मला एक मूलभूत प्रश्न नेहेमी पडतो.

साहित्यसंमेलनामुळे नेमके काय साध्य होते? किंवा वेगळ्या शब्दात

जर साहित्य संमेलन भरवले नाही तर मराठी साहित्याची नेमकी कोणती हानी होईल?

--
अनुदिनी : http://rbk137.blogspot.com

श्री आरागॉर्न यांना माझा सल्ला की त्यांनी एखाद्या साहित्य संमेलनाला हजर राहून सर्व कार्यक्रम ऐकावे. त्यांच्या प्रश्नाचे त्यांनाच उत्तर मिळेल.
चन्द्रशेखर

साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदा करता सार्व साहित्यिक गुडघ्याला बाशिंग बांधून तय्यार असतात. पण वरून मात्र मी नाही त्यातली.... अशी त्यांची वर्तवणूक असते. त्यात नावाजलेले साहित्यिकांचे वेगळेच मानापमान असतात. एकदा लोकशाही मान्य करून सुद्धा आम्ही मतांचा जोगवा मागणार नाही अशी फुकटची बढाई मारतात. जोगवा मागणे हे देवीच्या देवळात मानाचे पान समजले जाते. पण यांच्या विद्वान समजुतीनुसार जोगवा म्हणजे भिक मागणे हा अर्थ होतो.
दुसरे म्हणजे साहित्य संमेलने मराठवाडा विदर्भ पासून सर्वदूर महाराष्ट्रात भरत असल्या मुळे मराठी पुस्तकांची विक्री रेकार्ड तोडत मोठ्या प्रमाणात होते. आणि हो साहित्य संमेलनाचा अध्यक्ष पदा चे मुंबई पुणे येथील पुस्तक प्रकाशक, वर्तमान पत्रे . विभागवार साहित्य मंडले यांच्यात चांगलेच राजकारण चालते या बातम्यांनी मराठी माणसाची चांगले करमणूक होते.
संमेलनात साहित्या पेक्षा जेवणाची खाण्या-पिण्याचीच राहण्याच्या व्यवस्थेची दैनिक जाण्या-येण्याचा पैशाची कंपूशाही ची जास्त चर्चा होते. आणि आजकाल ही संमेलने परभणी पासून प्रचंड खर्चाची झाल्या मुळे अध्यक्ष पेक्षा प्रायोजित राजकारणी , साखर, शिक्षण, सहकार सम्राटांनी HIGH JACK केल्या मुळे साहित्यिक अध्यक्ष हा गुळाचा गणपती झाला आहे.
Thanthanpal,
Always visit:-
http://www.thanthanpal.blogspot.com

>>> अध्यक्षपदा करता सार्व साहित्यिक गुडघ्याला बाशिंग बांधून तय्यार असतात. पण वरून मात्र मी नाही त्यातली.... अशी त्यांची वर्तवणूक असते. >>>

+ सहमत. मूळ धाग्याचा हाच उद्देश आहे. बाय हूक ऑर बाय क्रूक ते पद मिळवायचे आणि एकदा का मांडवाखालून गेले की त्याबद्दल ओरड करायला एकदम तय्यार !

>>> दुसरे म्हणजे साहित्य संमेलने मराठवाडा विदर्भ पासून सर्वदूर महाराष्ट्रात भरत असल्या मुळे मराठी पुस्तकांची विक्री रेकार्ड तोडत मोठ्या प्रमाणात होते. <<<

असहमत. कारण यापूर्वी मराठवाडा विदर्भात झालेल्या साहित्य संमेलनात (अगदी वर्धा, अकोला, यवतमाळ, चंद्रपूर आणि नागपूर या ठिकाणी संमेलने यशस्वीरित्या पार पडली आहेत असा म.सा.परिषदेचा अहवाल सांगतो) पुस्तकांची पश्चिम महाराष्ट्रात होते तशीच विक्री होते. या विषयावर "ललित" मध्ये जोरदार चर्चा होते आणि मराठवाडा विदर्भातील लेखक/वाचक यांचेही मत काही वेगळे नाही (पुस्तक विक्री व्यवहाराबाबत), त्यामुळे श्री.ठणठणपाळ यांनी याबाबत शहानिशा करावी असे सुचवितो.

