ताटाळं- ताटं ठेवायचं शेल्फ
फडताळ- खाद्यपदार्थ (विशेषकरून दूध) ठेवायचं कपाट
शकुंतला- तूप ठेवायचं छोटं भांडं.
किसणी- भाज्या किसण्यासाठी
चाळणी- भाज्या धुताना, अतिरिक्त पाणी वाहून जाण्यासाठी वापरण्यात असलेली भोकांची ताटली
खवणी- नारळाच्या वाटीतलं खोबरं खवून वेगळं काढण्यासाठी
पोळपाट- पोळ्या लाटण्यासाठी सपाट पृष्ठभाग
लाटणं- पोळ्या लाटण्यासाठी गोल दंडाकार वस्तू

राधिका

कुंडा या नावाचे एक भांडे आहे. तळाशी गोलाकार निमुळते. वर विस्तारलेले. घरी त्यात लोणी काढले जाते किंवा दही लावले जाते. हा वास्तवात बाऊलच आहे. स्टीलचा इतकेच.
वाट्यांमध्ये काठाची वाटी असते.

सोर्‍या - चकली, शेव पाडण्यासाठी ह्याचा उपयोग होतो.पूर्वी लाकडी सोर्‍या मिळत असे हल्ली धातूचे निघालेत. (धातूच्या सोर्‍यात साचा आणि आत बाहेर होणारा दट्ट्यावाला भाग ह्यात माया (गॅप्) अगदी जेमतेम असल्याने आत हवा अडकली जाऊन सोर्‍या दाबणे अशक्य होऊन बसते. त्यामानाने लाकडी सोरे बरे पडतात असा माझा अनुभव.)
तिवई - तीन पायांचा स्टँड ह्यावर माठ, हंडा, कळशा असे रचून ठेवत
तसराळं - पहिल्या भागात ह्याचा उल्लेख आहे पण अर्थ फारसा नीट दिलेला नाही. ताटलीपेक्षा मोठे आणि परातीपेक्षा लहान आणि कमी उंचीचे काठ असलेला पसरट थाळा.
नरसाळं - अरुंद तोंडाच्या बाटलीत तेल/तूप भरायला सोयीचं पडेल असे कोनाकृती भांडे ज्याच्या तळाला भोक असते आणि नळी जोडलेली असते.
पाटा/वरवंटा - तास मारुन ठोके काढलेली चौकोनी जाड दगडी लादी (साधारण १.५ * २ फूट मापाची) आणी तसाच दगडी ठोके मारलेला दंडगोल - चटणी वगैरे वाटायला उपयोगी - कौशल्याचे काम.

सोंगटी - पंगतीच्या वेळेला उदबत्ती खोचून ठेवायचे साधन. बहुदा हे चांदीचे असे. सोंगटीच्या खेळातल्यासारखा आकार असल्याने ह्याला सोंगटी नाव पडले.

सध्या एवढेच आठवताहेत.

चतुरंग

शिंकाळं - हे भांड नाहीये कदाचित. पण शब्द आठवला बुवा.
रवी लिहिली आहे का कोणी?

वाढताना खास वापरले जाणारे शब्द-

पानं - ताटांसाठी खास वाढतानाचा शब्द. पूर्वी केळीच्या पानावर जेवण वाढले जायचे, त्यामुळे
ताट-वाटी-भांडं - वाढायला सुरुवात करण्याआधी मांडायची त्रिमूर्ती.

राधिका

पत्रावळ- ताटाऐवजी वापरण्यात येणारी पानांनी बनवलेली ताटली.
बुधला- हा काय प्रकार आहे, हे कोणी सांगेल का? बुधला म्हणजे मोठी बरणी का? हा शब्द 'अलीबाबा आणि चाळीस चोर' कथेत वाचला होता.

राधिका

कळवण्यास आनंद होतो की अवघ्या दीड दिवसात आपण ८२ वस्तूंसाठी ११३ शब्द जमवलेले आहेत.

चालू द्या.

राधिका

पूर्वी दही ठेवायला जे चिनी मातीचे छोटे भांडे असे त्याला 'आलवण' म्हणत. आणि देवातील शंखाखाली असते ती 'अडणी'.

शकुंतला- तूप ठेवायचं छोटं भांडं.

आम्ही याला तामली असे म्हणतो..

बाकी सर्व शब्द आमच्यातही तेच आहेत.

--
संस्कृत भाषा जगासि कळेना
म्हणोनी नारायणा दया आली हो
देवाजीने परि घेतला अवतार
म्हणति ज्ञानेश्वर तयालागि हो!

वेळणी - बहुतेक भात वाढायला वापरायच्या मोठ्या ताटाला वेळणी म्हणत. खाजगीवाल्यांनी चांदीची पंचपात्री( हाही एक विनोदच आहे. पंचपात्री बहुधा पंचधातूंची असावी. हे म्हणजे निळा पीतांबर म्हणण्यासारखं झालं...) मुठीत आवळून तिचा चेंडू करून पार चुरगाळून टाकली होती त्या कथेत हा उल्लेख वाचला होता . नक्की तपशील आठवत नाही. तरी चूभूदेघे.

