बायो डिझेल
आजकाल सर्वत्र चर्चिल्या जाणार्‍या या इंधनाची माहिती घेवू. खनिज तेल भूगर्भात तयार व्हावयाला लाखो वर्षे लागली व त्याचे साठे अजून पन्नासएक वर्षात संपून जाणार हे सर्वांना कळून चुकले आहे.उर्जेचा हा साठा संपल्यावर पर्याय काय ?
सूर्य उर्जा, पवन उर्जा, अणू उर्जा हे माहित असलेले व वापरातही असलेले स्त्रोत. त्यांच्यावर संशोधन चालू आहे व त्यातील प्रगतीही आशादायक आहे. त्याच बरोबर खनिज तेलाला आणखी एक पर्याय म्हणून आले बायो-डिझेल. आता जो कोणता नवीन पर्याय शोधावयाचा तो परत परत उपलब्ध झाला पाहिजे. जसे, झाड तोडा, लाकूड जाळून उर्जा मिळवा, नवीन झाड लावा, परत उर्जा मिळवा. ऊसापासून साखर मिळते,साखरेपासून अल्कोहोल, ते इंधन म्हणून वापरा, ऊस परत लावा, अल्कोहोल मिळेल,तसेच बायोडिझेलचे. आता थोडे रसायनशास्त्र.

कोणतेही तेल, (शेंगदाणा, करडई, खोबरेल, पाम,सोया, एरंडी) घ्या(१००). त्यात मिथेनॉल(१२) व थोडेसे सोडिअम हायड्रॉक्साइड(१.५) घाला. २४तास ठेवा.तुम्हाला बायोडिझेल(९५), ग्लिसरिन(१०) इतर साका,गाळ मिळॆल, वरचे बा-डी ओतून घ्या. संपले. सोपे आहे ना? मी घरी करून पाहिले. अमेरिकेत बरेच जण करतात असे वाचले. व्यावसायिक पद्धतीने करताना थोडे फरक करतात. गरम करणे, स्टरर वापरणे, वगैरे. वेळ कमी लागतो,शुद्धता वाढते.पण पद्धत एकच.

तेलबीयांपासून मिळणारे तेल १०० टक्के नैसर्गिक व परतपरत मिळणारे. मिथेनॉल कृत्रिम तयार करावे लागते पण कमी लागते. तसेच अल्कलीचा त्रास थोड्या प्रयासाने मिटविता येतो. ग्लिसरिन हीच डोकेदुखी आहे. बर्‍याच उद्योगात ते वापरतात पण उद्या ते लाखो टन तयार होऊ लागले तर त्याचे काय करणार ? प्रयोग चालू आहेत; आज तरी जळण हाच उपयोग दिसतो.
त्या करिताही ते फार चांगले नाही ! असो.

आता तेलाकडे वळू. तेलबीयांकडून तेल मिळते. पण तेलाचे प्रमाण सर्व बीयांत सारखे नसते. १८ ते ३५ % इतका फरक पडू शकतो. तसेच प्रत्येक पीकाचे हेक्टरी उत्पन्न कमीजास्त असते. जमीन, हवामान, पाण्याची उपलब्धता याचाही विचार करावा लागतो.याचा परिणाम म्हणजे अमेरिकेत सोया तेल वापरतात तर मलेशियात फक्त पामची लागवड करतात. तेथे शेकडो हेक्टर जमिनीवरील जंगले तोडून पामची लागवड केली गेली! महाराष्टापुरते बोलायचे तर जॅट्रोफा (मुगली एरंड)ची शिफारस करण्यात आली.
शुद्ध फसवणूक. बर्‍याच जणांनी यात हात धुवून घेतले. कसे ते पहा. प्रथम सांगितले, कोरडवाहू जमिनीत होते, पावसावर अवलंबून रहाण्याची गरज नाही, एवढे उत्पन्न मिळते, असा भाव मिळेल. सगळे खोटे. पाणी नसेल तर झाड येते पण खुरटलेले. झाडाला फळे उशिरा येतात व कमी लागतात.तेलाचे प्रमाण घसरते. तसेच भावाबद्दलही अवास्तव आकडे दिले. बर्‍याच शेतकर्‍यांनी मार खाल्ला. कारण हे झाड तीन वर्षांनंतर हळूहळूउत्पन्न देते. मग आले यंत्र निर्माण करणारे,तांत्रिक सल्ला देणारे.त्यांनी भरमसाट पैसे लावून key project उभे करून दिले. फक्त तेलच नव्हते! उद्योजक बुडाले.मग mitcon.शासकीय सल्लागार! त्यांनी तर शेतकरी, उद्योजक यांच्याकरिता रु. ५००० (फक्त) घेऊन एक कार्यशाला उघडली. मी चौकशीला गेलो." शिकवणारे कोण" तर सांगता येईना, शेती शाळेतले कोणीतरी येणार होते ! effluent treatment चे काय ? तसे काही नसतेच म्हणॆ. नवापुरला माझ्या मित्राच्या कारखान्यात आम्ही ५००० लिटरच्या दोन ट्रायल्स घेतल्या होत्या व केवळ या कारणामुळे बंद करून टाकले होते. मी तेथे हे सांगितल्यावर त्याचा साधा प्रश्न " मग तुम्ही इथे आलाच कशाला ?" हे सोडा. या सर्वांचे "महागुरू" कोण? महाराष्ट्र शासन. त्यांनी सांगितले " जॅट्रोफाच्या लागवडीकरता काही हजार हेक्टर वनजमीन आम्ही देणार " दुसर्‍या दिवशी काही मंत्री महोदयांच्या चिरंजिवांनी कंपन्या स्थापल्या ! पुढे काय झाले सांगावयाची गरज आहे का? पण इथेच
कशाला? अमेरिकेत या वावटळीत पीकांच्या लागवडीत/उपयोगात इतके बदल घडले की तेथेही आरडाओरड सुरू झाली म्हणे.अमेरिकानिवासींनी आम्हाला माहिती पुरवावी.

हेक्टरी तेलबीयांचे उत्पादन, बीमधील तेलाचे प्रमाण, तेल काढण्याच्या पद्धतीने पडणारा फरक, निरनिराळ्या देशांमधील बा-डीचा वापर असली टेबल्स देता येतील (व आमच्या अभ्यासाचा उजेड पाडता येईल) पण त्याचा काही फारसा उपयोग नाही. त्या ऐवजी "शेवाळ्यापासून तेल " हा दुसरा भाग पुढच्या लेखात.

शरद