विकृत मनोवृत्तीच्या काही मूठभर लोकांनी ते पुनःपुन्हा मिटक्या मारीत पाहिले.

मी गांधींना मानतो. (याचा अर्थ गांधींची प्रत्येक गोष्ट - किंबहुना कोठलीही गोष्ट - आचरणात आणतो असा मुळीच नाही. गांधींची विचारसरणी किंवा त्यांचे सगळेच विचार मला पूर्णपणे पटतात असाही माझा दावा नाही. आणि मी स्वतःला गांधीवादी समजतही नाही. परंतु गांधींच्या विचारांमधील 'मेथड इन द मॅडनेस', आणि कोणीही काहीही म्हणो, परंतु आपल्याला पटलेल्या गोष्टीला धरून राहण्यामागील त्यांची निदान मला दिसणारी आत्मनिष्ठा - किंवा एका प्रकारचा हट्ट किंवा हटवाद - यांबद्दल मला प्रचंड आदर आहे.)

राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे किंवा नथुरामाचे विचार मला पटत नाहीत. नथुरामाच्या कृत्याचे - गांधीहत्येचे - कोणत्याही निकषाने समर्थन होऊ शकते असे मला वाटत नाही.

सावरकरांबद्दल माझे वाचन फारसे नाही, परंतु त्यांच्या समर्थकांकडून जे काही वरवर ऐकलेले आहे त्याच्या आधारावर मला त्यांच्या विचारसरणीबद्दल जे काही थोडेफार समजते, त्यावरून (त्यांच्या राष्ट्रभक्तीविषयी पूर्ण आदर ठेवूनसुद्धा) मला त्यांची बहुतांश मते, भूमिका किंवा विचारसरणी माझ्या मनास पटण्यासारखी वाटत नाही.

मात्र उपरोल्लेखित नाटकाचा - किंवा किमानपक्षी त्याच्या हिंदी आवृत्तीचा - अटलांटात झालेला प्रयोग - आता त्यातील फारसे काही आठवत नसले तरी - मी सहपत्नीक पाहिलेला आहे.

दरडोई किमान पंचवीस डॉलर तिकीट गुणिले किमान दोन व्यक्ती या दराने खर्च करून कोणताही कार्यक्रम मी पुन्हापुन्हा पाहण्याची शक्यता नसल्याकारणाने मी हे नाटक पुन्हापुन्हा पाहिलेले नाही. (किंबहुना आजवरच्या आयुष्यात 'शोले' हा चित्रपट वगळता अन्य कोठलाच दृश्यकार्यक्रम - नाटक, चित्रपट, वाद्यवृंद किंवा आणखी काही - मला आवर्जून पुन्हापुन्हा पहावासा वाटलेला नाही. मग तिकीट स्वस्त असो किंवा महाग किंवा फुकट.)

कोणत्याही नाटकात मिटक्या मारण्यासारखे काही असू शकते याची मला कल्पना नसल्याकारणाने हे नाटक पाहताना मी मिटक्या मारल्या नाहीत. मात्र मध्यंतरात विकत घेतलेले बटाटेवडे खाताना मी जरूर मिटक्या मारल्या, हे कबूल करतो.

श्री. मुहम्मद अली जीना यांनी स्थापन केलेले 'डॉन' हे पाकिस्तानी दैनिक मी अनेकदा वाचतो. आजकाल हे वृत्तपत्र रोज वाचणे होत नसले तरी एकेकाळी या वृत्तपत्राचा मी नियमित वाचक होतो, आणि अजूनही नियमित वाचक नसलो तरी हे वृत्तपत्र आणि त्यातील लेख वाचावयास मला आवडते. पाकिस्तानातील लोकांच्या एकंदर आणि विशेषतः भारताबद्दलच्या आणि भारतीयांबद्दलच्या दृष्टिकोनाचा त्यातून मला बर्‍यापैकी अंदाज येण्यास मदत होते. मात्र या निकषावर मी पाकिस्तानसमर्थक किंवा पाकधार्जिणा ठरू शकत नाही.

