वरील विषयावर बर्‍याचदा नकारात्मक प्रतिसादांबरोबर, मी माझे मत मांडले आहे. यावेळेस माझी कल्पना अशी आहे की, [वेळ मिळाला तर हं ] संस्कृतच्या काही माझ्या ओळखीच्या प्राध्यापक मित्रांची मतं इथे मांडीन. त्यांची मत चाचपून बघू या ? तो पर्यंत आपल्या लेखनाला ही केवळ पोच समजावी.

-दिलीप बिरुटे

संस्कृत सारखी व्यवहारात निरुपयोगी असलेली भाषा माध्यमिक शिक्षणात शिकवल्याने नक्की काय फायदा होतो ते मला अजूनही लक्षात आलेले नाही.

वसंतकाका, संस्कृत शिकवणार्‍या शिक्षकांना वेतन मिळते म्हणजे त्यांचा फायदाच झाला की नाही? शाळांतले संस्कृत बंद केले तर पंडितांचे कसे होणार?

- राजीव.

अधूनमधून तळ्यात एक दगड मारायचा आणि काही खळबळ माजते की बघायचे हे वसुलि यांचे तत्व दिसते आहे. आता याचा कंटाळा आला.
संस्कृत ऐवजी जपानी किंवा स्पॅनिश अशा भाषांचे पर्याय दिल्यास त्यांचा व्यवहारात काहीतरी उपयोग होऊ शकतो
हा हा हा. उपक्रमावर विनोदी लेखन होत नाही असे कोण म्हणतो?
सन्जोप राव
इलाही ये तूफान है किस बला का
के हाथोंसे छूटा है दामन हया का

मी शाळेत असतानाचा शालेय अभ्यासक्रम कमकुवत होता. असा माझासुद्धा अनुभव आहे.

(शाळांमध्ये शिकवण्यालायक विषय कोणते? व्यवहारोपयोगी विषय, आणि जीवन उपभोग्य-सुंदर करणारे विषय, यांच्यामध्ये किती प्रमाणात शैक्षणिक तासांचा वाटप करावा? - हे सर्व मुद्दे विचार करण्यालायक आहेत. मात्र वेळ विभागल्यानंतर दोन्ही प्रकारच्या विषयांचे प्रमाण ०%पेक्षा अधिक आहे, असे मी गृहीत धरले आहे.)

संस्कृत भाषेच्या अध्ययनाचे प्रमुख प्रयोजन "त्या भाषेतील समृद्ध साहित्याचा आस्वाद घेणे" असा असू शकतो. काही थोडे लोक संस्कृतात रोजव्यवहारातले संभाषण करण्यास उत्सूक असतात. संभाषणेच्छुकांची अल्प संख्या, त्यांच्यापैकी बहुतेकांचे मर्यादित कौशल्य बघता, शाळेमधून संस्कृत शिकवण्यासाठी हे प्रयोजन दुय्यम आहे, असे मला वाटते.

प्राथमिक प्रयोजनासाठी कार्यक्षम अभ्यासक्रम हा सध्याच्या अभ्यासक्रमापेक्षा वेगळा असावा. दुय्यम प्रयोजनासाठीसुद्धा अभ्यासक्रम वेगळा असावा लागेल. परंतु अभ्यासक्रम दुय्यम प्रयोजनासाठी बदलला, आणि प्राथमिक प्रयोजनाकडे दुर्लक्ष झाले, तर तसे धोरण योग्य नाही.

सुंदर/समृद्ध विषयांच्या अध्ययनासाठी पर्याय जमेल तितके अधिक हवेत. पैकी एक पर्याय संस्कृत हा विषय असल्यास काहीच हरकत नाही. (अ) संगीत गाणे/वाजवणे आणि त्याचे अभिजात प्रकार, (आ) नृत्य आणि त्याचे अभिजात प्रकार, (इ) अभिजात चित्रकलेचा इतिहास आणि आस्वाद ... असे कितीतरी पर्याय शाळेतील विद्यार्थ्यांना उपलब्ध असावेत. शाळेला किती शिक्षक नेमणे परवडते, त्यावर हे अवलंबून आहे.

जर शाळांना (पाठ्यक्रम सुयोग्य झाल्यानंतर) संस्कृत अध्यापनासाठी शिक्षक सापडत नसतील, तर हा विषय उपलब्ध नसल्यास हरकत नसावी. ज्या थोड्या शाळांमध्ये सुयोग्य शिक्षण दिले जाते, त्या शाळांमधील विद्यार्थ्यांना संस्कृत विषयाची परीक्षा देण्यास शालांत परीक्षा मंडळाने तरतूद करावी, हे बरे - या तरतूदीचा काही मोठा खर्च येत नाही. त्याच प्रमाणे अभिजात संगीत-आस्वादाचे शिक्षण कुठे सुयोग्य तर्‍हेने मिळत असेल, तर त्या विद्यार्थ्यांना संगीत विषयात परीक्षा देता यावी.

