मागच्या वर्षी माझ्या मुलीने, बरेच कप्पे असलेले एक लाकडी टेबल बाजारातून खरेदी केले. टेबल दिसायला मोठे छान होते. कप्यांची हॅंडल्स, टेबलाच्या चेरी रंगाच्या पॉलिशवर, खुलुन दिसत होती. छोट्या बाळाचे सर्व कपडे या कप्यांच्यात नीट मावत होते व टेबलाच्या पृष्ठभागावर बाळाचे कपडे बदलणे खूपच सोइस्कर होते. माझ्या मुलीला या टेबलाची किंमत त्याच्या उत्पादनाच्या दर्जाच्या मानाने बरीच स्वस्त वाटली होती व यामुळे एक चांगली खरेदी पदरात पडल्याचे समाधान वाटले होते. काही महिन्यानंतर छोट्या बाळाच्या, तीन वर्षांच्या, मोठ्या बहिणीच्या असे मनात आले की ही कप्यांची हॅंडल्स, लोंबकळून झोका घ्यायला मोठी छान आहेत. तिने तिचा विचार लगेच अंमलात आणला. आता या सगळ्यात विशेष काय आहे असे कोणीही विचारेल आणि मलाही ते मान्य आहे. पण विशेष घडले ते नंतर. माझी नात ज्या कप्यांच्या हॅंडल्सना धरून लोंबकळत होती त्या लाकडी कप्प्याचे चक्क दोन तुकडे झाले. माझ्या मुलीला अर्थातच त्या टेबल बनविणार्‍यांचा आणि विकणार्‍यांचा खूपच राग आला. विक्रेत्याने त्या मोडलेल्या टेबलाचे निरिक्षण केले व ते टेबल अयोग्य वापराने मोडल्याचे निदान केले. त्याच्या मताने ते कपाट MDF चे बनविलेले आहे आणि त्याचा उपयोग निरनिराळ्या गोष्टी ठेवण्यासाठी करावयाचा आहे. व्यायाम प्रकार करण्यासाठी( जरी व्यायाम करणारी व्यक्ती 3 वर्षाची असली तरी) ते नाही. त्यामुळे ते टेबल बदलून दुसरे देणे त्याला शक्य नाही. माझ्या मुलीला ते टेबल कचर्‍यामधे फेकून देण्याशिवाय पर्यायच नव्हता.

MDF(Medium density Fiberboard) चा शोध मला असा लागला. माझ्या मुलीने जेंव्हा या टेबलाची गोष्ट मला सांगितली तेंव्हा माझ्यातला तपासनीस जागा झाला आणि लाकडाऐवजी वापरल्या जाणार्‍या या मटेरियल्सच्या बद्दल मी माहिती मिळवली. माझ्या शोधात मला MDF बरोबर पार्टिकल बोर्ड, चिपबोर्ड व ब्लॉकबोर्ड अशी पर्यायी उत्पादनांची एक श्रेणीच सापडली. या आधी मला प्लायबोर्डबद्दल माहिती होतीच. प्लायबोर्डचा तक्ता, अनेक पातळ लाकडी काप, उच्च तपमान व दाबाच्या परिस्थितीत, सरसाने एकमेकाला चिकटवून तयार करतात. परंतु प्लायबोर्डचा तक्ता हा लाकूडच असतो. त्याचे काही गुणधर्म तर लाकडापेक्षाही जास्त चांगले असतात. पार्टिकल बोर्ड, चिपबोर्ड व ब्लॉकबोर्ड हे, दोन लाकडी तावांमधे, भुस्सा, लाकडाचे बारिक तुकडे व लाकडाचे भंगार यांचे सरसाच्या सहाय्याने केलेले मिश्रण भरून बनविलेले, एक सॅंडविच असते. या उलट MDF चे उत्पादन करताना, लाकडाचे बारिक तुकडे प्रेशर कुकरमधे शिजवून त्यांचा लगदा करतात व या लगद्याचे युरिया फॉर्माल्डाइड किंवा मेलामाइन सारख्या सेंद्रिय पदार्थांबरोबर मिश्रण करून, लाकडासदृष्य दिसणारे तक्ते बनवितात.

लाकडाचे दोन महत्वाचे गुणधर्म आहेत लवचिकता व आघात झाल्यास फाटण्याला असलेला विरोध. हे गुणधर्म मॉड्युलस ऑफ रप्चर(MOR) व मॉड्युलस ऑफ इलॅस्टिसिटि (MOE) या दोन पॅरामीटर्सनी सूचित केले जातात. MDF च्या बाबतीत, हे पॅरामीटर्स लाकडाच्या एक चतुर्थांश असतात तर इतर उत्पादनांच्या बाबतीत, हे पॅरामीटर्स लाकडाच्या फक्त एक अष्टमांश असतात. म्हणजेच ही सर्व पर्यायी उत्पादने, लाकडापेक्षा बरीच कमकुवत असतात. माझ्या नातीच्या व्यायामामुळे, टेबल का तुटले याचे हे सोपे सरळ उत्तर आहे. परंतु हा विषय आपण येथेच सोडून देऊ. या सर्व पर्यायी उत्पादनांचे मुख्य फायदे आहेत, त्यांची अतिशय कमी किंमत, त्यांच्यावर काम करण्याची सुलभता आणि त्यांच्यातून तयार केलेल्या वस्तूंचा उच्च दर्जा.