>>> संमेलनात साहित्या पेक्षा जेवणाची खाण्या-पिण्याचीच राहण्याच्या व्यवस्थेची दैनिक जाण्या-येण्याचा पैशाची कंपूशाही ची जास्त चर्चा होते. <<<

हे मान्य. पण ही पद्धत फक्त साहित्य संमेलनातच पसरली आहे असे मानू नका. दिल्लीमध्ये विविध खात्यांच्या दिवसाला डझनांनी कॉन्फरन्सेस झडत असतात आणि सचिव पातळीवर चालणार्‍या परिषदातील "जेवण" या गटासाठी तर अगदी आय.ए.एस. पातळीवरील अधिकार्‍यांची नियुक्ती केलेली असते. मंत्री सोडाच पण अत्यंत वरिष्ठ पदावरील शासकीय अधिकार्‍यांच्याही जेवणातील कॅलरीजचे प्रमाण काटेकोरपणे तपासले जाते (टेबलवर ठेवण्यात येणारे पाणीही तज्ज्ञाकडून टेस्ट केले जाते.) आपले साहित्यिक संमेलनात जर विशिष्ट जेवणाचाच वा प्रकाराचा आग्रह धरत असेल् तर त्यांची मागणी अवास्तव मानता येणार नाही.

व्यावसायिक संमेलने बहुतांशी त्या व्यवसायातल्या लोकांनी एकमेकाला भेटण्यासाठी, आणि एकत्रित मागण्या करण्यासाठी असतात.

व्यावसायिक लोकांनी एकत्रित भेटणे हे गरजेचे असते. त्यामुळे संमेलनांना त्या व्यवसायातले लोक जात असतात. साहित्यिकांच्या एकत्रित मागण्या (न मिळणारी रॉयल्टी, शुद्धलेखनाचे नियम, राजकारणी हस्तक्षेप संमेलनात नसणे) असाव्यात. हल्ली याबद्दल फारसा वाद ऐकिवात नाही. पूर्वी कदाचित हे घडत असेल.

हल्लीचे साहित्य संमेलन हे प्रेक्षकांसाठी (पुस्तक विक्री, प्रेक्षकांची उपस्थिती) घडवायचे असे बातम्यांवरून वाटते. असे असल्यास कित्येक इतर कार्यक्रमातूनही हे घडविता येईल त्यास साहित्य संमेलन कशाला हवे? फक्त एक ब्रँड म्हणून त्याचे वेगळे महत्व .

प्रमोद

पुस्तक प्रकाशन समारंभ, साहित्यिकांची भाषणे (संवाद वा इतर कार्यक्रम), कवि संमेलन, याशिवाय वाहिन्यांवरच्या मुलाखतीवजा कार्यक्रम असे घडत असतात.

तुम्हाला या संमेलनाचा आस्वाद घेता येतो यात काही नवल नाही. (माफ करा तुम्हाला साहित्यिक म्हटले नाही.) साहित्यिकांना यातून काय मिळते ते महत्वाचे. तर ते साहित्यसंमेलनांना येतील. सध्या तरी प्रसिद्धी (अध्यक्षास) मिळते हे नक्की. आणि हेच जर फलित असेल तर प्रसिद्धीलोलूप व संघटनकौशल्य असणार्‍यांची तिथे रेलचेल असेल हे साहजिक नाही का.

एक व्रँड म्हणून साहित्य संमेलन आज यशस्वी (?) आहे. त्यामुळे काही वजनदार साहित्यिक आस्थेने जातात. (माझी माहिती फार तोकडी आहे.) . पण हाच ब्रँड अध्यक्षपदासाठी स्पर्धात्मकता आणून घात करतो आहे. लोकांचे लक्ष वेधून घेणारा साहित्यिक असल्याने लोकांचा त्रागा भोगतो आहे (वारकरी). राजकारण्यांना (साहित्यात रस नसलेल्या), मंचावर आणतो आहे. तुमच्या मूळ प्रश्नाचा गाभा इथे आहे का?

प्रमोद

>>> पुस्तक प्रकाशन समारंभ, साहित्यिकांची भाषणे (संवाद वा इतर कार्यक्रम), कवि संमेलन, याशिवाय वाहिन्यांवरच्या मुलाखतीवजा कार्यक्रम असे घडत असतात. <<<

मान्य. छोट्या छोट्या शहरात ही प्रथा (क्रमांक २) अल्प प्रमाणात का होईना अजून चालू आहे, पण तिथे "पुस्तक प्रदर्शन" हा प्रकार नसतो. पुस्तक प्रकाशन समारंभ, मला वाटते फक्त पुणे-मुंबई या महानगरातच होत असावेत. कारण मराठीतील ८०% प्रकाशक या दोन शहरातच आढळतात. अन्यत्र होत असतील तर तेथे प्रकाशित पुस्तकच तुम्हास घेता येते. "कवि संमेलन" ही प्रथा तर मृतावस्थेतच आहे.

