दादोजी कोंडदेव आणि समर्थ रामदास यांचे शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील स्थान याविषयी एवढी वादळे उठण्याचे एकमेव आणि ढळढळीत कारण म्हणजे हे दोघेही ब्राह्मण होते, असे आणि इतकेच आहे. ज्या शिवाजी महाराजांना मराठा समाजाने कायम आदर्शवत मानले आणि ब्राह्मणांविरुद्धचे प्रमुख अस्त्र म्हणून वापरले, त्या शिवाजीच्या जडणघडणीत ब्राह्मणांचा वाटा होता, हे पचवणे ब्राह्मणेतर समाजाला, विशेषतः मराठा समाजाला फारच अवघड जात आहे. इतिहासाची मोडतोड करत राहाणे आणि नवनविन पुराव्यांच्या आधारे ही दोन नावे इतिहासातून पुसून टाकण्याचा प्रयत्न करणे ही यावरची स्वाभाविक प्रतिक्रिया आहे. रामदासांचे उल्लेख 'रंडीबाज रामदास' असे करणे, दादोजी कोंडदेवांचा लाल महालातला पुतळा हलवावा म्हणून आंदोलन करणे हे असेच प्रयत्न आहेत. शिवाजी महाराजांच्या अष्टप्रधान मंडळातली ब्राह्मणांची संख्या हीही अशीच खुपणारी बाब. गेल्या काही वर्षांत असे प्रयत्न पद्धतशीरपणे सुरु आहेत - विशेषतः पश्चिम महाराष्ट्रात.
ब्राह्मणांना इतका विरोध का यावर पूर्वीही चर्चा झाली आहे. टाळी एका हाताने वाजत नाही. ब्राह्मण समाजानेही वर्षानुवर्षे समाजावर आधी धर्माचा, मग बुद्धीचा वापर करुन आपले वर्चस्व ठेवले. आता बदलत्या परिस्थितीनुसार कुवतीवर आधारलेली
समाजरचना स्वीकारणे ब्राह्मणांनाही जडच जात आहे. 'कितीही झाला भ्रष्ट, तरी तो तीन्ही लोकी श्रेष्ठ' हे ब्राह्मणांनाही विसरता आलेले नाही. 'देवब्राह्मण, गोब्राह्मण' हे उल्लेख आता सांकेतिक अर्थाने घ्यायचे आहेत, हे ब्राह्मणही विसरलेले आहेतच.
त्यामुळे ही तेढ अशीच राहाणार, किंबहुना वाढतच जाणार असेच दुर्दैवाने म्हणावेसे वाटते. गागाभट्टांनी राजांचा राज्याभिषेक केलाच नाही, असे मराठा महासंघातर्फे सादर केलेल्या नवनवीन पुराव्यानिशी शाबीत होईल (होतेच आहे!) आणि ब्राह्मण महासंमेलनात जानवे आणि शेंडी ही ब्राह्मणवैशिष्ट्ये जपली पाहिजेत, ब्राह्मणांनी संततीनियमन करु नये, ब्राह्मण मुलींनी जीन्स घालू नयेत आणि परजातियांशी लग्ने करु नयेत असे ठराव संमत होतील (झालेलेच आहेत!) . या सगळ्या गदारोळात 'इतिहासाचे अवजड ओझे, डोक्यावर घेऊन ना नाचा, करा पदस्थल त्यांचे आणिक, चढुनि त्यावर भविष्य वाचा' हे लिहून ठेवलेल्या एका दृष्ट्या कवीकडे कुणाचेही लक्ष जाणार नाही व अगदी गेलेच, तर तो कवी ब्राह्मण असल्यामुळे त्याचे म्हणणे स्वीकारायचे की नाही यावर नवे वाद सुरु होतील!
सन्जोप राव
होगा कोई ऐसा भी, कि 'गालिब' को न जाने?
शाइर तो वो अच्छा है, प' बदनाम बहोत है

ब्राह्मणांना इतका विरोध का यावर पूर्वीही चर्चा झाली आहे. टाळी एका हाताने वाजत नाही. ब्राह्मण समाजानेही वर्षानुवर्षे समाजावर आधी धर्माचा, मग बुद्धीचा वापर करुन आपले वर्चस्व ठेवले. आता बदलत्या परिस्थितीनुसार कुवतीवर आधारलेली
समाजरचना स्वीकारणे ब्राह्मणांनाही जडच जात आहे. 'कितीही झाला भ्रष्ट, तरी तो तीन्ही लोकी श्रेष्ठ' हे ब्राह्मणांनाही विसरता आलेले नाही. 'देवब्राह्मण, गोब्राह्मण' हे उल्लेख आता सांकेतिक अर्थाने घ्यायचे आहेत, हे ब्राह्मणही विसरलेले आहेतच.

