा अन्य कोणत्याही) सर्वजातीसमभावावर न थांबता जातीनिरपेक्षता कशी दाखवता येईल याचा प्रयत्न करेन

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

ये बोंबिल बोंबिल क्या है, ये बोंबिल बोंबिल?