कृपया पर्यावरण ह्या विभागात वर्ग करावा ही वि. वि.
_______________________________________________
भो भद्र कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे ।
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ।।

नैसर्गिक वायु विजनासाठी (ventilation) तुम्ही म्हणता त्याप्रमाणे वार्‍याच्या तुलनेत योग्य दिशेला खिडक्या असल्या पाहिजेत. तुम्ही मुंबईत बांधायच्या इमारतीबद्दल विचारत आहात असे धरून लिहीते :
मला आठवते त्याप्रमाणे मुंबईत साधारणतः वारे हे नैऋत्येकडून आणि इशान्येकडून येतात. अर्थात स्थानिक जमिनीच्या वैशिष्ट्यांमुळे, हवेसाठी असलेल्या अडथळ्यांमुळे या दिशा म्हणजे शेवटचा शब्द नाहीत तर केवळ एक साधारण मार्गदर्शक आहेत, एवढे लक्षात ठेवावे. तसेच मुंबईकडच्या हवेत बाष्पाचे प्रमाण जास्त असते, त्यामुळे हवा काहीशी जड, आर्द्र अशी असते. हवेचा वेग त्यामानाने कमी असतो. शिवाय रात्री आणि दिवसाच्या तापमानात विशेष फरक नसतो. अशा पद्धतीतील घरांसाठी शक्यतोवर घरे बंदिस्त बांधू नयेत. यासाठी जुन्या घरांकडून थोडी स्फूर्ती घेता येऊ शकते असे वाटते.

१०० एक वर्षांपूर्वीच्या इमारतींचे निरीक्षण केले तर कदाचित आढळेल की मुंबईतील / कोकणातील जुन्या घरांच्या बहुसंख्य खिडक्या पश्चिमेला तसेच उत्तरेला असत. त्यामुळे अधिकाधिक खिडक्या याच दिशांनी ठेवलेल्या बर्‍या. पण सध्याच्या अपार्टमेंट बांधण्याच्या प्रकारात हे बसणार नाही. शिवाय अपार्टमेंट बिल्डिंगमधून चारी बाजूंनी फ्लॅट (सदनिका) असल्याने सगळ्या सदनिकांमध्ये सारख्याच प्रकारे वायुविजन होणार नाही हाही एक प्रश्न आहेच. यासाठी अनेकदा मुंबईत चाळींमध्ये मधल्या बाजूस एक चौक असे. त्यामुळे जशी या चौकाभोवती घरे बांधली जात, दरवाजे असत, त्याचप्रमाणे प्रत्येक घराला हवा मिळण्याचीही सोय होई. आजही पुण्यात काही नवीन इमारतीत असे चौक नाही, पण बिल्डिंगच्या मध्यभागी जिन्याला लागून अशी एक प्रकारची विहीर (पाण्याची नव्हे, जिन्याची) (well) आढळते. शिवाय आपल्याकडच्या जुन्या वाड्यांमध्येही मधल्या भागात चौक असेच की. इमारतींच्या पूर्णा चौकोनी काडेपेट्या करण्यऐवजी, अशा पद्धतीने वार्‍याला थोडे आतल्या बाजूला वळवता येऊ शकते असे वाटते. यासाठी जागा मात्र लागेल, किंवा थोडी फार प्रायव्हसी घालवण्याची तयारी ठेवावी लागेल. शिवाय आजकाल बांधत असलेल्या इमारतींमध्ये असे दिसून येते की दारावरील आणि खिडक्यांवरील शटर्सना फाटा मिळाला आहे. (चला, अजून एक गोष्ट फाट्यावर!) कदाचित सुरक्षिततेच्या कारणांमुळे. परंतु पूर्वी मुख्य दार बंद असले तरी असे हे उंचावर असलेले शटर उघडे ठेवता यायचे. आणि त्यातूनही थोडीफार हवा आता खेळायची.

मला असे अनेकदा वाटते, की पूर्वीच्या काही इमारती बांधण्याच्या पद्धतींचा अभ्यास सध्याच्या आर्किटेक्टांनी केला पाहिजे. तुम्हाला कितीही वाटले तरी तुम्ही इमारतीच्या रचनेसंबंधी पूर्ण अधिकारी असू शकणे अनेक कारणांनी शक्य होणार नाही. म्हणूनच तुमच्या मताशी काही प्रमाणात तरी सहमत होऊ शकेल असा चांगला/ली आर्किटेक्ट निवडावा/वी. हल्ली अनेक आर्किटेक्ट हे केवळ म्युनिसिपाल्टीतून छाप आणण्यासाठी स्वतःचा वापर करू देतात. असे आर्किटेक्ट शक्यतो टाळावे.

वार्‍याला एका बाजूने दुसर्‍या बाजूला जाण्यासाठी आरपार जाणारी वाट लागते. खोलीच्या किंवा घराच्याही फक्त एकाच दिशेला हव्या तितक्या खिडक्या ठेवल्या तरी बाहेर सुटलेला वारा त्यातून फारसा आत येत नाही. पण दोन्ही बाजूंनी मोकळे असलेले घर खिशाला परवडत नाही. त्यामुळे खुराडी बांधली जातात. शिवाय आपण आपल्या घराच्या चारही बाजूंनी मोकळी जागा ठेवली तरी इतर लोक तिथे इमारती बांधून ती अडवतातच. भरपूर मोकळी हवा पाहिजे असेल तर खेड्यामध्ये कौलारू घर बांधणे हाच उत्तम उपाय आहे. नाही तर आजूबाजूच्या सर्व घरांपेक्षा उंच अशी टोलेजंग इमारत बांधावी आणि त्यात आरपार वारा जाण्यासाठी मोकळ्या जागा ठेवाव्यात. ही गोष्ट धनाढ्य लोकांनाच शक्य असते.

पुण्यात कॅम्पात कुमारची एक इमारत आहे तशी बांधा. वर्णन करण्यापेक्षा छायाचित्र असते तर तुम्हाला चांगले समजावून सांगता आले असते.
असो, एक अवांतर शंका: हे आर्किटेक्ट लोक इमारतीचे चित्र का बनवतात? एक मस्त काही हजार शब्दांचा लेख का नाही लिहित? ग्राहकांना चित्रे, छायाचित्रे दाखवण्यापेक्षा आमची इमारत अशी आहे असा एखादा इमारत अंक काढावा. विना चित्र, छायाचित्र. अरे हो, आपण छायाचित्रेच का काढावीत? त्या त्यावेळचे प्रसंग सरळ लेखामध्ये लिहुन काढावेत. काय?

मला तर या विषयावर १००० ओळींचे महाकाव्य लिहावेसे वाटते. ग्रेस यांची शिकवणी मिळाली तर सहज शक्य आहे !
[नव काव्यप्रेमी] शरद

वरील लेखात आणि प्रतिसादांत वायुवीजन हा शब्द सातदा वाचला, सातही वेळा चुकीचा लिहिलेला. हा काहीतरी टेलिविजन सारखा नवा शोध असावा असे प्रारंभी वाटले. शेवटी तो शब्द आला की गाळून पुढे वाचायचे ठरवले, तेव्हा कुठे पुढचे प्रतिसाद वाचता आले.. --वाचक्‍नवी