सर्वांच्या माहितीसाठी..

सहज मॅजेस्टिकमधे एक पुस्तक आणायला म्हणून गेले असताना एक संच
दिसला. प्लाझाजवळचे मॅजेस्टिक बरं का, शिवाजीमंदिरातले नव्हे.

त्या संचात " मनोरंजनाचा दिवाळीचा अंक (१९०९), मौज दिवाळी अंक १९२४",
"सत्यकथा नोव्हेंबर १९३३", " सोबत - वर्ष पहिले, अंक पहिला, मे १९६६", "केसरी
वर्ष १, अंक १, जानेवारी १८८१" आणि "मराठा वर्ष १ ले, अंक १
ला ,नोव्हेंबर १९५६ " ही मासिके व वृत्तपत्रे आहेत, अर्थातच झेरॉक्स
प्रती.

संचाची किंमत अंमळ जास्त म्हणजे रुपये २५० आहे, पण संदर्भ मूल्य, उत्सुकता अन्
उपलब्धतता या गोष्टी लक्षात घेता ठीकच म्हणावी लागेल.

मनोरंजनाचा अंक चांगलाच जाडजूड आहे. किंमत १ रुपया, म्हणजे त्या काळी सुद्धा
बरीच आहे असे वाटले. श्री काशिनाथ रघुनाथ मित्र यांनी प्रकाशित केला आहे. पान उघडता
उघडताच "लोटस साबु" अन् " अजब ऐने महाल" व "नवीन बहारदानीष" या दोन पुस्तकांच्या
जाहिराती दिसतात. अंक एकूणातच असंख्य जाहिरातींनी भरलेला आहे. पुस्तके, स्वदेशी
माल, ज्वरबिंदु , नाटकी सामान, लग्नाची स्थळे, शहाबादी लादी, डोंगरे बालामृत, विमा,
बँका, शिवणयंत्रे एवढेच नव्हे तर मोजे, गंजिफ्राक घरबसल्या करण्याचे यंत्र अशा अनंत
जाहिराती बघून गंमत वाटते. भाषा अन् लिखाणाची पद्धत सोडली तर वस्तूत
काही फारसा फरक नाहीच. पूर्वी कधीतरी जुन्या पुस्तकात वाचलेला शब्द
"सारसापरिला" म्हणजे काय ते जाहिरात बघून आज कळले. भरपूर जाहिरातीनंतर मग विषय अन्
चित्रे यांचा अनुक्रम आहे, तो ही अगदी चार पानी. जवळ जवळ दोनशे पानी अंक असून चार
छापखान्यात छापलेला आहे.

लेखकांत ( कविता वगैरे धरून ) सौ लक्ष्मीबाई टिळक, न्या. नारायण गणेश चंदावरकर,
ना. गोपाळ कृष्ण गोखले, श्री श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर , श्री विठ्ठल रामजी शिंदे,
श्री त्र्यंबक बापूजी ठोंबरे, श्री रघुनाथ पुरुषोत्तम परांजपे, श्री धर्मानंद
कोसंबी अशी कित्येक नावे आहेत. ही फक्त नमुन्यादाखल इथे नमूद केली
आहेत. लेखनाच्या प्रत्येक पानाभोवती चौकट असून त्याखाली परत छोटया चौकटीत
जाहिराती ( थोडक्यात केबल टी वी वरील सिनेमातील खालचा अर्धा भाग आठवा ).

अनेक पान भरून चित्रे, त्यात स्वतः श्री काशिनाथ मित्रांपासून सुरुवात करून,
हिंदुस्थानचा सार्वभौम बादशाह सप्तम एडवर्ड, गायकवाड महाराज, घराण्यातले लोक,
वर निर्देश केलेले अनेक लेखक असे खूप फोटो आहेत. काही ग्रंथकारांचेही फोटो आहेत.
फर्ग्युसन मधले प्रोफेसर्स, मुंबईतले प्रसिद्ध वकील, डाक्टर ( असेच लिहिले
आहे तिथे ) ग्रंथप्रकाशक, नट आदीचेंही फोटो आहेत. मान्यवरांचे लेख मात्र वाचनीय
आहेत. "वधूंची अदलाबदल" ( लेखक श्री विठ्ठल गुर्जर ) असे एक प्रहसनही आहे.
श्री ना वा टिळकांची "सृष्टीची भाऊबीज" ही "lyric" व "sonnet" या प्रकरातली आहे असे
त्यांनी लिहिले आहे आणि त्याला "वीणा" व " चतुर्दशक" असे नाव दिले आहे.

