वर प्रदीप यांनी म्हटल्याप्रमाणे बुद्धीप्रधान सुरावट म्हणजेच सरधोपट मार्गाने न जाणारी रचना. साधारणपणे सामान्य वकूबाचा एखादा संगीतकार असता तर त्याने गाण्यात एकतर शुद्ध धैवताचा मारवा वापरला असता किंवा कोमल धैवताचा पूरिया धनाश्री वापरला असता. हे दोन्ही राग त्यांच्या रंजकतेमध्ये कोठेही कमी आहेत असे नाही, परंतु त्या दोहोंचा मिलाफ करण्याचा प्रयोग हा नेहेमीपेक्षा वेगळा आहे. इथे संगीतकाराची सृजनशीलता अथवा बुद्धी दिसते. हे त्या गाण्याचं / रचनेचं वेगळेपण. खाली तात्यांनी म्हटल्याप्रमाणे पंचमदा किंवा हृदयनाथ मंगेशकरांच्या अनेक गाण्यांमध्ये असे निरनिराळे प्रयोग आपल्याला दिसतात. आणि असे प्रयोग फक्त रागांच्या मिलाफातूनच होतात असे नाही. उदा. लयीत, तालाच्या रचनेत - पंचमदांच्या संगीतात हा प्रकार बर्‍याच ठिकाणी दिसतो; वाद्यांच्या वापरात, गाण्याच्या साउंड मधे (आजकाल याचे प्रस्थ फार वाढले आहे. 'अमेझिंग साउंड' अशी प्रतिक्रिया बर्‍याच गाण्यांना येते. गाणं सुर लयीच्या दृष्टीने सुमार असलं तरी प्रयोगाच्या दृष्टीने हा ही प्रकार बुद्धीवादीच मानायला हवा) - ए.आर.रेहमान यांच्या संगीतात हे प्रयोग प्रकर्षाने जाणवतात; अनवट रागांचा वापर, रागांमध्ये विवादी स्वरांचा वापर - हृदयनाथ मंगेशकरांच्या गाण्यांमध्ये हे प्रयोग बर्‍याचदा पाहायला मिळतात (सुरांच्या चमत्कृती हा बहुधा त्यांना मिळालेला दीनानाथांचा वारसा असावा), इ.इ.

साधारण शास्त्रीय संगीताबद्दल जरी बोलायचं झालं तरी जेव्हा आपण म्हणतो की 'किशोरी आमोणकरांचे / कुमार गंधर्वांचे गाणे आत्यंतिक बुद्धीवादी आहे' तेव्हा त्यामागचा अर्थ हाच की आपल्या गाण्यामधून ते सुपरिचित रागाचे असे काही वेगळे पैलू दाखवतात जे सर्वसाधारण गायक/गायिका दाखवू शकत नाहीत. वर ज्या प्रयोगांबद्दल लिहिले आहे त्या प्रकारचे प्रयोग/चमत्कृती शास्त्रीय संगीतात शक्य नसतात (इथे उपशास्त्रीय संगीताचा विचार अपेक्षित नाही) कारण रागाची, तालाची, लयीची चौकट ठरलेली असते. त्याच्या बाहेर जाताच रंगचा बेरंग होण्याची शक्यता असते. या सर्व बंधनांमध्ये राहूनही श्रोत्यांपर्यंत काहीतरी वेगळा आणि तरीही रंजक श्रवणानुभव पोहोचवणे ही गाण्यातली बुद्धिमत्ता.

