मुद्दे.

श्री. धनंजय,

नमस्कार. श्री. ओक आणि आपण स्वतः ह्या दोघांमधील चर्चेशी माझा स्वतःचा काही संबंध नाही, तरीही मूळ लेखांत माझा उल्लेख आलेला असल्यामुळे, तथा ह्यापूर्वी ह्या विषयावर आपली-माझी थोडी चर्चा झालेली असल्याकारणाने थोडेसे धैर्य करून लिहितो आहे.

आत्तापर्यंत न्यायशास्त्रातील आपणांस उमगलेले "प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द" हें तत्त्व तेवढेच आपण चर्चिता आहात. नैयायिकांनी ह्याबाबतीत आणखी एका तत्त्वाची चर्चा केलेली आहे तीही आपणांस ठावूक असेल असे गृहित धरून मी त्याची आपणांस सोप्या शब्दांत आठवण करून देवू इच्छितो. "प्रत्यक्ष, अनुमान, उपमान आणि शब्द" हें तत्त्व बरोबरच आहे ह्यात शंका नाही. परंतु येथे उद्भविलेल्या प्रसंगामध्ये हे तत्त्व थोडे वेगळ्या रीतीने लागू होते. मी अभ्यासिलेल्या काही टीकांअनुसार कोणताही वितर्क हा एकास एक ह्या पद्धतीने व्हावा. उदा. प्रत्यक्ष अनुभव विरुद्ध प्रत्यक्ष अनुभव असा वितर्क व्हावयास हवा. प्रत्यक्ष अनुभव विरुद्ध अनुमान असा वितर्क होत असेल तर त्या वितर्कास कणमात्र दिशा नाही. असा वितर्क मुळांतूनच अर्धवट आहे, आणि त्यामुळे अभ्यासाकरिता एकार्थाने सर्वथा त्याज्यच आहे. प्रत्यक्षानुभवासमोर अनुमानादि इतर तत्त्वे ही केवळ फुसकी ठरू शकतांत. ह्यामुळे, प्रत्यक्षाबाबत काही वाद निर्माण होत असेल तर तो वाद निष्कारणच वाढविण्यापेक्षा प्रात्यक्षिक करणे अधिक सोपे असते असे आधुनिक न्यायशास्त्र सांगते. त्यातून वादी-प्रतिवादी दोन्ही पक्षांचे शब्द आणि समय वाचविणे आणि तरीही वादामध्ये योग्य त्या मार्गाने प्रगती करणे हे अपेक्षित असते. आपणांसाठीही शाब्दिक वादापेक्षा प्रात्यक्षिक सोपे ठरू शकेल असे मला व्यक्तीशः वाटते.

त्यातही मला असे वाटते की आपण स्वतः प्रत्यक्ष अनुभव घ्यावा असे श्री. ओक ह्यांचे आग्रही प्रतिपादन नसावे. मी नाडी ग्रंथांचा अनुभव घेणार नाही, घेण्याची गरजही नाही कारण माझा सैद्धांतिक तर्कांवर पुर्ण विश्वास आहे. असे म्हणणार्‍यांनी आता तरी पुनर्विचार करावा. असे त्यांनी आपल्या स्याद्वादावरील लेखाखालील प्रतिसादात म्हटले आहे. तरीही आपण स्वतः प्रत्यक्षानुभवाचा मुद्दा चर्चेत आणिता आहात. असे करतांना आपल्या सुप्तमनांत 'विलक्षण' नाडिग्रंथांच्या बाबतीत 'विलक्षण उत्सुकता' असेल कदाचित् - ती दिसते. (असणारच, त्याशिवाय आपण श्री. ओक ह्यांच्या लेखास थेट प्रतिसाद लिहिला नसता! हे घडतांना मी तरी प्रथमच पाहतो आहे!) परंतु पुढे 'प्रत्यक्ष माझ्यासाठी नाही' असे आपण जाहिर करतां, आणि त्यातून आपण अनुभव घेणार नाही ही भूमिका स्पष्ट करतां. ह्याचे एकमेव कारण त्यातील 'भविष्य' हा शब्द असावा. तो शब्द त्यात नसतां, तर एक अभ्यासक ह्या नात्याने आपण अशी ताठर भूमिका घेतली नसती असे राहून-राहून वाटते. चूकभूल देणेघेणे. श्री. ओक ह्यांनी म्हटल्याप्रमाणे एक अभ्यासक म्हणून आपल्या व्यक्तिमत्वाचे सर्वांना कुतूहल आहे. आपण व्यक्त केलेली वैचारिकता, विद्वत्तापूर्ण टीका - टिप्पण्या जालावरील वाचकांना आपापली मते बनवायला, तपासून पहायला आणि सार्वजनिक मत बनवायला प्रवृत्त करतात, इत्यादि इत्यादि सर्वविदित आहे. असे असतांना - केवळ 'भविष्य' ह्या शब्दामुळे - एक अभ्यासक म्हणून आपण इतके चाचरत असाल, तर अभ्यासकांच्याबाबतीत केल्या जाणार्‍या 'वैचारिकता, विद्वत्ता' ह्या शब्दप्रयोगांस काही विशेष महत्त्व नाही असे माझे प्रांजल मत आहे. तसेही काय, लोकशाहीत सगळेच वैचारिक आणि सारेच विद्वान! असो.