विषयांचा आढावा घ्यायचा म्हटला तर राष्ट्र, गणित, इतिहास, भूगोल, लेखनकला,
निसर्ग, कलियुग, संसार अन् कर्तव्ये, चित्रकला, हिंदू जाती, धर्म, विधवा विवाह,
एकूणातच विवाह, सामाजिक सुधारणा, कामगार वर्ग अशा समाजाच्या अनेक अंगांचा विचार
लेख, गोष्टी, प्रह्सन, कविता, चित्रे इत्यादीतून केलेला दिसतो. मात्र गणितातील
मनोरंजक चुटके असले तरी अलिकडे मासिकातून येणारे नुसते विनोदी चुटके मात्र यात दिसत
नाहीत. अंकाच्या शेवटी ७/८ पाने भरून पुस्तकांच्या जाहिराती आहेत.

अंकाची किंमत १ रुपया असून, वार्षिक वर्गणी ३ रुपये आहे.
मौजेचा दिवाळी अंक थोड्या वेगळ्याच आकारात आहे, अधिक उभट असा. तो वर्ष ३ रे, अंक
२९ वा असा आहे. श्री अ ह गद्रे यांनी संपादन केले आहे. मात्र तो फक्त ४४ पानी
असून, त्यात जरी जाहिराती असल्या तरी मनोरंजनाएवढया नाहीत. त्यात अनुक्रमणिका दिसत
नाही. श्री स अ शुक्ल, श्री वि वा हडप, श्री भीमरओ कोरान्ने, सौ सावित्रीबाई केंडे
आदी लेखक आहेत. बर्‍याच कवितांवर कवींची नावे नाहीत. दोन तीन कविता या "चाल : गजल "
अशा दिलेल्या आहेत.

वैशिष्टय म्हणजे यात बालगंधर्वांचे विविध रूपातले फोटो आहेत. मात्र हे कुठलेही
अंक अतिशय स्पष्ट असे नाहीत हे ही सांगावेसे वाटतेच. वाचता येते, नीट दिसते, परंतु
काही ठिकाणी थोडी अस्पष्टता आहेच. या अंकात मात्र विनोदी चुटके आहेत. जाहिराती
विविध विषयांच्या आढळल्या तरी सिनेमा, नाटक अन् वेगवेगळी पुस्तके यांच्या जाहिराती
अधिक आहेत. सर्वात मजेची गोष्ट म्हणजे ' हमारे बगीचेमे पैदा हुआ फूलदणाणा" असे मी
पूर्वी कुठेतरी पुस्तकात वाचले होते, बहुधा पु लं च्या पुस्तकात. तर त्याच
शब्दात असलेली फूलदणाणा तेलाची पूर्ण पान जाहिरात या मौजेच्या मागच्या पृष्ठावर
आहे.

अंकाची वार्षिक वर्गणी ३ रुपये १३ आणे आहे.

सत्यकथेचा अंक हा ३२ पानी असून किंमत ४ आणे आहे. श्री अनंत काणेकर, डॉ केतकर,
श्री शामराव ओक, बाई सुंदराबाई, श्री श्रीकृष्ण कुलकर्णी यांनी तो भूषवलेला आहे.
जाहिराती आहेत पण प्रमाण कमी. मला वाटते पृष्ठसंख्याच कमी होत गेल्याने जाहिरातींचे
प्रमाण कमी झालेले दिसते. याच अंकात सत्यकथेची वर्गणी वार्षिक ३ रुपये अशीही
जाहिरात असून, कविता प्रसिद्ध केल्या जाणार नाहीत असे स्पष्ट रीत्या लिहिलेले आहे.
या अंकात एक शब्दकोडेही आहे. अंकाच्या मागील पृष्ठावर "Have you heard of HOUNSA
?" अशी हंसाच्या चित्रासकट जाहिरात आहे. कसली आहे ते दुसरीकडे चौकशी करून
कळणार, असे खाली बारीक अक्षरात लिहिलेले आहे. हंस मासिकाची असावी की काय अशी मला
शंका आली.