त्याचप्रमाणे नथुरामाचे मन नेमके कसे चालत होते आणि त्याचे नेमके म्हणणे - मला पटले नाही तरी - काय होते, तत्कालीन घटना आणि त्यांबद्दल त्याची प्रतिक्रिया यांची (नाटककाराच्या म्हणण्याप्रमाणे) आवृत्ती नेमकी काय आहे याचा अंदाज घेण्यासाठी या नाटकाचा प्रयोग पाहण्यात मला काहीही गैर वाटत नाही.

बाकी केवळ 'मी हे नाटक पाहिले' या निकषावर जर माझी मनोवृत्ती कोणाच्या लेखी विकृत ठरत असेल तर तसे मत असण्याचा अशांचा अधिकार आहे, त्यामुळे "I love you, too!" यापलीकडे मी त्याबद्दल काहीही म्हणू इच्छीत नाही.

शेवटी, काही मूठभर लोकांनी हे नाटक पाहण्याबद्दल बोलायचे झाल्यास, या नाटकावर भारतात अल्पकाळात बंदी आल्यामुळे त्याचे भारतात अनेक प्रयोग होऊ शकले नाहीत, असे आठवते. त्यामुळे अल्प प्रयोगांत अल्पच जणांनी हे नाटक पाहिलेले असण्यात विशेष असे काही आहे असे मला वाटत नाही. अधिक प्रयोग न झाल्यामुळे अधिक लोकांनी ते पाहिले असते किंवा नसते यांबद्दल कोणताही विदा उपलब्ध नाही. (भारताबाहेर बंदी नसली तरी एका मर्यादेपलीकडे अधिक प्रयोग करणे हे आर्थिक कारणांमुळे शक्य नसावे.) त्यामुळे अशा विद्याअभावी हे नाटक त्यात फारसा दम नसल्यामुळे मूठभराहून अधिक लोकांनी पाहिले नाही, की बंदी आणून लोकांना पाहू दिले न गेल्याकारणाने मूठभराहून अधिक लोकांनी पाहिले नाही, याबद्दल कोणतेही विधान करता येणे कठीण आहे. त्याचप्रमाणे, हे नाटक आणि नाटककार विस्मृतीत जाण्यामागचे कारणसुद्धा नाटकात दम नसल्यामुळे किंवा व्यापक प्रमाणात लोकांना रस नसल्यामुळे नाटक लोकप्रिय न होणे हे आहे की बंदी आणल्यामुळे नाटक फारशा लोकांपर्यंत न पोहोचणे हे आहे, याबद्दलही कोणतेही विधान करणे धाडसाचे आहे असे वाटते.

(अवांतरः तशीही बहुतांश मराठी नाटके ही काही मूठभर अभिजनांव्यतिरिक्त इतरेजनांकडून फारशी पाहिली जात असावीत अथवा लोकप्रिय असावीत किंवा नाही याबद्दल साशंक आहे. चूभूद्याघ्या.)

आता ते नाटक आणि नाटककार विस्मृतीत गेले. गांधीजींची जागतिक लोकप्रियता अबाधित आहे.

म्हणजे गांधीजींचे सर्व बरोबर आहे असे होत नाही.

किंवा, दुसर्‍या शब्दांत, गांधींवर प्रेम करणार्‍यांनासुद्धा गांधींचे सर्वच पटले पाहिजे असेही नाही.

आधी म्हटल्याप्रमाणे, गांधींना मी मानतो. मात्र त्यांचे आर्थिक विचार (मला जितपत कळले त्याप्रमाणे) मला पटत नाहीत. त्यांची शाकाहाराबद्दलची मते (मला कळली तशी) मला पटत नाहीत. त्यांची लैंगिक व्यवहारांबद्दलची मते ('माझे सत्याचे प्रयोग' आणि विशेषतः त्यातील काही प्रसंग वाचून जितपत थोडेफार आठवत आहेत त्याच्या आधारावर मला जे काही कळते असे वाटते त्यावरून) मला पटतात असे वाटत नाही.

याचा अर्थ त्यांच्या विचारसरणीप्रमाणे आणि तत्कालीन परिस्थिती त्यांना जशी कळली त्याप्रमाणे ती मते त्यांच्यापुरती बरोबर नसतीलच, असेही नाही. परंतु मला ती सर्व बरोबर वाटलीच पाहिजेत, किंवा वाटत नसल्यास त्यांच्यावर प्रेम करण्याचा किंवा त्यांच्याबद्दल आदर बाळगण्याचा अधिकार मला नसावा, असे काही असावे असे वाटत नाही. चूभूद्याघ्या.

