आवश्यक ती दुरुस्ती केल्याबद्दल संपादकांचे आभार...

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

सहमत आहे.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

संगीतात धर्म कशाला? प्रतिसाद कळला नाही. तसा तर भारतीय चित्रपट सृष्टीत संगमांचा सुकाळ आहे. तरी सुद्धा नग्न नट्या दाखवणारा राजकपूर म्हणतो, बोल राधा बोल संगम होगा की नही?
प्रश्न विचारायचे होते. पण सदर लेखन प्रश्नांना उत्तर देण्याचे सोडून भलतीकडेच विषय नेतो असा आमचा अनुभव आहे. त्यामुळे माझा या विषयांबद्दल रसभंग झाला आहे.
बायदवे, एखाद्याला राग येतो म्हणजे काय होते?

भीमसेन आणि रामभाऊंनी "महंमदशा दरबार", "अल्ला जाने" गायलं आहेच की ! मुसलमान बादशाहांच्या पदरी असलेले हिंदू गायक अल्लास्तुतीपरच गायचे.

--- उपक्रमी

विशिष्ट जमातीने शास्त्रीय संगीत ताब्यात घेतल्याने त्याचा अध:पात सुरू झाला असे माझे स्वतःचे मत आहे.

हल्लीच आम्हाला शा. सं आवडू लागले आहे. या विषयावर अधिक चर्चा झाल्यास ती समजण्यासाठी खालील काही शंकांचे निरसन करावे.
१. ही विशिष्ट जमात कोणती?
२. संगीत ताब्यात घेणे म्हणजे काय? एखाद्या राग गाण्याचा कॉपीराईट घेणे अभिप्रेत आहे काय?
३. संगीताचा अधःपात म्हणजे काय? मूळ गाण्याचे रिमिक्स केले की जुन्या गाण्याचा अदःपात वगैरे असे काही का?उदाहरण?
४. अधःपात होतोय हे दर्शवणारा काही संदर्भ आहे का?

अभिजित यादव
कर्‍हाड.

1. ही विशिष्ट जमात कुठली
2. अधःपात म्हणजे काय

हे कळल्याशिवाय काय वाटते हे सांगणे शक्य नाही.

पण वझेबुवा, वसंतराव देशपांडे, नारायणराव बोडस, बखलेबुवा, पलुस्करांची, अभ्यंकरांची तर ही जमात नव्हे! ब्राह्मणांनी त्यातही चित्पावनांनी शास्त्रीय संगीत ताब्यात घेऊन त्याची वाट लावली आहे असे आपल्याला वाटते का? तूर्तास (ह्या लेखावरून तरी ) तुम्हाला असेच म्हणायचे आहे असे वाटते आहे.

"तुझं वाचन किती? तू बोलतोयस किती?"
"तुझा पगार किती? तू बोलतोयस किती?"

विशिष्ट जमातीने शास्त्रीय संगीत ताब्यात घेतल्याने त्याचा अध:पात सुरू झाला असे माझे स्वतःचे मत आहे. याबद्दल आपल्याला काय वाटते.

तुमचे स्वतःचे मत मांडून त्यावर दुसर्‍यांना आव्हान कसं देता येतं हो काका? काहीतरीच.

रंगसंगती भडक आहे. डोळ्यांना त्रासही होतो आहे. फक्त राग ओळखण्यापेक्षा ते कसे ओळखावेत तेही सांगा.

-राजीव.

वा वा वा !

आता चर्चा रंगणार !

--- उपक्रमी

सोनू निगम हे गुलाम मुस्तफा खांसाहेबांचे एक शिष्य. पण ते उमराव जान च्या वेळी खूप लहान असावेत.

--- उपक्रमी

ज्या शिष्यवर्गाने कोरस गायला आहे ती मंडळी कोण आहेत हे मला माहीत नाही.

शाहिदा (शहिदा) खान आणी रूना प्रसाद. संदर्भ
इथे पहा

हिंदुस्तानी संगीतातील बरीच गाणी ब्रज भाषेत आहेत.
इतर भाषांमधली उदाहरणे कमी आहेत - पण नाही असे नाही
काही उदाहरणे - १. चंगे नैनवालियाँ (भीमसेन - तोडी) - पंजाबी
२. साडे नाल वे (अभिषेकी - भीमपलास) - पंजाबी
३. माई सावरे रंग राची (जसराज - भैरवी) - राजस्थानी / मारवाडी
मराठी मधल्या रचना फार प्रचलित नाहीत हे खरे.

चू भू द्या घ्या.

अमित

श्री. पलुस्कर यांनी हिंदुस्तानी संगीताच्या अभ्यासाची अधिकृत सुरुवात केली असे ऐकले आहे.