वरील तिन्ही अंकांच्या मुखपृष्ठावर रंगीत चित्र आहे. परंतु मे १९६६ मधला "सोबत"
चा अंक अगदीच साधा दिसतो. की झेरॉक्स मुळे तसे झाले आहे समजत नाही. मनोरंजन व
सत्यकथा हे आपल्याला परिचित अशा अंकासारखेच आकाराने आहेत अन् मौज मघाशी
म्हटल्याप्रमाणे थोडा उभट आहे. पण सोबत मात्र पूर्वी फुलबाग यायचा त्या आकाराचा
छोटासा आहे. हा वर्ष पहिले, अंक पहिला, किंमत फक्त पैसे ३० असा अंक आहे. संपादक ग
वा बेहेरे. अंकात श्री पु भा भावे, श्री नरुभाऊ लिमये, श्री आनंद यादव, श्री अनंत
मनोहर, श्री वि शं पारगावकर, उषा परांडे, राजा मंगळ्वेढेकर आदी लेखक आहेत. अंकात
दोन तीन कथा असून बाकी विचारप्रवर्तक लेख, ग्रंथ परिचय, घडामोडी बद्दल भाष्य,
नाटक व चित्रपट परीक्षण, बालविभाग व राशी भविष्यही आहे. चुटके आहेत पण एकही जाहिरात
नाही. अ दि कोकड यांचा एक केशभूषेवरचा लेख आहे. संपादकीयात म्हटल्याप्रमाणे हा अंक
मराठी गरीब माणसाचं स्वतःचं मुखपत्र म्हणून चालू केलेला आहे. परंतु त्याच
संपादकीयात एक वाक्य असेही आहे की देव आनंद, राज कपूर, सायरा बानू ह्या
आदर्शांपासून खेचून उद्याच्या तार्‍यांना नवा रस्ता अन नवा प्रकाश द्यायचा की नाही
? हे वाक्य वाचल्यानंतर मागील पृष्ठावरचा नटीचा फोटो मात्र खटकतोच.

४ जानेवारी १८८१ रोजीचा केसरीचा वर्ष पहिले अंक पहिला फुटकळ अंकाची किंमत
अर्धा आणा अशी आहे. अंक ८ पानी असून त्यात अंक का सुरू केला याचबरोबर ३ लेख (
अर्थातच तत्कालीन बातमी व स्थिती यावर आधारित ) आणि वर्तमानसार , लोकल या सदरात देश
विदेशच्या बातम्या आहेत. एकही जाहिरात वा चित्र नाही. कदाचित पहिलाच अंक असल्याने
असेल. कारण जाहिरातीचे दर दिलेले आहेत.

१५ नोव्हेंबर १९५६ चा मराठाचा अंक त्या मानाने बराच अलिकडचा म्हणावा लागेल. तो
ही वर्ष पहिले, अंक पहिला असा असून किंमत १ आणा आहे. प्रमुख बातमी ( headline ) ही
" निवडणुकांसाठी काँग्रेस पन्नास कोटी रुपये उधळणार ! " अशी आहे. म्हणजेच ५३
वर्षांनीही परिस्थितीत काही विशेष बदल झालेला दिसत नाही. बदल झालच असेल तर तो
फक्त परिमाणात. एकूण ४ पानीच पेपर असून , आकार मात्र अलिकडच्या
वृत्तपत्रापेक्षा थोडा मोठाच आहे. "मराठी जनतेचा आवाज" हे संपादकीय असून, अगदी
न्यूयॉर्क कापसाच्या भावापासून ते चुना व हॅट च्या जाहिरातींपर्यंत सर्व काही या ४
पानात आहे. इतरही बातम्या असल्या तरी राजकारणावर जोर जास्त दिसतो आहे.

असा हा संच मॅजेस्टिकने उपलब्ध करून दिल्याबद्दल त्यांना धन्यवाद द्यायला हवेतच.

लेखनविषय: दुवे:

Comments

वा!

सुंदर आढावा घेतलाय.
अंक पाहण्याची उत्सुकता नक्कीच वाढलेय.

मराठी भाषा हा माझा प्राणवायू आहे

जुना संच

या संचाबद्दल मागे वृत्तपत्रांत वाचले होते (दिवाळी अंकांच्या शतकपूर्तीनिमित्त). त्यांच्याबद्दल इतक्या तपशीलात वाचून बरे वाटले. मराठी भाषक समाजाला नॉस्टॅल्जिया प्रिय असला तरीही (किंवा कदाचित त्यामुळे) जुन्या गोष्टींच्या दस्तऐवजीकरणाबद्दल तशी उदासीनताच दिसून येते. या पार्श्वभूमीवर असा संच निघालेला पाहून आनंद वाटला.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

मौज

असे जुने अंक पहायला वाचायला मौज येते. सकाळमधील पन्नास वर्षांपुर्वीचे सदर देखील वाचनीय वाटते.
P1000071
प्रकाश घाटपांडे

छान माहिती

जुनी कागदपत्रे (इतरांच्या मताने कचरा) गोळा करून ठेवणारे माझ्यासारखे लोक जगात आहेत हे वाचून बरे वाटले.