मराठी असे आमुची मायबोली तिला बैसवूं वैभवाच्या शिरी |
***********************************
श्री.विनायक लिहितातः"...आपली विकृत शब्दाची व्याख्या काय हो?.."
..गांधीजींच्या विचारांशी सहमत नसणे, त्यांना विरोध करणे, त्यांच्यावर टीका करणे यांत कोणतीही विकृती नाही हे स्पष्टच आहे. मात्र ज्या नाटकांत इतिहासाचा विपर्यास केला आहे, सत्यापलाप आहे, ज्यात गांधीजींचा उपहास केला आहे, टर उडवली आहे, 'टकलू' म्हणून हिणवण्यापर्यंतची हीन पातळी गाठली आहे, असे नाटक मिटक्या मारीत पाहाणे, त्याचा उदो उदो करणे, गांधीजींची अवहेलना करणारे नीचस्तरीय संवाद ऐकून हुर्यो करीत टाळ्या वाजवणे ही निश्चितपणे मानसिक विकृती आहे असे मला वाटते.
(मी नाटक पाहिले/वाचले नाही. नाटकावरची काही विस्तृत परीक्षणे वाचली आहेत)

आपल्याकडे धर्मस्थळे उदंड झाली आहेत. जीर्णोद्धार करू नयेच

'आपल्याकडे' म्हणजे नेमके कोठे? आणि जीर्णोद्धार कशाकशाचा करू नये? काशीविश्वेश्वराच्या मंदिराचा? कोणार्कच्या मंदिराचा? मदुराईच्या आणि दक्षिणेतील इतर वैशिष्ट्यपूर्ण मंदिरांचा? की गोव्यातील शांतादुर्गेच्या किंवा मंगेशीच्या मंदिराचा?

(अवांतरः गोव्यातील मंदिरे ही वैशिष्ट्यपूर्ण आणि उर्वरित भारतातील मंदिरांपेक्षा स्थापत्यशास्त्रीयदृष्ट्या वेगळी असल्याचे ऐकलेले आहे. अर्थात मला त्यातले काही कळत नाही किंवा लक्षातही येत नाही - मी आपला मंदिर पाहतो, भक्तिभावाने नमस्कार करतो, आणि परत येतो - त्यामुळे चूभूद्याघ्या.)

कोठे या अशा ऐतिहासिक मंदिरांचे आपला प्राचीन सांस्कृतिक वारसा म्हणून जतन आणि संवर्धन करणारे मेक्सिकन सरकार, आणि कोठे 'करायचाय काय जीर्णोद्धार? मंदिरे पुष्कळ झालीयेत!' म्हणणारे करंटे आपण!

आता नवीन कोणतेही बांधू नये असा वटहुकूम काढावा.

भारत सरकार नवीन सार्वजनिक मंदिरे बांधण्याच्या व्यवसायात असल्याचे ऐकिवात नाही. बाकी खाजगी मंदिरांबद्दल बोलावयाचे झाल्यास खाजगी (व्यक्तींच्या / संस्थांच्या) पैशाचा व्यय अशा पैशांच्या मालकांनी कसा करावा हा ज्याचात्याचा खाजगी प्रश्न आहे.

भारतात निदान माझ्या शेवटच्या वास्तव्याच्या वेळी तरी भारतीय घटनेनुसार लोकशाही होती याबद्दल मला खात्री आहे. त्यानंतर यात बदल करणारी एखादी घटनादुरुस्ती झाल्याचे ऐकिवात नाही.

त्यातच समाजाचे हित आहे हे माझे दृढमत आहे.

आपल्या मताचा आदर आहे, परंतु हल्ली समाजास आपले हित कशात आहे हे ठरवण्याचे स्वातंत्र्य आहे असे वाटते. काही मूठभर लोकांनी आपल्या विचारसरणीप्रमाणे समाजहित ठरवण्याचे दिवस कधीच सरलेले असल्याची कुणकुण आहे. (चूभूद्याघ्या.)

तसेच कुठल्याच प्रार्थनास्थळास सार्वजनिक सोयीसाठी (रस्ता रुंदीकरण वगैरे) पाडण्यास सरकारने हयगय करू नये.