भारतीय शास्त्रीय संगीताचे सौंदर्य याच गोष्टीत आहे की नियमांच्या चौकटीत हवे तेवढे प्रयोग करण्याचे स्वातंत्र्य कलाकाराला मिळते. आणि त्याहीपेक्षा मजेदार गोष्ट म्हणजे कलाकाराला मिळणारे स्वातंत्र्य हे संपूर्णपणे त्याच्या कुवतीवर अवलंबून असते. अन्यथा यमन म्हणजे एखाद्यासाठी केवळ 'नी रे ग म ध नी सां; सां नी ध प म ग रे सा' एवढंच असेल आणि रागाचे वादी-संवादी स्वर आणि पकड यातून निर्माण होणार्‍या ठराविक स्वरसंगतींपलिकडे तो रागाचा विचार करू शकणार नाही. याउलट खरोखर प्रतिभावान कलाकार या स्वरांमधील परस्पर संबंध शोधेल, विलंबित एकतालाच्याच लयीत दुप्पट-तिप्पट करून वेगळ्या लयीचा आभास निर्माण करेल, निरनिराळ्या तर्‍हेने समेवर येऊन काही चमत्कृती दाखवेल, वगैरे. ह्या सगळ्या मूलभूत गोष्टी पुन्हा इथे लिहिण्याचे कारण म्हणजे तात्यांनी सुरू केलेली ही गाण्यांच्या रसास्वादाविषयीची मालिका आणि त्याला आलेले काही प्रतिसाद. संगीताचा रसास्वाद अगदी गोड-गोड (फ्लॉवरी?) शब्दांत लिहायचे काही कारण नसले तरीही त्याची अगदी स्वरांच्या फ्रीक्वेन्सीपर्यंत जाऊन चिरफाड करण्याचीही काही गरज नाही असे मला वाटते. पण या लेखमालेस आलेल्या काही प्रतिसादांतून मला असे जाणवले की गाण्याला एका मर्यादेत बसवण्याचा प्रयत्न होतो आहे किंवा त्याचे सौंदर्य क्वांटिफाय करण्याचा प्रयत्न होतो आहे. माझा मुद्दा अधिक स्पष्ट करण्यासाठी एक उदाहरण घ्यायचे झाले तर 'गायकाने यमनच्या आलापात नी रे ग म प ही स्वरसंगती घेतली' असे जर वाक्य लिहिलेले असेल तर प्रतिसादकर्त्यांची अशी अपेक्षा दिसली की नी रे ग म प ही स्वरसंगती लेखकाने शब्दांत स्पष्ट करून सांगावी. आता असे करायचे म्हणजे काय करायचे? संगीत ही शेवटी एक कला आहे आणि प्रत्यक्ष अनुभूती ही त्याची अभिव्यक्ती जाणून घेण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. एका मर्यादेपर्यंतच त्याच्या सौंदर्याचे शब्दांत विवेचन करणे शक्य आहे. चर्चेस योग्य मुद्दा असा आहे की मर्यादा कोणती आणि ती ठरवायची कशी? संगीताचा आस्वाद घेणारे लेखन करताना कोणते मापदंड पाळले जावेत जेणेकरून असे लेखन संगीताचा आस्वाद घेणारे आणि त्याचवेळी काही ज्ञान देणारेही होऊ शकेल?

माझा संगीतसमीक्षेचा अभ्यास नसल्याने माझे या पुस्तकांचे वाचनही नाही. परंतु पाश्चात्य संगीतामधे नोटेशनला खूप महत्व आहे आणि संगीतकार रचना करताना सोबत त्याचे नोटेशनही करतात. त्यामुळे संगीत समीक्षकांना कदाचित या नोटेशनची मदत होत असेल. परंतु भारतीय शास्त्रीय संगीत आणि पाश्चात्य संगीत यांचे आयाम (स्पेसेस्) पूर्णपणे वेगळे आहेत, त्यामुळे त्यांच्या आस्वादपर लेखनातही फरक असणारच हे नक्की. भारतीय संगीतावर असे विपुल लिखाण झाल्याचे ऐकीवात नाही, आणि त्यातूनही मराठी भाषेत तर फारच कमी. जे झाले असेल ते डॉक्टरेटच्या प्रबंधांमधेच आणि साहाजिकच ते बाहेर प्रकाशित होत नाही. पाश्चात्य जगतात असे लेखन कशा स्वरूपाचे आहे यावर जर कोणी प्रकाश टाकू शकले तर उत्तम होईल.

जाताना: उपक्रमावरील लेखन कसे असावे या चर्चेची ही एक उपचर्चा मानता येईल.

थोडं अजून बाहेर जाताना: या प्रतिसादामुळे थोडे विषयांतर होण्याची शक्यता आहे पण तरीही या विषयाबद्दल लिहिण्याचे स्वातंत्र्य मी घेतो आहे. अवांतर वाटल्यास प्रतिसाद काढून टाकावा.

ठाय विषयीः

ठाय म्हणजे धीमी हा अर्थ माझ्यासाठी नवा होता. देव दिसे ठायी ठायी मधील ठाय किंवा अगा चरणाच्या ठायीं, तरी गति तेचि पाही, अधोद्वारी दोहीं, क्षरणे तेचि... मधील ठाय यांचा अर्थ स्थान असाच होता. मात्र तुमच्या प्रतिसादानंतर मोल्सवर्थ मध्ये पाहिले असता ठाय चा अर्थ Slow time (in singing the ध्रुपद, in beating the tabor &c.) असा मिळाला.

प्रतिसादाबद्दल धन्यवाद.

बुद्धीप्रधानचे इंटेलिजंट असे स्पष्टीकरण मला न पटण्यासारखे वाटले. मात्र त्याविषयी चर्चा इथे नको.