चांगला आढावा

जुन्या वर्तमानपत्रातले जाहिरातींसारखे तपशीलही आज वाचले, की त्या काळाबद्दल माहिती देणारे असतात.

सहमत

चांगला आढावा.

मला वाटते सकाळमध्ये "पन्नास वर्षांपूर्वी" नावाचे एक सदर प्रकाशित होते. ज्यात पन्नास वर्षांपूर्वीची सकाळमधील प्रमुख बातमी देतात.


बोलो जाता बरळ, करिसी ते नीट। नेली लाज धीट, केलो देवा॥

बंद झाले..

हे सदर आता बंद झाले आहे वाटते! :-(

-सौरभ.

==================

वा

छान आढावा घेतला आहे. आपली जाहिरातींबद्दलची निरीक्षणे वाचायला मजा आली.

राधिका

छान!!!

खूपच छान माहिती. सहसा आपल्याकडे असे उपक्रम दिसत नाहीत. जुने अंक आणि मासिकांबद्दल मनोरंजक माहिती कळली. धन्यवाद.

बिपिन कार्यकर्ते

लेख

लेख आवडला. अशा प्रकारचे लिखाण शांताबाई शेळक्यांनीही केल्याचे स्मरते.

छान!

जुन्या दिवाळी अंक/वर्तमानपत्रातुन मस्त सफर घडवलीत. त्या त्या काळातील लेख/लेखक आणि विशेषतः जाहिराती हे वर्णन खूप आवडले.

सोबत, माणूस, मराठा

ह्या लेखात आपण गतकाळच्या काही प्रातिनिधीक अंकांचा सुंदर आढावा घेतला आहे.

सोबत व माणूस ही साप्ताहिके अनुक्रमे ग.वा. बेहेरे व श्री. ग.माजगावकर (ज्यांनी नंतर राजहंस प्रकाशन स्थापले) हे अगदी शू- स्ट्रिंग बजेटवर, आणि वेळप्रसंगी पदरमोड करून चालवत असत. दोन्हीही-- विशेषतः माणूस-- फारच वाचनीय असत. माणूसचा भर मुख्यत्वे महाराष्ट्रातील सर्वत्र सुरू असलेल्या छोट्यामोठ्या सामाजिक चळवळींची माहिती देण्याकडे असे. उदा.म्हैसाळच्या आबासाहेब करमरकरांनी चालवलेली चळवळ. सोबतचे एक प्रमुख आकर्षण म्हणजे मागील पानावरील माधव मनोहरांचे नाट्यविषयक सदर (पक्षी: नाटकांची परिक्षणे). रडकी, कौटुंबिक नाटके सादर करणार्‍या (तथाकथित) व्यावसायिक रंगभूमिवरील 'स्थळः दिवाणखाना' नाटकांची 'गोष्ट' सांगितली, अमुकतमुकचे काम आशाताई काळे ह्यांनी समरसून केले आहे, दिग्दर्शन जोरदार आहे, प्रकाशयोजना छान आहे असे लिहीले की नाट्यपरिक्षणे झाले असा तत्कालिन मराठी वर्तमानपत्रांतून नियमित लिहीणार्‍या 'नाट्यपरिक्षकां'चा समज होता. तेव्हा हे नाट्यशास्त्राविषयी खोल जाणीव देणारे, त्याच्याकडे नव्या अंगाने पहाणारे सदर नवे काही जागवून गेले.

दै. मराठा मी बरीच वर्षे नियमित वाचत असे. त्याची एक खासियत म्हणजे आचार्य अत्रेंना भेटावयास आलेल्यासह आचार्यांचे काढलेले फोटो. तसे कुणीना कुणीतरी त्यांना नियमित भेटावयास येई. 'शिवशक्ति'त (आचार्य अत्रेंचे निवास्थान व दै. मराठ्याचे ऑफिस व प्रेस असलेली वरळीची इमारत) सुभाष हॉल नावाचे एक छोटेसे सभागृह होते,तेथे, आलेल्या व्यक्तिसमवेत आचार्यांचा फोटो काढला जाई, व दुसर्‍या दिवशीच्या अंकात तो 'अमुकतमुक आचार्यांच्या समवेत सुभाष हॉलमधे' अशा कॅप्शनने येई! बरेचदा अत्रेंचे घणाघाती अग्रलेख असत.

माहिती !

