पुर्णोपमा

यक लाजरान् साजरा मुखडा चंद्रावानी खुलला गं|
राजा मदन हासतोय जसा कि जीव माझा भुलला गं|

प्रकाश घाटपांडे

हा लेख म्हणजे जणू उपक्रमावरील पागुटं कुसुंबीच. असेच सर्व अलंकार येत जावोत.

उदाहरण म्हणून माझ्याच खूपखूपखूप जुन्या कवितेतील एक उपमा - (C) ;)
विचार... जणू भर दुपारच्या उन्हात वावटळीत तरंगणारी करड्या केसांची गलिच्छ गुंतवळ.

इतरांची उदाहरणे वाचण्यास उत्सुक.

"राया डोळ्यामंदी".. वाचून गंमत वाटली. आत्तापर्यंत जास्त करून स्त्रियांच्या बाबतीत असे वर्णन केलेले वाचले आहे. पुरूषांच्या चेहर्‍याचे असे वर्णन विरळाच असावे. देवाचे अनेकदा असते - जसे कृष्ण, पण सर्वसाधारण पुरूषांच्या बाबतीत अशा प्रतिमादर्शी काव्याची कमी उदाहरणे पाहिली आहेत.

लेख आवडला.

लेख आवडला. रंजन करता करता उत्तम भाषाविषयक माहिती देणारा.

प्रश्न :

लावण्ययुक्त, पिस्त्यापरि लाडिक मुख तिचे जरा उघडे
सुचवी भाव जणूं कीं, " गंमत नामी तुम्हास सांगु गडे "

यात पहिल्या ओळीत उपमा आहे पण दुसर्‍या ओळीत उत्प्रेक्षा आहे , बरोबर ना ?

बाकी उपमालंकार या भाषेच्या घटकाच्या मर्यादा साक्षात् आधुनिक वाल्मिकींनी सांगितल्या आहेत : "या दानासी , या दानाहून अन्य नसे उपमान्" :-)

चांगला लेख.
उपमेचा उपयोग पद्याबरोबर गद्यातहि वेगवेगळ्याप्रकारे झाला आहे. अनेक लेखकांनी सौंदर्य, प्रेम, भीती, शौर्य, वगैरेंनी तर उपमा वापरली आहेच. पण मला व्यक्तीशः विओदात वापरलेल्या उपमा जास्त आवडतात... आअणि त्यातहि पुलं अश्याकाहि चपखल उपमा वापरतात की व्वा!
उदा.
"या बायका नवरे मंडळीना खरेदीच्या वेळी तासन् तास टांगून ठेवतात..... श्रीखंडाच्या चक्क्यासारखं ":)
"एक डुकरीण आपल्या डझनभर पिलांना घेऊन शॉपिंगला निघाल्याच्या ऐटीत चालली होती"

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

शाळेत शिकलेले जे जसे आठवते त्याप्रमाणे

१) उपमा अलंकारांत ज्या गुणासाठी उपमा दिली जाते त्या गुणाच्या बाबतीत उपमेयापेक्षा उपमान श्रेष्ठ असते. उदा. वाघासारखा शूर याचा गर्भितार्थ शूर पण वाघा झ्तका नाही.

२) उत्प्रेक्षा अलंकारात उपमेय व उपमान यांतील अंतर आणखी कमी होते. उदा. इतका शूर की जणूकाही वाघच. (जणू, जणूकाही या शब्दांचा वापर हे या अलंकाराचे लक्षण समजले जाते).

३) रूपक अलंकारात उपमेय व उपमान यांत काहीच अंतर नाही (किंबहुना दोन्ही एकच आहेत) असे सुचवलेले असते. त्याचे लक्षण खालील काव्यपंक्तीत सांगितले आहे:
उपमानोपमेयांचे अभेदे जेथ वर्णन
तेथ रूपक जाणा हे शास्त्र तत्वार्थ दर्पण
(येथे "शास्त्र तत्वार्थ दर्पण" हे उदाहरण म्हणून दिले आहे).

४) अपन्हुती अलंकारात उपमेयाचे अस्तित्वच नाकारले जाते व तेथे उपमानच आहे असा आरोप केला जातो. उदाहरणादाखल खालील काव्यपंक्ती पहा:
न हे नभोमंडल वारिराशी |
न तारका फेनचि हा तयासी || (फेन = फेस)
न चंद्रमा नावचि चालताहे |
न अंक तो तीवरी शीड आहे || (अंक = चंद्रावरील डाग)

(वरील गोष्टी सुमारे ५५ वर्षांपूर्वी शिकलेल्या असल्यामुळे व नंतर त्यांच्याशी संबंध न आल्यामुळे त्यावरील शंकांना उत्तरे देऊ शकेनच याची खात्री नाही).

ज्योतीला भेटायला तिच्या कांही मैत्रिणी आल्या होत्या. ज्योतीच्या आईने त्यांच्यासाठी मस्तपैकी उपमा बनवला. तो त्यांना इतका आवडला की त्यांनी तो लगेच फस्त करून टाकला. त्यानंतर थोड्या वेळाने प्रेमा तिथे येऊन पोचली. तिला पाहून सर्व मैत्रिणींनी एका सुरात गाणे गाईले, "प्रेमाला उपमाआ नाआआहीईईईई..."

अलंकारांविषयी अधिक माहिती वाचायला आवडेल.

अपन्हुती हा अलंकार आम्हाला अभ्यासक्रमात कधीही नव्हता. बाकीचे अलंकार माहीत होते. मात्र या अलंकाराबाबत पहिल्यांदाच ऐकले.

उपमा म्हंजी सारखेपणा पाह्यजेच. उपमा अलंकारामधी ’सारखा, जसा, सम ,सदुश, असे शब्द आले पाह्यजेन

उपक्रमी सारे आकाशातले तारे, पर सर्किट भौ म्हंजे शुक्र तारा. :-)

ह्याला काय वाटतं आणि त्याला काय वाटेल याचा इचार करायमधी आपून टैम नै घालीत फटकन लिहून मोकळं !

बाबूराव :)

आताच रामजोशांच्या कवितांचे पुस्तक वाचायला घेतले आहे. त्यात दुसर्‍या बाजिरावाच्या पोवाड्यात पुढील पूर्णोपमा वाचायला मिळाली :

...बाजीराव पेशव्या...
...पुण्यवान ही पुरी ...
येथे नाना भोग भोगितो जसा जनक मंदिरी ।
आपुल्या अलिप्त अभ्यंतरी ।
...

उपमेय : पुण्यवान पुरी येथे बाजीराव पेशव्या
उपमान : मंदिरी जनक
सादृश्य : नाना भोग अलिप्त अभ्यंतरी भोगतो
उपमाप्रतिपादक : जसा

(दुसर्‍या बाजीरावाबद्दल इतिहासाचे मत तितके चांगले नाही. ऐशबाजीचा तो अलिप्त उपभोग (जणू उपभोगशून्य स्वामीचा पुढचा अवतार) घेत होता, असे त्या काळातल्या कवीकडून वर्णन वाचून गंमत वाटली.