महाविद्यालयांत "संस्कृत" हा शैक्षणिक पर्याय आग्रहाने उपलब्ध असावा, आणि विद्यापीठांमध्ये संस्कृत विषयाचे अध्यापन करणारा विभाग अवश्य स्थापलेला असावा. चर्चाप्रस्तावकाशी या बाबतीत सहमत आहे.

शाळेत शिकलेले मराठी, इतिहास, भूगोल, नागरिकशास्त्र, क्वचित कुठे पर्यावरणशास्त्र, अर्थशास्त्र वगैरे विषय किती उपयोगी पडतात? ते संस्कृतापेक्षा जास्त उपयोगी असतात असे जर वसुलि यांचे मत असेल तर गणित कसे केले ते सांगावे आणि जर ते संस्कृताइतकेच "उपयोगी" असतील तर केवळ संस्कृतावरच त्यांचा इतका राग का? अर्थात् ज्याला हिटलरची स्तुती केली म्हणून सावरकर विकृत वाटतात पण हिटलरला प्रत्यक्ष भेटून त्याची स्तुती करणारे सुभाषचंद्र बोस वाटत नाहीत त्याचा संस्कृतावरचा राग मी समजू शकतो.

विनायक

मी शाळेत असताना निव्वळ प्रवाहासोबत जायचे म्हणून संस्कृत विषय घेतला आणि नंतर पस्तावत घोकंपट्टी करत कसा बसा सोडवला. त्याकाळी संस्कृत हा पर्यायच शाळेत नसत तर मला ह्या उपयोग शून्य नरकातून जावे लागले नसते. उपक्रमींना काय वाटते? शाळांमधून संस्कृत हा विषय बंद केला जावा का?

माझ्या मते संस्कृत हा विषय हा कुठेही सक्तीचा नाही. आपल्याला तो घ्यायची सक्ती नव्हती. आता आपण तो घेतलात, न झेपल्याने कसाबसा सोडवलात आणि त्याचा दोष संस्कृत विषयावर ढकलता हे योग्य नाही. फारतर लोकांनी हा विषय घेऊ नये कारण त्यात कमी मार्क्स मिळण्याची शक्यता आहे अशी जनजागृतीची मोहीम आपण सुरू करू शकता. अर्थात् "मला कमी मार्क्स मिळाले तसेच् तुम्हालाही मिळतील" हा युक्तिवादाला "'नाचता येईना अंगण वाकडे' तुम्ही अभ्यास न केल्याने कमी मार्क्स मिळाले, पण जास्त अभ्यास करून जास्त गुण मिळवलेले लोकही आम्ही पाहिले आहेत. तसेच आम्हीही जास्त अभ्यास करून जास्त गुण मिळवू' असे उत्तर मिळाल्यास तुमचे काय उत्तर असेल याचे कुतूहल आहे.

आमच्या वेळी तर १०० मार्कांचे संस्कृत हा पर्यायच नव्हता. १०० मार्कांचे हिंदी किंवा ५० - ५० हिंदी संस्कृत. त्यापैकी दुसरा पर्याय घेतल्याने ७६ मार्क्स मिळाले. १०० मार्कांचे संस्कृत असते तर ९०+ मिळाले असते. पण म्हणून आम्ही रडत बसलो नाही किंवा १०० मार्कांचे हिंदी किंवा ५० - ५० हिंदी संस्कृत हे पर्याय बंद करून फक्त १०० मार्कांचे संस्कृतच चालू ठेवावे असे विचार मी मांडले नाहीत.

विद्यार्थ्यांकरता सर्व पर्याय उपलब्ध असावेत. लोकांनी हवे ते निवडावे हीच माझी धारणा आहे.

विनायक

मध्ये कुठेतरी 'बीजगणिताचा तुम्हाला व्यवहारात काय उपयोग झाला' अशी चर्चा वाचली. त्यात कोणीतरी यादी देऊन 'खरं तर कुठच्याच विषयाचा काहीच उपयोग नाही' असा निष्कर्ष काढला होता ते आठवलं. असं असूनही आजकालचं सुशिक्षित जग अधिक समृद्ध कसं, हा प्रश्न राहातोच.