हे वाक्य काहीसे बरोबर आहे. संपूर्णपणे नाही. थोरल्या पलुसकरांनी संगीताचा अभ्यास केला हे तर खरे, पण तो अभ्यास ते संगीत लोकांपर्यंत पोहोचवणे जास्त सोपे कसे होईल या दृष्टिकोनातून केला, उदा. स्वरलेखनाची (नोटेशन करण्याची) त्यांनी शोधून काढलेली पद्धत. जुन्या-पुराण्या चिजा/रचना जमवणे अथवा त्यांचे स्वरलेखनासहित 'डॉक्युमेंटेशन' करणे वगैरे गोष्टी भातखंड्यांनी प्रामुख्याने केल्या. त्यांचा 'हिंदुस्तानी संगीत पद्धती' हा ग्रंथराज भारतीय शास्त्रीय संगीतावरील एक महान कृती (अ ग्रेट वर्क - मराठी शब्द?) मानली जाते. त्यांनी भारतभर प्रवास करून निरनिराळे राग, त्यातील विविध रचना गोळा केल्या, त्यांचे स्वरलेखन केले. आणि मुख्य म्हणजे त्यांनी आधी काहीशा विस्कळीत असलेल्या हिंदुस्तानी रागपद्धतीला वेगवेगळ्या थाटांमध्ये वर्गीकृत करण्याचा प्रयत्न केला, ज्यायोगे नवीन शिकणार्‍यांना रागपद्धती समजणे सोपे जाईल. पण वैयक्तिक आयुष्यात भातखंडे सामान्यांशी संगीताविषयी बोलण्यास फारसे उत्सुक नसत. याउलट विष्णु दिगंबरांनी गांधर्व महाविद्यालयाची स्थापना करून, निरनिराळ्या ठिकाणी संगीत संमेलने आयोजित करून तत्कालीन महाराष्ट्रात शास्त्रीय संगीताच्या प्रसार-प्रचारास स्वतः तसेच शिष्यांकरवी हातभार लावला. काहीही असले तरी या दोन विष्णूंचे (पक्षी- विष्णु दिगंबर पलुसकर आणि विष्णु नारायण भातखंडे) भारतीय शास्त्रीय संगीतावर खूप मोठे उपकार आहेत. सौ. अंजली कीर्तने यांनी मागे लोकप्रभामधे (बहुतेक, युनिकोड नसलेले ते एकमेव स्थळ आहे) शास्त्रीय संगीताच्या महाराष्ट्रातील प्रवासावर एक उत्तम लेखमाला चालवली होती. ती वाचनीय आहे.

पलुस्कर यांना मराठी शब्द असलेल्या रचना मिळाल्या नाहीत काय?

याच्यात २-३ गोष्टी आहेत.
१) मुळात 'हिंदुस्तानी संगीत' महाराष्ट्रात आले, येथे निर्माण झाले नाही. या संगीताची जडणघडण नावाप्रमाणेच मुख्यतः उत्तर भारतात झाली. साहाजिकच त्यातल्या सार्‍या रचना हिंदुस्तानीमध्ये अथवा ब्रजभाषेत आहेत.
२) या रचनांमधले साहित्यविषयही तत्कालीन उत्तरभारतीय संस्कृतीचा प्रभाव असलेले आहेत. पूर्वी राजदरबारात संगीताला प्रवेश मिळण्याच्याही आधी ध्रुपद संगीत (जे आजच्या ख्याल गायकीचे मूळ आहे) मंदिरांत गायले जात असे. त्यामुळे त्यातील रचनांचे बरेचसे विषय हे राम-कृष्णादी देवता आणि त्यांचे जीवन/पराक्रम/गुणवर्णन यांच्यापर्यंत मर्यादित आहेत. विरह, परदेशी गेलेला प्रियकर, वाईट्ट मेल्या सासवा-नणंदा, कृष्ण-गोपी, त्यांचे रास-नृत्य, होळीमध्ये रंग खेळणे आणि एकूणातच त्यातला रोमँटिक अँगल हे नंतर आले असावेत असे मानायला हरकत नाही (जेव्हा देव्हार्‍यातल्या देवाऐवजी सिंहासनावरच्या अथवा तख़्तावरच्या देवाला रिझवायची वेळ येऊ लागली). अगदी नवीन काळात झालेल्या रचनांनाही या विषयांनी खाद्य पुरवले आहे. अण्णासाहेब रातंजनकर, जगन्नाथबुवा पुरोहित, सी.आर.व्यास वगैरे तुलनेने नजीकच्या भूतकाळात होऊन गेलेल्या गायकांनीही ज्या रचना केल्या त्यातले साहित्यविषय बर्‍याच अंशी असेच आहेत.
३) आणि शेवटचे म्हणजे (हे विधान वादग्रस्त वाटू शकेल तरीही) एकूणच उत्तर भारतीय भाषेचा, विशेषतः ब्रजभाषेचा जो काही लहेजा आहे, जो डौल आहे तो शास्त्रीय संगीताला अधिक जवळचा आहे. मराठीत ती मजा नाही. स्वरप्रधान गायकी असल्याने बर्‍याचदा शब्द काहीसे ट्विस्ट करून म्हटले जातात, शब्दांतले आकार-उकार-इकार यांचा वापर स्वरांचे न्यास करण्यासाठी केला जातो (विशेषतः विलंबित तालात गाताना). या सगळ्यात ब्रजभाषा/हिंदुस्तानी अगदी फिट्ट बसते. मराठी रचना करण्याचे प्रयोग झाले, खुद्द विनायकराव पटवर्धनांनी केले. पण ते लोकप्रिय होऊ शकले नाहीत.

