बालीमधे, कोणत्याही तालवाद्याशिवाय करण्यात येणार्‍या केचक नृत्यात, रामायणाचीच कथा उलगडली जाते. या कथेत शेवटी रावणाबरोबर युद्ध होते ते रामाचे नसते. वानरांचा राजा सुग्रीव व रावण यांच्यात तुंबळ युद्ध होते व सुग्रीव, रावण वध करतो. कदाचित रावणासारख्या शत्रूला मारण्यासाठी सुग्रीवच पुरेसा असल्याने रामाने युद्धात भाग घेतला नाही असे तर सुचवायचे नसेल?
चन्द्रशेखर

विसरलो. रामायण हे वाल्मीकीचे व महाभारत हे व्यासांचे. संस्कृत येत नसल्यास त्यांचे भाषांतर.
श्री.चंद्रशेखर यांनी मांडलेला मुद्दा मला मान्य नाही व या उद्देशानेच मी (१) लिहला आहे. त्याचे काय आहे कीं मूळ रामायण विविध भाषांमध्ये रुपांतरीत झाले तेंव्हा प्रत्येकाने मनसोक्त बदल केले
आहेत. तुलसी रामायण व वाल्मीकि रामायण यांत भरपूर फरक आहे. तेंव्हा बालीत न जाताही
प्रादेशिक भाषांमधील रुपांतरे हीही विचारत घेऊ नयेत असे मला वाटते. फार कशाला वाल्मीकीचे
रामायण व महाभारतातले रामायण यांतही फरक आहे. अर्थात माझे मुद्दे विचाराला चालना देण्या
पुरतेच. प्रत्येकाने आपणास काय वाटते ते मांडावे. पहिल्या दोघांनी उदाहरणे देऊन सुरवात केली
हे उत्तमच. (१) ते (५) चा विचार एकाच वेळी व्हावा असेही नाही.
शरद

राम-रावण आणि कौरव-पांडव हे ऐतिहासिक पुरुष मानले तर वाल्मिकी आणि व्यास यांनी महाकाव्य रचताना नायक आणि खलनायक दाखवण्यापोटी कोठे कोठे कल्पित प्रसंग घालून मुद्दा क्र. १ ते ५ नुसार(मुद्दा १ बदलून तेथे इतिहास पडताळून असे घेता येईल) महाकाव्ये चटकमटकदार बनवली त्याचे संदर्भ कसे मिळतील? :-)

इतर लेखकांकडे आणि त्यांच्या साहित्याकडे वळण्याआधी व्यास आणि वाल्मिकी यांच्या लेखनातील सत्यासत्यता पडताळणे अधिक इंटरेष्टींग वाटते.

श्री. पर्स्पेक्टिव्ह यांच्याशी मी सहमत आहे.
राजा रवी वर्मा यांनी पुराणातले प्रसंग चित्रित करताना त्यांना सर्वात योग्य वाटलेली वेषभूषा म्हणून नऊवारी लुगडे सर्व स्त्रियांना दिले. याचा अर्थ त्या काली ही वेषभूषा त्या काली होती असा होत नाही. त्याच पद्धतीने कोणी नवीन रामायण लिहिले आणि त्यात रामाने जीन्स घातल्या म्हणून कथा वस्तूची सुंदरता कमी होत नाही. मी आधी उल्लेखलेल्या बाली मधील केचक नृत्यात राम सीता हे पूर्णपणे थाई किंवा कंबोडिया देशातील राम सीता यांच्या सारख्या वेषभूषेत असतात. त्याने कुठेच रसभंग झाल्याचे अनुभवले नाही.
चन्द्रशेखर