असो. मला वाटतं आपण उपयुक्तता कशाला म्हणतो याच्यावर सर्व अवलंबून आहे. त्यासाठी शिक्षणसंस्थेची तीन महत्त्वाची कार्यं बघणं आवश्यक ठरतं.
१. मनुष्यबळाचा विकास - यात समाजाला आवश्यक अशी तंत्रं विद्यार्थ्याला शिकवणं हे येतं.
२. विद्यार्थ्याचा विकास - विद्यार्थ्याला समृद्ध नागरिक, व समृद्ध व्यक्ती बनवण्यासाठी आवश्यक माहिती देणं, तंत्रं शिकवणं.
३. विद्यार्थ्यांची वर्गवारी - कोण अधिक कर्तबगार व कोण कमी याची सर्टिफिकेटं देणं.

या तीन पूर्णपणे स्वतंत्र नाहीत, पण उपयुक्तता या तीन वेगवेगळ्या गोष्टींनी ठरते. उदाहरणार्थ, निव्वळ पाट्या टाकणारे कारकून बनवायचे असतील तर इतिहास शिकण्याची तरी काय गरज आहे? असा वाद घालता येईल. इतिहास १. साठी आवश्यक नसून २. साठी आवश्यक आहे. संस्कृत भाषा इतिहासाप्रमाणे क्र. २ चं कार्य करते असं वाटतं. अर्थातच तो विषय, क्र. ३ चंही कार्य करतो.

याहीपुढे विद्यार्थ्याचा विकास म्हणजे काय हेही नुसत्या गणित विज्ञानादी 'उपयुक्त' विषयांनी होत नाही. आपल्या बुद्धीमत्तेचे अनेक पैलू असतात. त्या सर्व पैलूंसाठी आवश्यक त्या विषयांची विभागणी गरजेची आहे. तसंच सर्व प्रकारच्या विद्यार्थ्यांना सामावून घेण्यासाठी एक विशिष्ट लवचिकताही आवश्यक आहे. हे सर्व तोकड्या साधनांनिशी करावं लागतं.

माझा मुद्दा असा आहे की शिक्षणव्यवस्था ही सोपी गोष्ट नाही. ती बदलायची असेल तर मूलभूत विचार करायला हवा. केवळ एक खांब काढून दुसरा ठेवायचा याने एखादी बिल्डिंग दुरुस्त होत नाही, तसं काहीसं तुमचा प्रश्न वाचून वाटलं. मी मांडलेल्या चौकटीसारख्या चौकटीत तुमचा प्रश्न कुठे बसतो ते सांगा. त्या गृहितकांचा, तत्वांचा परिपाक म्हणून इतर विषयही कसे अपरिहार्य ठरतात हेही दाखवून द्यावं असं वाटतं. म्हणजे नीट विचार करता येईल. अन्यथा चर्चा वाहावण्याची शक्यता आहे.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

माझ्या मते, ज्यांना संस्कृत शिकण्याची इच्छा आहे त्यांच्यासाठी हा पर्याय महाविद्यालयात असावा. माध्यमिक शालेय पातळीवर असले अनावश्यक विषय भरण्याची बिलकुल गरज नाही.

माझ्या मते संस्कृत हा विषय माध्यमिक शालेय पातळीवर सक्तीचा असावा. त्याऐवजी हिंदी हा विषय ऑप्शनल करावा. तशीही रस्त्यावर वापरण्यापुरती हिंदी, सिनेमे बघून शिकता येतेच. मात्र संस्कृत तसे शिकता येत नाही.

उपयोगाबाबत म्हणाल तर अभियांत्रिकीमध्ये आम्हाला अप्लाईड सायन्स नावाचा महाभयंकर विषय दोन सत्रांमध्ये होता. पहिल्या सत्रात उत्साहाने अभ्यास करुन ७० गुण मिळाले पण या विषयाचा संगणक शास्त्राशी काही संबंध नसल्याचे लक्षात आल्यावर हा विषयच ऑप्शनला टाकल्याने दुसऱ्या सत्रात मी या विषयात नापास झालो व अनेक कंपन्यांच्या क्यांपस इंटरव्यूच्या निकषात बसू शकलो नाही. अद्यापिही अधूनमधून श्रॉडिंजर वगैरे भयानक शब्द आठवतात (उपक्रमावरही कोणीतरी त्याबाबत चर्चा करते ) व दोनचार दिवस झोप उडते.