जाता जाता : अहद बेळगाव-धारवाड तहद लाहोर (आजकाल तर स्यान होजे-सीऍटल) दौरे करणारी मंडळी होती ही. सगळीकडेच मराठी चालत नाही, त्यामुळे मराठी रचनांना मार्केट कुठून असायला? हा थोडा भागही त्याच्यात असावा असे वाटते. :)

ह्या लेखनातील फाँट साइझ आणि बटबटीत रंगसंगती हे जिथून उचलले आहे तिथे साजेशी असली तरी उपक्रमावर रुचणारी नाही. तेव्हा ह्यात कृपया योग्य ते बदल करावेत, अशी संपादकांना विनंती करावीशी वाटते आहे.

रंगसंगती मलाही रुचली नाही. बाकी लेख छान!

ह्या लेखाच्या शीर्षकात आणि इतर ठिकाणी ध्यान ह्या शब्दाऐवजी घ्यान असा शब्द लिहिलेला आहे.

सहमत आहे. चूक लक्षात आणून दिल्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करतो आणि घ्यान ऐवजी ध्यान अशी सुधारणा करावी अशी संपादकांना विनंती करतो..

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

सूचनेबद्दल धन्यवाद. परंतु मला तल्खली हाच शब्द योग्य वाटतो. सबब, संपादकांनी कोणताही बदल करू नये अशी मी विनंती करतो.

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

सुरेख दुवा आहे. सकल बन गगन यापूर्वी या दुव्यावर ऐकले होते, पण त्याचा हा संदर्भ आताच समजला, धन्यवाद.

नंदन
मराठी साहित्यविषयक अनुदिनी

>>"उमराव जान" मधल्या रागमालेमध्ये एक राग संपून दुसरा राग कुठे सुरू होतो हे समजत नाही.

या वाक्याचा अर्थ समजला नाही. आपण दिलेल्या रोशनसाहेबांच्या गाण्यातही रागांमधले सांधे तितकेच खडखडाट करणारे आहेत जितके मूळ लेखनविषय असणार्‍या गाण्यात आहेत. 'उमराव जान'मधे हा प्रवास सकाळचे राग ते रात्रीचे राग असा सरळसोट रेखाटला आहे. शिवाय नायिका संगीत शिकत असल्याचे दाखवल्याने सकाळचे भैरवांगाचे सपाट राग ते आपल्याला हवे तसे स्वरूप देता येणारी - म्हणूनच किचकट समजली जाणारी - भैरवी म्हणजेच पर्यायाने नायिकेची संगीतनिपुणतेकडील वाटचाल या रागांच्या प्रवासातून नीट व्यक्त होते आहे. रोशनसाहेबांनी गाण्याच्या ३ भागांच्या केवळ रागांच्या नव्हे तर लयीच्या फरकातूनसुद्धा कौमार्य ते वार्धक्य या मधला फरक दाखवला आहे. पण दोन्ही गाण्यांमधून जर एखाद्या रागाचा तुकडा काढून ऐकला तर तो कधीच संदर्भ सोडून काढल्यासारखा वाटणार नाही (जसे - नंदन यांचा वरील प्रतिसाद). तसेच गाण्याचा व्हिडीओ समोर असल्याशिवाय त्यामागील कल्पनाही समजणार नाही, कारण दोन्ही गाण्यांत शब्द तसे मुद्दामून एखाद्या परिस्थितीचे वर्णन करणारे नाहीत. त्यामुळे या गाण्यांत तुलनात्मक फरक करणे शक्य होणार नाही. किंबहुना अशी तुलनाच येथे अयोग्य ठरेल.

रागमाला हा तसा चमत्कृतीपूर्ण (ट्रिकी) प्रकार आहे. जर जवळजवळचे राग जोडत गेले तर आपण आक्षेप घेतल्याप्रमाणे रागांमधले स्थित्यंतर समजावयास जड जाते परंतु त्यात 'खडखडाट' होत नाही. याउलट जर एकमेकांपासून सर्वस्वी भिन्न असलेले राग एकापुढे एक जोडले तर त्यामधील स्थित्यंतर लवकर समजते पण मग सुरांचा 'खडखडाट' होतो, कारण अशा रागांचे येणे-जाणे, प्रकृती आणि भाव भिन्न असतात. त्यामुळे रागमाला बनवणे हे अत्यंत अवघड काम आहे. कारण त्यात रागांमधील स्थित्यंतरे, रागांचे चलन, त्यांची प्रकृती - स्वभाव हे सारेच ध्यानात ठेवून रचनेमध्ये एक प्रकारचे संतुलन साधणे आवश्यक असते.

न छिन बिसुराये
हर हर दम उनकी याद आये....

***वरील दुव्याची प्रत्यक्ष ऐकून तपासणी केलेली आहे.