श्री. पर्स्पेक्टिव्ह यांच्याशी मी सहमत आहे.
राजा रवी वर्मा यांनी पुराणातले प्रसंग चित्रित करताना त्यांना सर्वात योग्य वाटलेली वेषभूषा म्हणून नऊवारी लुगडे सर्व स्त्रियांना दिले. याचा अर्थ त्या काली ही वेषभूषा त्या काली होती असा होत नाही. त्याच पद्धतीने कोणी नवीन रामायण लिहिले आणि त्यात रामाने जीन्स घातल्या म्हणून कथा वस्तूची सुंदरता कमी होत नाही. मी आधी उल्लेखलेल्या बाली मधील केचक नृत्यात राम सीता हे पूर्णपणे थाई किंवा कंबोडिया देशातील राम सीता यांच्या सारख्या वेषभूषेत असतात. त्याने कुठेच रसभंग झाल्याचे अनुभवले नाही.
चन्द्रशेखर

हा चर्चाप्रस्ताव वाचून मी थोडा संभ्रमित झालो आहे.

... लेखकाने काय पथ्ये पाळावीत याबद्दल... काही विचार मी मांडतो.
...
(२) काहीही पथ्ये किंवा बंधने नसावित. एखाद्या पथनाट्यात असे दाखवावयास हरकत नाही कीं सीता वनातून थेट माहेरी, जनकाकडे, गेली व तेथून तीने रामावर पोटगीचा दावा ठोकला.

काहीच पथ्ये किंवा बंधने नसावीत हे पथ्य कसे? येथे काहीतरी अंतर्गत विरोध होतो आहे.

आणि "पोटगी" हा प्रकार तसा पाहिला तर आधुनिक आहे. (म्हणजे रामायण अनेक शतके लिहून बदलत गेले असले, तरी, पैकी बहुतेक काळात पोटगीची प्रथा नसावी.) उदाहरणातली पोटगी कथा कोणी लिहिली तर मुद्दा क्र. ४चे उल्लंघन होते.

खरे म्हणजे मुद्दा क्र. २ने बाकी सगळ्या मुद्द्यांबाबत माझ्या मनात संभ्रम उत्पन्न झाला आहे.

आता थोडे हलके घेणे : मुद्दा ५ बद्दल - आजकाल कोण कशाबद्दल दुखावला जाईल, सांगता येत नाही. रामाने बाळपणी चंद्र हवा म्हणून हट्ट केला ही कथा जुनी आहे, म्हणून बरे. नाहीतर "मर्यादापुरुषोत्तम राम बाळपणी हट्टी होता म्हणणार्‍याने मराठी साहित्यसंमेलनाचे अध्यक्षपद सोडावे" वगैरे आंदोलने खचित झाली असती.

(१) आचार्य धनंजय, आपण संभ्रमात पडावे असे मी काय लिहणार? अहो, मी लिहले आहे कीं
"लेखकाने काय पथ्ये पाळावीत याबद्दल आपले विचार मांडा. काही विचार १,२,३..हे विचार स्वतंत्र आहेत. एक म्हणेल पथ्ये नकोत, दुसरा म्हणेल लेखन कालबाह्य नको, त्यात रेल्वे, फोन नकोत,तिसरा म्हणेल भावना दुखवू नका. माझा आग्रह एवढाच की तुमचा विचार मांडताना उदाहरण द्या.
(२) चंद्रशेखरजी, आपण बालीचे उदाहरण दिलेत. तेथे वेषभुषाच नव्हे तर कथानकातही बदल आहे (जसा की महाभारतातही आहे). आपणास त्यात रसभंग होतो असे वाटले नाही. छान. एकाने आपला विचार सोदहरण मांडला.
(३) श्री.पर्स्पेक्टिव यांना रेल्वे, आयडेंटिटी कार्डही चालेल. उत्तम. अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा पुरस्कार.
(४) श्री. प्रियालीताईंना आधारित साहित्यापेक्षा वाल्मीकि-व्यासांतच जास्त रूची. आवड एकेकाची.
(५) सौभद्रात वेषभुषा काय असावी हा मुद्दा. जीन्स-फ़्रॉक असावा की नसावा यावर आपले मत द्या. रामायण-महाभारतकालीन कपडे हा विषय नाही. कोणी सांगावे, २५ वर्षांनंतरच्या द्रौपदी नाटकात नायिका एकवस्त्रा येईलसुद्धा!
(६) १ ते ५ हे काही विचार आहेत (माझे नव्हेत). मला काय वाटते ते तर अजून लिहावयाचेच आहे.
शरद