प्रथमत: लाकडाला असलेले हे सर्व पर्याय खूपच चांगले आहेत असेच माझे मत झाले. यांचा वापर जेवढा वाढेल तेवढाच लाकडांचा जगभरातला खप कमी होईल. बेसुमार चाललेली लाकुडतोड कमी होईल व उजाड होत चाललेली जंगले वाचतील असे मला वाटले.प्रत्यक्षात घडते आहे बरोबर याच्या उलट.

जर आज आपण कोणत्याही प्रगत देशातल्या एखाद्या मोठ्या दुकानाला भेट दिली, तर अतिशय सुंदर दिसणार्‍या लाकडांच्या वस्तूंची एक विशाल अशी श्रेणीच बघायला मिळते. यात स्वयंपाकघरातील कागदी रुमालांची गुंडाळी अडकविण्याचा स्टॅंडपासून, घरातले मोठे फर्निचर दिसते. या शिवाय बांधकामात वापरण्यात येणारे जमिनीवरची लाकडी टाइल्स, भिंतीसाठी मोठे तक्ते व दरवाजे हे असतातच. ही सर्व उत्पादने दिसण्यास अतिशय उत्कृष्ट, घरी अगदी जुजबी हत्यारे वापरून जुळणी करता येतील अशा किट स्वरूपात व अतिशय कमी किंमतीला उपलब्ध असतात.

फर्निचर उद्योगात झालेल्या या एका छोट्याश्या क्रांतीमुळे, ग्राहकांची ही उत्पादने वापरण्याची पद्धतच बदलत चालली आहे. पूर्वीचे आपल्या घरांच्यातले फर्निचर जर आपण आठवले तर एकतर ते अतिशय महाग असे आणि त्या कुटुंबाला त्या फर्निचरविषयी एक आत्मियता असे. एका पिढीकडून दुसर्‍या पिढीला ते सुपुर्त करण्यात येई. आताचे नवीन फर्निचर एक नवीन मंत्र घेऊनच येते. तो मंत्र म्हणजे, जोडा- वापरा- फेकून द्या. हे फर्निचर खूप दिवस टिकत नाही व फेकूनच द्यावे लागते. यामुळे जगभरची फर्निचरची मागणी सतत वाढते आहे. ग्राहकाच्या दृष्टीने तर ही एक पर्वणीच आहे. काळ आणि फॅशन यांच्यानुसार बदलणारे फर्निचर आणखी आणखी स्वस्त मिळते आहे. ते वापरायचे आणि नको असले की सरळ फेकून द्यायचे. मग यात तक्रार करण्याजोगे तरी काय आहे?

फक्त एक छोटीशी अडचण आहे. या आधुनिक फर्निचरची जगभरची मागणी सतत वाढत आहे. इ.स, 2006 मध्ये जगभरातले लाकडी फर्निचरचे उत्पादन US$ 270 बिलियन पर्यंत वाढले. आणि सर्वात धक्कादायक म्हणजे मागची 10 वर्षे हे उत्पादन दरसाल 30% या गतीने वाढत आहे. जगभरच्या जंगलांच्या दृष्टीने ही फारच धोकादायक बाब आहे. या शिवाय पंधरा वीस वर्षांपूर्वी फर्निचर बनविण्यास उपयुक्त अशा साग, पाइन, अक्रोड आणि शिसम या प्रकारच्याच लाकडांना मागणी असे. आता MDF सारख्या नवीन तंत्रज्ञानामुळे सर्व प्रकारच्या लाकडाला मागणी आहे.

आता आपण चीन मधील यांगझी नदीच्या दक्षिण किनार्‍यावर असलेल्या ‘झांगजियागांग’ ( Zhangjiagang City) शहराचा एक फेरफटका करू. हे शहर ‘जिआंगसू’ ( Jiangsu Province) प्रांतात आहे व चीनमधल्या शांघाय, नानजिंग, सुझॉअ आणि वुशी सारख्या प्रमुख शहरांच्या जवळ आहे. या शहारात असलेल्या प्रक्रिया उद्योगाने मागच्या वर्षी US$12 बिलियन उलाढाल केली. यापैकी एक मोठा वाटा लाकडी वस्तू बनविणार्‍या कारखान्यांचा आहे कारण या शहराच्या आसपास लाकडी वस्तू बनविणारे असंख्य कारखाने आहेत. इ.स 2005 मधेच चिनी लाकडी वस्तू उद्योगाने US$51 बिलियन उलाढाल व US$13 बिलियन निर्यात हे पल्ले गाठले होते. त्यामुळे ‘झांगजियागांग’ मधील लाकूडवस्तू उद्योग हा एकूण चिनी लाकूड वस्तू उद्योगाचा मोठा भाग असल्याने आपल्या अभ्यासासाठी पुरेसा होईल.