---

काही विज्ञाननिष्ठ अभ्यासकांची हीच गोची होत असते. मला काही महिन्यांपूर्वी आलेल्या एका निरोपात येथील एका अनामिक विज्ञाननिष्ठ अभ्यासकाने स्वतः नाडिज्योतिषाचा प्रत्यक्षानुभव घेतल्याचे साद्यंत कळवून, मी नाडिज्योतिषावर विश्वास ठेवत नाही असे publicly maintain करणार कारण मी विज्ञाननिष्ठ असून मला माझ्या भूमिकेमध्ये बदल करणे योग्य वाटत नाही - माझी आजपर्यंतची भूमिका तीच होती' असे कळवले होते.

खरे पाहता विज्ञाननिष्ठांनी असे घाबरून, 'काही निष्कर्ष जनतेसमोर मांडता येत नाहीत कारण ते अवैज्ञानिक निष्कर्ष आहेत' असे म्हटल्यास विज्ञानाची प्रगती कदापि होणार नाही. ह्याउलट, अशा निष्कर्षांमध्ये काही विज्ञान आहे काय, असल्यास ते काय ते शोधून काढता येवू शकते.

---

असो. आपण सुज्ञ आहातच. एक अभ्यासक म्हणून आपल्या व्यक्तिमत्वाचे सर्वांना कुतूहल आहे. आपण व्यक्त केलेली वैचारिकता, विद्वत्तापूर्ण टीका - टिप्पण्या जालावरील वाचकांना आपापली मते बनवायला, तपासून पहायला आणि सार्वजनिक मत बनवायला प्रवृत्त करतात, इत्यादि इत्यादि सर्वविदित आहे. आपण हा शोध घेवून आपले निष्कर्ष उपलब्ध करून दिलेत तर दूरदूरच्या लोकांना वैज्ञानिक दृष्टीने हे ग्रंथ बघता येतील. आपल्या कष्टाचा हा गैरफायदा नाही, तर लोक आपणांस मनःपूर्वक आभारच देतील. मी काय, निव्वळ, विज्ञानावर श्रद्धा असणारा एक साधारण अधिवक्ता आहे. भारतीय राज्यघटनोपदिष्ट मूलभूत कर्तव्यांच्या तत्त्वांमधील एक तत्त्व 'समाजामध्ये वैज्ञानिक दृष्टीकोनाचा प्रसार करणे' त्याचा खंदा समर्थक असल्याकारणे, विज्ञानाच्या प्रगतीसाठी जेथे योग्य वाटले तेथेच बोलणार.

("अमुक एक पट्टीग्रंथातील मजकूर हा भविष्यनियोजनासाठी असल्याने अभ्यासास उपयोगी नाही" असे एकाद्याने म्हटल्यामुळे इतर विज्ञानाभ्यासकांचे काही बिघडू नये.)

धन्यवाद.
--

श्री. ओक सर, नमस्कार. आपण मला haiyohaiyaiyo@gmail.com येथे लिहू शकता. माझ्या लिपिशास्त्राभ्यासाचा उपयोग माझ्या समाजशास्त्राभ्यासासाठी तसेच समाजामध्ये वैज्ञानिक दृष्टीकोनाचा प्रसार करण्यासाठी पूरक ठरू शकणार असेल, तर तो तसा करण्यात मला स्वतःला आनंदच आहे.

धन्यवाद.

तमिळ्नाट्लेर्न्दु डैर्रक्टा मराट्टिदेडत्तुक्कु वंदु सेट्लान ओरु चिन्नमनिदनिन एळुत्तु यिदु!

हैयो हैयैयो!