>>> तुमच्या मूळ प्रश्नाचा गाभा इथे आहे का? <<<

मी आपल्या "एक व्रँड म्हणून साहित्य संमेलन" या विधानाला दुजोरा देतो, तो एवढ्यासाठी की चला त्या निमित्ताने का होईना हजारो लोक एका मांडवाखाली जमतात, दोन्-तीन दिवस नेहमीच्या धकाधकीस विसरतात आणि संमेलनाचे सूप वाजल्यानंतर परत नेहमीच्या रामकहानीस जुंपून घेतात. आस्थेने संमेलनास जाणार्‍या "वजनदार साहित्यिक" संख्येत लक्षणीय घट होत चालली आहे. कारण हा गट "जात" नाही तर "नेला" जातो आणि नेणारे असतात तितकेच वजनदार प्रकाशक. खरे पाहिले तर आजकाल ही प्रकाशक मंडळी आणि साखर कारखान्यांचे हुकूमशहा मालक हेच कोण सोम्या वा गोम्या यंदाचा अध्यक्ष झाला पाहिजे हे ठरवितात. कोल्हापुरात "शिक्षणमहर्षी (?)" डॉ.डी.वाय.पाटील यांनी आणि त्यांच्या संमेलन निमंत्रक पिलावळीने "रमेश मंत्री" हेच अध्यक्ष झाले पाहिजे तरच संमेलन अशी लोकशाही तत्वाची उघडउघड पायमल्ली करणारी भूमिका घेऊन म.सा.प.ला एक प्रकारे धमकीच दिली होती आणि पैशाच्या व राजकारणाच्या हल्ल्यापुढे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा रात्रंदिन घोष करणारी चूप बसली होती. गेल्या वर्षी झालेल्या सांगलीच्या संमेलनातदेखील सांगलीचेच "म.दा.हातकणंगलेकर" अध्यक्ष नसतील तर सहकार्य करायचेच नाही असा पवित्रा स्थानिक समितीने घेतला होताच. आता तर ही प्रथाच होऊन बसणार आहे, कारण राजकारण्यांना "आपल्या भागात" आम्ही काही तरी करतोय हे दाखविण्याची सुरसुरी असतेच.

दुर्दैवाने ज्यांना आज आपण "प्रतिष्ठित वा वजनदार साहित्यिक" समजतो तेदेखील आयुष्यात एकदा ते "अध्यक्षपद" आपणास मिळावे अशी कामना करीत असतातच आणि मूकपणे "क्रियेटर्स्" च्या हालचालीना पाठिंबा देत असतात.

असे असले तरी त्यांच्यासाठी नाही तर निदान स्वानंदासाठी तरी संमेलनाला एक दिवसाची का होईना हजेरी लावावी असे एक वाचक या नात्याने मी मानतो.

मराठी साहित्य संमेलन म्हणजे बैलबाजार आहे, असे बाळासाहेब ठाकरे म्हणाले होते. तसे ते पत्रकारांनाही घुबड, गांडुळे म्हणाले होते. त्यावेळी त्यांच्या त्या उपमांवरून गदारोळ उडाला होता, पण ठाकरे यांचे निरीक्षण मार्मिक आणि पटण्यासारखेच आहे.

प्रतिक देसाई यांनी आपल्या प्रतिसादात समर्पक मुद्दा मांडला आहे. रमेश मंत्रींसारखा पाचकळ आणि रद्दी लिहिणारा लेखक 'मी कोल्हापूरचा भूमिपुत्र' म्हणून तेथील राजकारण्यांच्या मदतीने साहित्य संमेलनाचा अध्यक्ष होतो आणि इंदिरा संत यांच्यासारख्या थोर विदुषीला माघार घ्यावी लागते, यासारखे दुर्दैव नाही. अनेक थोर साहित्यिक त्या धुळवडीपासून लांब राहातात तेच बरे आहे.

शेवटी साहित्य संमेलनसुद्धा एक जत्रा आहे. जत्रेत विविध लोक विविध हेतूंनी भाग घेत असतात. भाविकांना देवदर्शन घ्यायचे असते. दुकानदारांना दुकाने लावायची असतात. प्रतिष्ठितांना मिरवायची हौस असते. पुजारी आणि पालखी वाहणार्‍यांची लगबग सुरु असते. मानापानाचे कलगीतुरे सुरु असतात. या सगळ्यात काही जण निवांत भटकायला आलेले असतात. असो. प्रत्येकाचा विरंगुळा.

गैरमार्गाने प्रसिद्धी मिळवण्याचा डाव असणारे आनंद यादव

????