झांगजियागांग शहराजवळ एक आधुनिक बंदर विकसित झाले आहे. या बंदरावरच्या सीमाशुल्क विभागाने प्रसिद्ध केलेल्या आंकड्यांनुसार 2008 सालच्या पहिल्या सहा महिन्यात US$ 410 मिलियन किंमतीचे व 1.642 मिलियन घन मीटर एवढ्या संख्येचे लाकडी ओंडके चीनमधे फक्त या बंदरातून आयात केले गेले. ही सगळी आयात वैध स्वरूपाची असली पाहिजे हे स्पष्ट आहे. दुसर्‍या एका अहवालानुसार संपूर्ण चीनमधली लाकडी ओंडक्यांची आयात आता प्रतिवर्ष, 45 मिलियन घन मीटर्स या आंकड्यापर्यंत पोचली आहे. यातील बहुतेक सर्व आयात, गरीब विकसनशील देशांकडून, तोडलेले वृक्ष या स्वरूपातीलच आहे. या शिवाय लाकडी भुस्सा व लाकडाचे लहान तुकडेही (चिप्स) चीन मोठ्या प्रमाणात आयात करतो.

सर्वात खेदाची गोष्ट ही आहे की यापैकी बहुतेम ओंडके हे निर्यात करणार्‍या देशांच्या नकळत व कोणत्याही प्रकारचे सीमा शुल्क न भरता, किंबहुना चोरी केलेलेच, चीनमधे येतात. अर्थातच पर्यावरण टिकविण्याची कोणतीही काळजी या वृक्षतोडीमध्ये घेतली जात नाही. ब्राझिल, कंबोडिया, कॅमरून, कॉंगो-ब्राझव्हील, विषुववृत्तीय गिनी, गॅबन, इंडोनेशिया, ब्रम्हदेश, पापुआ न्यू गिनी आणि सॉलोमन बेटे या गरीब व विकसनशील देशांकडून चीनला होणारी ओंडक्यांची निर्यात कमीत कमी 80% ही चोरलेली व अवैध प्रकारची असते. मलेशिया व रशिया या देशांच्या निर्यातीत हे प्रमाण थोडे कमी म्हणजे 50% ते 60% आहे.

या आयातीची व्याप्ती आणि श्रेणी मी जेंव्हा बघितली तेंव्हा झांगजियागांग शहराजवळ मध्य असलेले एक नवीन पर्यावरणीय कृष्ण विवर मी बघतो आहे ही गोष्ट माझ्या ध्यानात आली. माझ्या मनात साहजिकच हा विचार आला की पृथ्वीच्या पाठीवरची हिरवी जंगले हे कृष्ण विवर किती दिवसात गिळंकृत करणार? या गतीने जर जंगले नष्ट होत असली तर ती काही फार दिवस टिकणार नाहीत हे एखादे लहान मूलही सांगू शकेल. असे म्हणतात की एक छायाचित्र हे हजार शब्दांच्या तोडीचे असते. जे कोणी वाचक अजूनही आशावादी असतील त्यांनी खाली दिलेल्या दुव्यांवरची छायाचित्रे जरूर बघावीत.

http://www.treehugger.com/files/2006/12/the_hidden_cost_2.php
http://www.flickr.com/photos/eia/2493443586/

दुर्दैवाने, सर्वच प्रगत राष्ट्रे जंगलांच्या या विध्वंसात महत्वाची भूमिका बजावत आहेत. स्वस्त लाकडी फर्निचरला या राष्ट्रांच्यात असलेली मागणी वाढतच आहे व ही मागणी चिनी फर्निचर उद्योगाला संजीवनीच बनत आहे. ही मागणी जोपर्यंत वाढत रहाणार तोपर्यंत चिनी फर्निचर उद्योगाची वाढ व विकास हा होतच रहाणार.

नॅशनल जिओग्राफिक मासिकातील एका अभ्यासाप्रमाणे ‘बोर्निओ’ या बेटावरचे निम्मे जंगल आतापर्यंत नष्ट झाले आहे आणि लाकडी ओंडक्यांचे उत्पादन करणारी ‘लो लॅन्ड’ जंगले 2010 पर्यंत नष्ट होतील. ब्राझिल, कंबोडिया, कॅमरून, कॉंगो-ब्राझव्हील, विषुववृत्तीय गिनी, गॅबन, इंडोनेशिया, ब्रम्हदेश, पापुआ न्यू गिनी आणि सॉलोमन बेटे या देशातील जंगलांची हीच अवस्था होण्यासाठी आडकाठी कसली आहे? असा प्रश्न जर कोणी विचारला? तर “कोणतीच नाही” हेच उत्तर असू शकते. पण हे केंव्हा घडेल? असे जर मला कोणी विचारले तर उत्तर देणे खरोखरच कठीण आहे कारण मला असे प्रामाणिकपणे वाटते की जर जंगलांचा विध्वंस याच गतीने होत राहिला तर ही गोष्ट आपल्याला वाटते आहे त्यापेक्षाही लवकर होईल.

कदाचित आपल्या सर्वांच्या आयुष्यकालात सुद्धा !
18 जून 2009