शरदजी आता रामायण महाभारतात सौभद्र नाटक कुठुन आणलेत?. ती तर किर्लोस्करांची कवीकल्पना आहे. अर्जुनाची एक बायको श्रीकृष्णाची बहिण होती असे कोणी कवीने ठरवले व तसे महाभारतात घुसडले. किर्लोस्करांनी तीच कल्पना वापरली

चन्द्रशेखर

विदिशाला गेलो असतांना मी एक हिंदी भाषेतले पुस्तक वाचले. (एकदाच आणि ते सुद्धा जलद गतीने, त्यामुळे श्री.शरद यांच्या नियमात माझे वाचन देखील बसणार नाही. डॉ.कोहलींनी काय काय आणि किती वेळा वाचले ते मला ठाऊक असणे शक्यच नाही.) डॉ. नरेन्द्र कोहली यांनी लिहिलेले हे पुस्तक २००४ साली प्रकशित झाले आहे. श्रीराम आणि रावण यांचे युद्ध हा या पुस्तकाचा विषय आहे. या युद्धाच्या तयारीपासून अंतापर्यंत सर्व घटना त्यात त्यांनी आपल्या कल्पनेतून तपशीलवार रंगवलेल्या आहेत. या पुस्तकाचे मुख्य वैशिष्ट्य हे आहे की त्यात कोठल्याही दैवी चमत्काराला किंवा अनैसर्गिक कृत्याला थारा दिलेला नाही. त्यातले कोणतेही पात्र आकाशात उडत नाही, अदृश्य होत नाही किंवा कोणाच्या नाकातून आत शिरून कानातून बाहेर वगैरे निघत नाही. वाल्मिकींनी लिहिलेले रामायण या नावाने जो ग्रंथ आज उपलब्ध आहे त्याचे संकलन गेल्या शंभर दीडशे वर्षातल्या विद्वानांनी त्यांना मिळालेल्या माहितीच्या आधारावर केले असणार. त्यात जर शाप, उ:शाप, वरदान, उड्डाण, सूक्ष्मरूप धारण करणे, प्रगट होणे वगैरे गोष्टी असतील तर कोहलींचे पुस्तक त्याला धरून नाही.

या पुस्तकात सुद्धा अखेर रावणच मरतो, त्याचे आधी कुंभकर्ण, इंद्रजीत वगैरे मरतात, बाण लागून लक्ष्मण मूर्छित होतो आणि संजीवनी बुटीने तो बरा होतो वगैरे घटना घडतात. म्हणजे मूळ कथेच्या गाभ्याला धक्का लावलेला नाही. राम ही ऐतिहासिक व्यक्ती असली (किंवा असे गृहीत धरले) तरी त्याच्या जीवनकाळातले समाजजीवन कसे होते, कोणकोणते तंत्रज्ञान त्या काळात उपलब्ध होते आणि रोजच्या वापरात होते याबद्दल मला कसलीच ऐतिहासिक माहिती नाही. पण जे चित्र डॉ.कोहली यांनी रंगवले आहे ते आधुनिक नक्कीच नाही. माझ्या मते सगळ्याच पौराणिक कथा काल्पनिक असतात आणि त्या रचणा-या कवी किंवा लेखकांनी आपापल्या कल्पनेतून त्यात निरनिराळ्या प्रकारची चित्रे रंगवलेली असतात. डॉ.कोहली यांनी असाच एक प्रयत्न केला आहे. जे कांही आहे त्यात आपसात विसंगती नाही. ते कालबाह्य आहे की नाही हा गूढ प्रश्न आहे.