मला वाटते ब्राह्मणांना विरोध असण्याचे मुख्य कारण म्हणजे पेशवाई. (मराठा) शिवाजीचे राज्य (ब्राह्मण) पेशव्यांनी बुडवले असा मराठ्यांचा समज आहे. दुसरे म्हणजे इंग्रजी राज्य आल्यावर ब्राह्मण समाजाने इंझपाट्याने ग्रजी शिकून नोकर्‍या पटकावल्या. तीच गोष्ट महार समाजाची. आंबेडकरांच्या प्रेरणेने तोही समाज शिकून पुढे आला. म्हणून मराठा समाज या दोघांच्याही विरोधात आहे. भले वरून कितीही फुले - शाहूमहाराज - आंबेडकरांचा महाराष्ट्र असल्याचा घोषणा देऊ देत.

सध्याची व्यवस्था कुवतीवर आधारलेली आहे की नाही यावर दुमत असू शकेल, पण ब्राह्मण समाजाने वस्तुस्थिती स्वीकारली आहे. शेवटी कुरूंदकरांचे एक वाक्य कायमचे लक्षात राहिले आहे "ब्राह्मणांनी कितीही स्वतःला अग्रजन्मा म्हणवले तरी पृथ्वीचा उपभोग क्षत्रिय आणि वैश्यच घेतात ही वस्तुस्थिती आहे."ब्राह्मण संमेलनात पास झालेले ठराव ब्राह्मण खरोखर आचरणात आणत असतील असे वाटते? करमणूक यापेक्षा जास्त किंमत या ठरावांना नाही.

विनायक

>>त्या शिवाजीच्या जडणघडणीत ब्राह्मणांचा वाटा होता, हे पचवणे ब्राह्मणेतर समाजाला, विशेषतः मराठा समाजाला फारच अवघड जात आहे.

याउलट ब्राह्मण गुरू होते म्हणून शिवाजी घडला (रामदास आणि दादोजी नसते तर शिवाजी कुठला इतका पराक्रम करता!!) असा दावा करण्यासाठीच ब्राह्मणांनी इतिहासात ही नावे घुसडली असे मराठ्यांचे म्हणणे असते. खरेखोटे माहिती नाही. कुरुंदकरांनी आपल्या जागर पुस्तकात असेच काहीसे म्हटल्याचे स्मरते.

(मूळ गंमतीची गोष्ट म्हणजे शिवाजी मराठा - क्षत्रिय असल्याचे तेव्हाच्या मराठ्यांना कोठे मान्य होते?).
नितिन थत्ते

दादोजी कोंडदेव आणि समर्थ रामदास यांचे शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील स्थान याविषयी एवढी वादळे उठण्याचे एकमेव आणि ढळढळीत कारण म्हणजे हे दोघेही ब्राह्मण होते, असे आणि इतकेच आहे
असे आणि इतकेच नसून वादळे उठवणार्‍यांचे वैयक्तिक, राजकीय,सामाजिक स्वार्थ ही कारणे खरी आहेत.
पेशव्यांना राज्य मिळाले हे सत्य असले तरी ब्राह्मण बहुतांशी राजाश्रयावर जगत आले ही बाब नाकारता येत नाही.
राजाश्रयामुळे लिमिटेड सत्ता असलेले ब्राह्मण वर्णव्यवस्थेतील इतरांना जास्त छ्ळतील की ज्याच्या हातात राज्याची सत्ता आहेत ते?
राज्यकर्ते, जमीनदार,सावकार हे सर्वच ब्राह्मण होते का?
बलात्कार्, वेठबिगारी, देशोधडीला लावणे, वर्णव्यवस्थेतील ठराविक लोकांची अशी पिळवणूक करणारे ब्राह्मण होते का? याचे उत्तर नाही असेच आहे. मग ब्राह्मणांविरोधी मते मुद्दाम तयार केली गेली , त्यांच्या वागण्यात जे काही थोडेसे बोट ठेवण्यासारखे दिसले त्याच्या आधाराने काळेकुट्ट चित्र तयार केले गेले. असो.
वैचारिक गुलामगिरी फक्त ब्राह्मण करतात का? नाही. ब्राह्मण करतात ते सर्व चुकीचे आणि इतर करतात ते सगळे बरोबर असे मत असणे फार फायद्याचे असते. (वेळ झाल्यास आणखी सविस्तर प्रतिसाद देईन.)

>>राज्यकर्ते, जमीनदार,सावकार हे सर्वच ब्राह्मण होते का?
सावकार तर ब्राह्मण होतेच.