वैल - मातीच्या चुलीशेजारी नुसत्या विस्तवासाठी एक वैल असायचे. चुलीखालीच पेटवलेला जाळ या वैलातून बाहेर यायचा. चुलीवर तवा ठेवून भाकरी भाजल्यानंतर ती उलटून या वैलावर भाजली जात असे. थेट आगीवर भाजल्यामुळे तिला जी काही खमंग खरपूस चव लागायची ती काही औरच होती म्हणे.

काहील - उसाचा रस आटवण्यासाठी वापरले जाणारे प्रचंड मोठे कढईच्या आकाराचे भांडे. अर्थात काही घरगुती भांडे नव्हे. पण इथे आवर्जून उल्लेख करावासा वाटला. यात दिवसरात्र उसाचा रस उकळला जात असे. त्याची धग आसपासच्या माणसांना सहन करावी लागत असे. त्या ऊष्ण धगीमुळेच प्रचंड उन्हाळ्यात ' अंगाची काहीली होत असे' असा वाक्प्रचार आढळतो. यावरूनच आठवलेला एक संदर्भ म्हणजे गुर्‍हाळ! हे अनेक दिवस सतत चाललेले असल्यामुळे चेंगटपणाने एखादी गोष्ट सांगत बसणार्‍या माणसाने ( थोडक्यात पिळापिळी करणार्‍या माणसाने) काय गुर्‍हाळ लावले आहे असे म्हणत असावेत.
चिं वि जोश्यांची 'चिमणरावांचे चर्‍हाट ' आणि 'चिमणरावांचे गुर्‍हाळ' अशी पुस्तके आहेत बहुतेक. किंवा यातले एक तरी आहेच. चर्‍हाट चा अर्थ - संदर्भ कोणी सांगू शकेल का?

पखाल - पाणी भरून आणण्यासाठी वापरात असलेली भलीमोठी कातडी पिशवी. आळंदीच्या नरसिंह सरस्वत्च्तींच्या मठात एक पखाल भिंतीवर अडकवून ठेवलेली मी पाहिली आहे. आता आहे की नाही बघावे लागेल.

सट - दूधदुभत्याचे जिन्नस साठवण्याचे लहान चिनी मातीचे भांडे. आमच्याकडे मुख्यत: रोजची साय जमा करण्यासाठी आणि नंतर तिला विरजण लावण्यासाठी या सटाचा वापर होतो.

लिंबाचा रस काढण्यासाठी एक खोलगट वाटी आणि त्या वाटीत बसणारी दुसरी वाटी आणि या दोन्ही वाट्यांना दांडे असलेलं एक उपकरण वापरतात. याला बहुतेक रसाळं म्हणतात. हे हल्ली धातूचं असतं पण मी लाकडाचंही पाहिलेलं आहे.

लोणची - मसाले अशा वर्षाच्या गोष्टी चिनीमातीच्या बरण्यांमधे भरून ठेवायची प्रथा आहे. या बरणीचं तोंड बंद करायला म्हणून त्यांच्यावर एखादा लहान कुंडा उपडा ठेवून वरून एक फर्‍अकं बांधतात. या प्रकाराला दादरा बांधणे असं म्हणतात.

सुपारी कातण्यासाठी अडकित्ता वापरला जात असे त्याचा उल्लेख पूर्वी आलाच असावा. बुद्धिबळाच्या खेळात रंगून गेल्यामुळे सुपारी ऐवजी हातातला लाकडी घोडा कातरून खाणार्‍या लो. टिळकांची गोष्टही लहानपणी खूप मनोरंजक वाटली होती.

प्रेशर कुकरचा उदय होण्यापूर्वी भात शिजवायच्या पितळेच्या भांड्याला बहुतेक तपेलं म्हणत. गोरगरीब सामान्यपणे मातीची भांडी वापरीत त्यांना गाडगी मडकी म्हणत.

'श्यामची आई' मधे दही लावायच्या भांड्याला एक शब्द वाचला होता. आता आठवत नाही. श्यामला पोहायला शिकण्यासाठी आई फटके मारून घराबाहेर पाठवते त्या गोष्टीत ती म्हणते की त्या भांड्यात दही आहे ते चाटून टाक. त्या भांड्याचे नाव बहुतेक कोंढी आहे . कोणी सांगू शकेल का?

लहान बाळांना बरीच औषधं उगाळून देतात ती घुटी पाजण्यासाधी वाटीला एकीकडे पन्हळ असलेलं लहानसं ( बहुतेक चांदीचं) भांड असतं त्याला बोंडलं म्हणतात .
तशीच एक बोथीही असते, वसंत बापटांच्या कवितेत वाचलेल्या या शब्दाचा अर्थ मात्र विसरले.
देव्हार्‍यातिल गंधफुलातच झाकुन ठेवा ती पोथी
अशी बुद्धीला भूक लागता कशी पुरेल आम्हा बोथी
रविबिंबाच्या घासासंगे नको आम्हाला शिळी कढी
गतकाळाची होळी झाली धरा उद्याची उंच गुढी
अशी कविता आहे ती.