- दिल्लीचे राष्ट्रपतीभवन हे मुळात ब्रिटिश राजवटीत व्हाइसरॉयचे निवासस्थान म्हणून बांधण्यात आलेले होते. एखाद्या देशाच्या राष्ट्राध्यक्षाच्या निवासाकरिता म्हणून बांधण्यात आलेली ही जगातील सर्वात मोठी इमारत आहे, असे कळते. स्वातंत्र्योत्तर काळात या इमारतीतील मुळात व्हाइसरॉयच्या निवासाकरिता म्हणून असलेला कक्ष हा या किंवा कोणत्याही कारणासाठी वापरला गेलेला नाही, स्वतंत्र भारताचे राष्ट्रपती आपल्या निवासासाठी अन्य कोणता आणि त्याहून बराच लहान असा कक्ष वापरतात, आणि या इमारतीतले बरेच कक्ष वापरात नाहीत असे कळते. या इमारतीभोवतीचे आवारही प्रचंड आहे असे कळते.

आज भारतात अनेक जणांना रहावयास घर नसता एखादी सार्वजनिक निवासयोजना ही एक सार्वजनिक सोय मानता यावी. अशा परिस्थितीत राष्ट्रपतीभवन पाडून त्याजागी व त्यासभोवतालच्या परिसरात अनेक बहुमजली घरे बांधून किमानपक्षी दिल्लीतील बेघरांचा प्रश्न निकालात काढता येईल. राष्ट्रपतींकरिता फारतर एखादा मोठा बंगला कोठेतरी बांधता येईल. अशी एखादी योजना राबवावी काय?

- ताजमहाल ही वास्तूही अशीच बरीच (अन्यथा उपयुक्त ठरू शकेल अशी) जागा व्यापते. कोणत्याही जिवंत माणसास तिचा काहीही उपयोग नाही. तिचीही अशीच विल्हेवाट लावावी काय?

(या वास्तू पाडल्यास तेथे खरोखरच सार्वजनिक बांधकामे होऊन गरजूंस स्वस्त दरात मिळून सार्वजनिक फायदा होईल, की बिल्डरमंडळी आणि अन्य 'रसिकजन' (interested partiesचे पूर्णपणे off-the-mark परंतु शब्दशः भाषांतर) केवळ त्यात आपली पोळी भाजून घेतील, या बाबीचा येथे विचार केलेला नाही.)

- राष्ट्रीय ऐतिहासिक/सांस्कृतिक वारसा नावाचा काही प्रकार अस्तित्वात असतो काय?

- प्रस्तुत काळातील स्थानिकांच्या उपासनेचा भाग नसल्याकारणाने कोणाच्याही वापरात नाहीत अतएव कोणासही निरुपयोगी या कारणास्तव बामियानच्या बुद्धमूर्ती भंगणार्‍या तालिबानींचे आपणही अनुकरण करावे काय?

एखाद्या इमारतीतील कला कशी मोजणार?

याबाबत मला ज्ञान नाहि. मात्र स्थापत्यशास्त्रज्ञ याबाबतीत काहि प्रकाश पाडु शकतील.

हिंदूंची कलात्मक मंदिरे मुसलमानांनी पाडली आहेत असा दावा केला जातो.

हेच तर सांगणे आहे. कोणतीही इमारत ही हिंदूची/मुसलमानांची/.... वगैरेंची नसून केवळ त्या धर्माचे लोक त्या त्या इमारतींत तिथे प्रार्थनेसाठी जमतात इतकेच ध्यानात घ्यावे. (जीर्णोद्धाराच्या वेळी त्यांची वेगळी व्यवस्था करावी) मास्त्र धोरण बनवितेवेळी त्या इमारतींचे धार्मिक महत्त्व लक्षात घेण्यापेक्षा स्थापत्याच्या दृष्टीने स्थिती लक्षात घेतली तर जिर्णोद्धारासाठी एक ठोस नियम/धोरण बनविता येऊ शकेल. "धर्म" आधार मानला तर एका धोरणापेक्षा राजकारण होण्याची शक्यता अधिक वाटते

ऋषिकेश
------------------
समाजातली सामाजिक जाणीवही अगदी नसल्यातच जमा आहे. सुस्त, मद्दड जनता गोळाभर अन्न गिळून, टीव्हीवरच्या मालिका बघून झोपी जात आहे - सन्जोप राव