अर्थात यापेक्षाही भयानक असे अप्लाईड मेकॅनिक्स सारखे विषय इतरेजनांना होते हे पाहून त्यांच्या दुःखात आम्ही समाधान मानत असू. (ते सदस्यही पुढे संगणक कंपन्यांमध्येच आले व मेकॅनिक्स अप्लाय करायला संधी मिळाली नाही)

केवळ उपयोजितेचा निकष लावला तर फक्त भूगोलासारखेच विषय सक्तीचे करावेत म्हणजे उन्हाळ्यात रात्र छोटी व दिवस मोठा, तर हिवाळ्यात रात्र मोठी व दिवस लहान वगैरे गोष्टींचा व्यावहारिक आयुष्यात वापर होऊ शकतो व निदान भर उन्हाळ्यात होणारी लग्ने बंद होऊन लोक जरा दिवाळीबिवाळीत लग्ने करतील.

असो.

संस्कृत जी भाषा जिवंत आहे का हा मुद्दा वेगळा आणि ती शिकणं / शिकवणं गरजेचं आहे का हा मुद्दा वेगळा असे मी समजतो. मी स्वतः १०० मार्कांचे संस्कृत शिकलो. सध्या गेले ३ महिने एक परदेशी भाषा शिकतो आहे. आणि इतकं सांगु शकतो की परकीय भाषा शिकताना मला इतर कोणत्याहि भाषेपेक्षा (अगदी मराठीपेक्षाही) संस्कृत शिकल्याचा फायदा होतो आहे. कारण संस्कृत शिकताना जो व्याकरणाभिमुख विचार करण्याची सवय लागते / लावली जाते त्याचा उपयोग नवी भाषा शिकताना होतो.

उदा. द्यायचं झालं तर मराठी बोलताना एखाद्या शब्दाला द्वितीयेचा प्रत्यय लावावा का तृतीयेचा हा विचार मी जाणीवपूर्वक करत नाहि.. मात्र परकीयभाषा शिकताना संस्कृतचे अमुक धातुला अमुकची अपेक्षा असते वगैरे आठवतं.. त्याच पद्धतीने नवी भाषा शिकताना जावीवपूर्वक व्याकरणाचा विचार करणे आवश्यक असते व त्याची सवय संस्कृतने लावली आहे.. नव्या भाषेतील विभक्ती प्रत्ययांचा (संस्कृतसारखा) वेगळा तक्ता केला तर भाषा शिकणे सुलभ होते हा स्वानुभव आहे.

आता प्रश्न रहातो संस्कृतच का? कोणतीही परकीय भाषा शिकता येईल.. हरकत काहिच नाहि मात्र त्यासाठी ती भाषा तितक्या अधिकाराने व इतक्या विस्ताराने शिकवणारे शिक्षक इतक्या संख्येने भारतात सहज उपलब्ध आहेत का?

ऋषिकेश
------------------
भ्रष्टाचार संपविण्याचा सर्वोत्तम आणि सर्वात सोपा(?) उपाय म्हणजे त्यात स्वतः सहभागी न होणे

आरक्षणाच्या विरोधात 'मेरिट'विषयक युक्तिवाद करण्यासाठी संस्कृत विषयातील गुणांचा संदर्भ देतात का? तशी तफावत असते का?

ही चर्चा महाराष्ट्रापुरत्या पाठ्यक्रमाशी संबंधित आहे.पण तरीही ती पूर्ण भारताला लागू पडेल अशी आहे.
आजानुकर्ण यांच्या मताशी सहमत. पूर्ण भारतभर निदान ५० गुणांचा तरी संस्कृत विषय माध्यमिक शिक्षणात असावा.
१. संस्कृत भाषा भारतातील अनेक भाषांची आई किंवा मावशी असल्याने ती भाषा शिकल्यास इतर भाषांची निदान तोंडओळख तरी सोपी होईल.
२. भारतात काही विशिष्ट समुहापुरते मर्यादित असलेले, मक्तेदारी समजले जाणारे ग्रथित ज्ञान सर्वजनांमध्ये पसरू शकेल.संस्कृत शिकणे अवघड असते, ते काही खास लोकांनाच शक्य आहे अशा अनेक गैरसमजुती नाहीशा होऊ शकतील.
३. संस्कृत व्याकरण अभ्यासामुळे विद्यार्थ्यांच्या स्मरणशक्तीला चालना मिळेल.
४. संस्कृतातील अनेक 'अप्लाईड' साधने सोपी होतील - उदा. वैदिक गणित.
५. निदान काही सुभाषिते तरी पाठ होतील - हेही नसे थोडके.
(संस्कृत अवघड आहे. पण माध्यमिक शाळेत इंग्रजी आणि गणित हे विषय अवघड जाणारे अनेक विद्यार्थी आहेत. तसेच भारतातील शेकडा >५०% विद्यार्थ्यांचा बीजगणित - भूमिती यांच्याशी प्रत्यक्ष आयुष्यात व्यावहारिक संबंध येत नसावा. विदा नाही.)