रामायणकालात ज्या रूढी, नीतीनियम प्रचारात होते असे आज समजले जाते, त्यात विशेष फरक केलेला दिसत नाही. समुद्रात दगड टाकून सेतू बांधणे अशासारख्या अचाट कल्पना त्यात नाहीत. लंकेपर्यंत पोचण्याचा कोहली साहेबांनी लिहिलेला मार्ग त्या मानाने किंचित अधिक विश्वसनीय वाटतो. तो देखील संभवनीय वाटत नसला तरी त्यात विज्ञानाने सप्रमाण सिध्द केलेल्या नियमांचे उल्लंघन होत नाही. पण असे करण्याने अनेक लोकांच्या भावना दुखावल्या जाणे शक्य आहे. तसे होणे अकारण आहे की सकारण आहे यावर मतभेद होऊ शकतात.

या धाग्याचा मुख्य उद्देश मला कळलेला नाही हे मी आधीच स्पष्ट करतो. पण या निमित्याने मी वाचलेल्या एका वेगळ्या प्रकारच्या पुस्तकाची मला आठवण झाली म्हणून ती माहिती या प्रतिसादातून देत आहे.

श्री शरद यांनी मागच्या एका लेखात अर्जुन कृष्णापेक्षा १८ वर्षांनी लहान असल्याचे म्हणले आहे. बलराम हा कृष्णाचा मोठा भाऊ असे किर्लोस्कर त्यांच्या नाटकात म्हणतात आणि सुभद्रा लहान बहिण. ती जरी कृष्णापेक्षा ८ वर्षांनी लहान असे मानले तरी अर्जुनाने त्याच्यापेक्षा १० वर्षे जास्त वय असलेल्या स्त्री बरोबर विवाह केला असेल् हे असंभवनीय वाटते.
चन्द्रशेखर

(प्रतिसाद एकाहून अधिक वेळा आल्याने काढून टाकला आहे)

(प्रतिसाद एकाहून अधिक वेळा आल्याने काढून टाकला आहे)

भैरप्पांचे 'पर्व' अवश्य वाचावे. मराठी अनुवाद उमा कुलकर्णी यांनी केला आहे. सर्व चमत्कारांना फाटा देऊन फक्त घटनांच्या आधारे महाभारत उभे केले आहे. क्वचित् त्यांची पात्रे आपल्या पारंपारिक गृहितकांना छेद देऊन वागतात तेवढे खटकते (उदा. भीमाचे धृतराष्ट्राबद्दलचे हीन् उद्गार) पण एकुणच एक 'वस्तुनिष्ठ' महाभारत एक शक्यता म्हणून पहायला हरकत नसावी.

अवांतरः
या कादंबरीचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे तिचा ढाचा अथवा फॉर्म. खांडेकरांनी 'ययाती' मधून लोकप्रिय केलेला निवेदनाचा ढाचा आणखी पुढे नेऊन त्यांनी एक अधिक प्रवाही ढाचा दिला आहे. सामान्यपणे निवेदनाच्या फॉर्ममध्ये एका पात्राचे निवेदन संपून दुसर्‍याचे चालू झाले की काही घटनांची पुनरावृत्ती होते. जर इथे दृष्टीकोनातील फरक दाखवणे हा उद्देश नसेल तर हे कादंबरीच्या प्रवाहाला खंडित करते. भैरप्पांच्या कथेत एका पात्राच्या निवेदना कडून दुसर्‍याच्या निवेदनाकडे हे अधिक सहज होते. पहिल्याच्या निवेदनाच्या अखेरिस दुसर्‍याचे आगमन् होते. पहिला दुसर्‍याबद्दल सांगत असतानाच दुसरा कथेचा धागा उचलून आपले निवेदन चालू करतो. यात कथाही एकाच दिशेने चालत रहाते. दुसर्‍याच्या निवेदनामुळे एरवी आवश्यक ठरणारे कथेचे 'रिवाइंडिंग' टळते. असो एवढे विषयांतर पुरे.

वेगळे रामायण म्हणले की जॉनी रावत चे "आगरी रामायण" हटकून आठवते.. तेच हो ते सुरसुरी बाण वाले ;)

(नागरी)ऋषिकेश