चंदन किंवा जायफळ वगरे उगाळण्यासाठी गोलाकार दगडी सहाण वापरतात.

--अदिती

-------------------------------------
वीज कडाडुन पडता तरुवर कंपित हृदयांतरि होती
टक्कर देता फत्तर फुटती डोंगर मातीला मिळती
झंझावातापोटी येऊन पान हलेना हाताने
कलंक असला धूऊन टाकणे शिवरायाच्या राष्ट्राने

तुपाच्या लोटीला बुटकुली
खोबरेल तेलाच्या चोच असलेल्या बसक्या बाटलीला झारी
आणि हळद कुंकू ठेवण्याच्या दोनखणी डब्याला कुयरी म्हणत.

नितिन थत्ते

kaathavat

काथवट व मोदक पात्र

स्वयंपाकघरातील हरवलेले शब्द हा शुभांगी रायकर यांचा लेख.

तुम्ही भारतात असाल तर तुमच्या भ्रमणध्वनीवर उपक्रम चे नवे लेख एस.एम.एस. ने मिळवण्यासाठी हे पाहा.

कुठे वाचल्यासारख वाटत नाही म्हणून टाकते
घमेलं.....

मोठ्या पसरट भांड्याला घमेलं म्हणतात.

मापटं - धान्य मोजायचे भांडे.
सुप - धान्य निवडायचे एक भांडे / उपकरण.

विळीसाठी पावशी हा शब्द ऐकला आहे.

दगडी - सायीचं दही लावण्याच्या चिनी मातीच्या जड भांड्याला आमच्याकडे 'दगडी' म्हणतात. कदाचित ही भांडी पूर्वी दगडाची असावीत.

सतेलं - आमच्या घरी तूप/तेल ठेवण्याच्या लहान भांड्याला 'सतेलं' म्हणतात.

माझी आई खांदेशाकडील असल्याने हे शब्द तेथील असावेत असे वाटते.

इतर काही शब्द आठवतात ते असे -

डाव - वरणादि पातळ पदार्थ वाढण्यासाठी असलेली खोलगट पळी. (आजकाल या शब्दाचा अर्थ वेगळा होतो ;-) )

सहाण - गंध/औषधे वगैरे उगाळण्यासाठीचा लहान दगडी प्ल्याटफॉर्म.

पेढेकाठी डबा - याच्या झाकणाच्या बाजू पेढ्यासारख्या निमुळत्या असतात (हा बहुधा जेनेरिक शब्द नसावा)

-- येडा बांटू

गंधाची तबकडी कसे नाही आठवले? आणि नैवेद्याचा द्रोण,पंचामृताचे कचोळे ...बहुतेक चांदीची आढळतात ही भांडी.

मुदाळं - मूद पाडायची, आतून गोलसर आकार असलेली वाटी.
लंगडी - प्रेशर कुकरमधे ठेवायच्या डब्याला लंगडी म्हणतात.

तवा - पोळ्या, भाकर्‍या, आंबोळ्या भाजायचा धातूचा जाड पत्रा. :-) हा पूर्वी लोखंडी असायचा हल्ली मिश्र धातूच्या जाड पत्र्याला रासायनिक लेप लावून बनवतात.

हा शब्द अरबी भाषेतून मराठीत आला असावा अशी शंका आहे.

तकाटणे हे कचरा गोळा करायच्या सुपासारख्या पत्र्याच्या वस्तूला म्हणतात. तकाटणे वरून आठवले....धूप जाळण्याचे धुपाटणे
शंख ठेवण्याची अडणी.

नितिन थत्ते

मोठी पेटी म्हणजे संदूक. [भांड्याकुंड्यात घ्यायचा का हा शब्द ? ]

-दिलीप बिरुटे

गडू - मराठीतला ८ आकडा आणि त्याचे प्रतिबिंब एकमेकांसमोर ठेवून जोडले आणि वर काठ लावले तर दिसेल तसे दिसणारे भांडे. धातूचे. कधी कधी छोट्या कमंडलूलाही गडू म्हणतात. उदा. गंगेच्या पाण्याचा गडू.

षोडषोपचार पूजेच्या पूजासाहित्यात अभिषेक पात्र, तांब्यापळी, पंचपात्र यासारखी भांडी, करंडा, आरती-तबक, निरांजन, समई, कर्पूर पात्र (पंचारती), धूपपात्र, फुले ठेवण्यासाठी तबके किंवा परड्या आदी अनेक वस्तू असतात.

थुंकण्यासाठी तस्त.

नितिन थत्ते

टींब....कळशी शब्द झाला का ?

-दिलीप बिरुटे