जमीनदार मात्र नसावेत. ब्रिटिशांच्या आगमनानंतर ब्राह्मण जमीनदार हा प्रकार झाला असावा.
पूर्वी राजेरजवाड्यांचा ब्राह्मणांना गावे 'दान' करण्याचा प्रघात होता. तशा सनदी देशभरच्या ब्राह्मणांकडे असत. परंतु गावे दान करण्याचा भारतातला अर्थ 'त्या गावाचे करस्वरूपातले उत्पन्न' असा होता. त्या जमिनीची मालकी त्या ब्राह्मणाला दिलेली नसे. (किंबहुना जमिनीची खाजगी मालकी ही कल्पनाच अस्तित्वात नसावी). तसेच त्या जमीनींवर शेती करणार्‍यांना प्रतिबंध करणे वगैरे करणे शक्य नसे.

ब्रिटिशांच्या अंमला खाली ब्रिटिशांच्या मालमत्तेविषयक कल्पनांनुसार या दानपत्रांचा मालकी हक्क असा अर्थ लावला गेला. त्यामुळे गावोगावी जमीनदार ब्राह्मण निर्माण झाले. आणि नव्या कल्पनांनुसार मालकी हक्काबरोबरच 'एक्सक्लूजिव् राईट्स्' ची कल्पना रूढ झाली. (ब्रिटिशांच्या राज्यात वकील या जमातीला एकदम महत्त्व आले त्याचे कारणही बहुधा मालमत्तेविषयक ह्या बदललेल्या कल्पना हे होते).

वरील स्वरूपाचे विवेचन स्टॅनले वोल्पर्ट व जवाहरलाल नेहरूंच्या लिखाणात वाचले होते.

तर सांगण्याचा मुद्दा हा की जमीनदार ब्राह्मण हे प्रकार नजीकच्या भूतकाळातले (कूळकायदा अस्तित्वात येईपर्यंतचे) वास्तवच होते. ते फुले आगरकर इत्यादि सुधारकांना दिसत होते. त्यामुळेही ब्राह्मण हे शोषक म्हटले गेले असतील.

नितिन थत्ते

आता दुसरा प्रश्न आहे की ब्राह्मण असणे हा गुन्हा आहे का? अर्थातच नाही. ब्राह्मण असण्याची शरम वाटण्याचेही काही कारण नाही. अगदी आवश्यक असेलच तर ब्राह्मणांनी ब्राह्मण असल्याचा अभिमानही बाळगावा, पण ब्राह्मणांचे दोष डोळसपणे स्वीकारण्याची तयारीही असावी.

सन्जोपरावांच्या वरील मताशी सहमत. आणि हे सगळ्याच जातींना लागू पडते हे ही तितकेच खरे.

जहागिरी नव्हत्या असे माझे म्हणणे नाही. परंतु जमिनीची मालकी हा प्रकार ब्रिटिशांच्या अंमलात घडला. शहाजीला पुणे सुप्याची जहागीर होती म्हणजे तेथील जमीन शहाजीच्या मालकीची नव्हती. त्या जहागिरीत आम जनतेला येण्याजाण्यास, शेती करण्यास, राहण्यास शहाजी कुठल्याही प्रकारे मज्जाव करू शकत नसे. जहागीर म्हणजे फक्त करवसुलीचे हक्क.

तसा 'एक्सक्लूजिव राईट टु लॅण्ड' (राईट टु एक्सक्लूड अदर्स फ्रॉम यूज) ब्रिटिशांच्या काळातच निर्माण झाला.

तसाच प्रकार दक्षिणेतल्या मंदिरांच्या जमिनीबाबतही असावा.

नितिन थत्ते

ब्राह्मण असणे हा गुन्हा आहे का? अर्थातच नाही. ब्राह्मण असण्याची शरम वाटण्याचेही काही कारण नाही. अगदी आवश्यक असेलच तर ब्राह्मणांनी ब्राह्मण असल्याचा अभिमानही बाळगावा, पण ब्राह्मणांचे दोष डोळसपणे स्वीकारण्याची तयारीही असावी.

संजोपरावांच्या वरील अवतरणाशी तसेच एकूण प्रतिसादाच्या मतितार्थाशी सहमत.

यावरून पुलंनी "माझा नवा मित्र: हंगेरी"त दिलेले झोल्तान कोदॉयचे वाक्य आठवले "आपल्या वाद्यावर प्रेम जरूर करा मात्र जगात प्रेम करण्यासारखे ते एकच वाद्य आहे असे मात्र समजू नका"

ऋषिकेश
------------------
भ्रष्टाचार संपविण्याचा सर्वोत्तम आणि सर्वात सोपा(?) उपाय म्हणजे त्यात स्वतः सहभागी न होणे