आपण माहिती छान दिली आहे. धन्यवाद.
म्हणूनच सोबतचा अंक इतका साधा असेल. त्यात नाटय चित्र, कला यावरच्या "पंचम"
नावाच्या सदरात, "सोळावं वरीस धोक्याचं" आणि "ऐका हो ऐका" या दोन नाटकांचं व " इये
मराठीचिये नगरी" या चित्रपटाचं अशी सविस्तर परीक्षणे दिली आहेत. अतिशय रोखठोक परखड
भाषेत आहेत, परंतु लेखकाचे नाव नाही. "इये मराठीचिये" वर टीका भरपूर केलेली आहे अन
त्याला "इये मराठी माणसाचा मुडदा पडला" हे नाव अधिक शोभेल असे म्हटले आहे.
साहित्य ग्रंथ परिचय या "अक्षता" नामक सदरात " वासुनाका" या भाऊ पाध्येंच्या
पुस्तकाचे परीक्षण आहे. या दोन्ही परीक्षणात, "मला असे वाटते, मी असे मानतो" अशा
स्वरूपाची वाक्ये असली तरी नाव नाही.

सत्यकथा

या मासिकाचे जुने अंक सदस्यांपैकी कोणाकडे आहेत काय?
असल्यास ते वाचण्यासाठी तात्पुरते उपलब्ध होतील काय?

सुरेख

लेख आवडला.

तपशील छान टिपले आहेत

लेख आवडला.. जुन्या अंकांबरोबर त्या काळचे तपशील छान टिपले आहेत.
जाहिराती म्हणजे तर त्यावेळच्या ग्राहकाचा आरसा. त्यामुळे जाहिराती तेव्हाच्या काळाबद्दल बरेच काहि सांगु शकतील.
जाहिरातींमधे कल्पकता आहे का? की फक्त एकाच छापाचे शब्द आहेत? पुस्तकांच्या जाहिरातींमधे कथावस्तुचा सारांश द्यायचे का?

अजुनही असे मस्त लेख येऊ द्या

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

जाहिराती !

नमुन्यादाखल काही जाहिराती :
मनोरंजन :
चहा कोणता उत्तम म्हणाल तर ज्यात विषारी पदार्थ नाहीत व जो फार दिवसांचा अनुभवशीर
परीक्षक आहे अशा माणसाने खात्री केलेला असेल तोच !
हातमागावरील प्रसिद्ध कित्तूरी कापड. पदके - सोन्याची चार. चांदीची ३. ब्राँझची २.
शिवाय सर्टिफिकिटे. १८९७ पासून अनुभवून सर्वत्र पसंत झाले आहे.
तत्त्वानुसंधानसार. हा अद्वैत वेदान्तशास्त्राचा न्यायप्रधान पारिभाषिक ग्रंथ आहे.
न्यायावाचून वेदान्त वाचणे म्हणजे आंधळ्याने काठीवाचून प्रवास करू लागण्यासारखेच
आहे.
दोन रुपयात संपूर्ण कादंबरी. कालिकामूर्ति भाग १ ला. ही मनोरंजक कादंबरी प्रसिद्ध
आंग्ल कादंबरीकार "रेनाल्ड" यांची अत्यंत लोकमान्य झालेली कादंबरी " ब्रोन्झ
स्टाच्यु" याचे हे मराठी रूपांतर आहे. ह्या पहिल्या भागात ५३ प्रकरणे आली असून तीन
हापटोन ब्लाकची सुंदर चित्रेही दिली आहेत.
सहसा विषयवस्तू दिलेली नाही...
मौजमधील जाहिरात : हमारे बगीचेमे पैदा हुआ फूलदणाणा ऑईल. सुवासिनी, भगिनी व
प्रेमीजीवाला भेट देण्यालायक अपूर्व चीज. अहाहा !! किती गोड ! मोहक, गुलजार सुगंध
हा !! याच्या परिमळाने मोहित झाला नाही ! घटकाभर सर्व जंजाळ विसरून यथेच्च याची मजा
व लज्जत लुटीत बसला नाही असा म्हणजे ज्याला वासेंद्रिय नाही तोच !!

जाहिरातींच्या झलकीबद्द्ल धन्यु!

हा हा! फूलदणाणा ऑईल ची जाहिरात आवडली बॉ! ;)

(फूलदणाणा-प्रेमीजीव) ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

प्रकाटाआ

प्रकाटाआ

लेख आवडला

जुन्या जाहीरातीं (अर्थातच फूलदणाणा) वाचून मजा वाटली. त्यानिमित्ताने संग्रही ठेवण्याजोगी चांगली माहिती मिळाली.

 
^ वर