जाती दाखवून देण्याचे काही नमूनेदार प्रकार (माझ्या माहितीतले) खाली देत आहे. यात वाचक भर टाकू शकतील.
मी महाविद्यालयात प्रवेश घेताना जो फॉर्म भरला तिथे मला माझा धर्म आणि जात यांचा रकाना भरावा लागला. हे सरकारी धोरण आहे. जोपर्यंत हे चालू आहे तोपर्यंत जात कशी जाणार? हा मुद्दा अर्थातच आरक्षणाशी निगडीत आहे. आणि आरक्षणावर सर्व संकेतस्थळांवर लोक म्हातारे होईपर्यंत चर्चा झाल्या आहेत. परत त्यावर चर्चा करून काहीही निष्पन्न होईल असे वाटत नाही.

तसेही चर्चा करून काय निष्पन्न होते? चर्चेमुळे एकही मत बदलल्याचे आजवर पहाण्यात नाही.
----
रंध्रात पेरीली मी, आषाढ दर्द गाणी

तुमचे निरिक्षण अगदी बरोबर आहे. लोकांना आपली जात दाखवण्याचा किती उत्साह असतो (विशेषतः मराठा आणि ब्राह्मण) हे ऑर्कुट मध्ये पाहुन थक्क झालो. जाती विषयक अक्षरशः लाखो कम्युनिटीज् ऑर्कुटवर असुन लोक सर्रास असल्या कम्युनिट्यांचे सभासद झालेले दिसतात. बर्‍याच जणांचा आपल्या प्रोफाइलमध्ये ही जातीविषयक कम्युनिटी टाकुन आपली जात दाखवणे हा एकमेव हेतू असतो. एकदा तर मी एक 'धनगर इंजिनियर्स ' अशी कम्युनिटी देखिल बघीतली होती, त्यावरुन् जातीव्यवस्थेचा मुळे अजुनही किती घट्ट रुजली आहेत ते लक्षात यावे.

'अबाउट मी' ह्या रकान्यामध्ये बर्‍याचदा दिसलेली ही माहिती बघा...

मी मराठा आहे!

होय, मी तोच मराठा ज्या कुळात "छत्रपती शिवाजी महाराज" जन्माला आले. मी तोच मराठा जिथे रक्त शिंपून "महाराष्ट्र" उभा केला राजांनी!

असंख्य अडचणींवर मात करत, सर्वांना सोबत घेत चालू असलेला हा मराठयांचा प्रवास सर्वांर्थाने ऐतिहासीक आहे.
ह्या मातीनं आम्हाला शिकवलंय निधड्या छातीनं जगायला. अर्थ दिलायं आम्ही "सहिष्णुतेला".

दुर्द्म्य इच्छाशक्त्ती असलेल्या आमच्या ह्या डोळयात आईच्या पदराआड कोरडे होण्याची "संवेदनाही" भरलीयं. आमच्या कणखर मनगटांनी लढतानाही आयुष्यातला "शॄंगार" कधीचं गमावला नाहिये.

घरादाराच्या आठवणी बाजूला ठेवून सीमेवर उभी आहेत आमची कित्येक माणसं. नव्या आधुनिकतेला गरज आहे आमची.
पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून वावरतानाही आमच्या मुली शालीनतेच्या प्रतिक आहेत.

घाम गाळून नांगर ओढणाऱ्या नवऱ्याची साथ फक्त हीच स्त्री देवू शकते अऩ भरसकाळी रांगोळी हिच्याच हाताने सजते.

इतिहास तर आहेच पण आम्ही आता एक "उज्ज्वल" भविष्य घडवीत आहोत कारण हल्ली इथे श्वास विसरत चाललायं जगण्याचा अर्थ, आकुंचल्या आहेत इथे माणुसकीच्या कक्षा.

आणि हे बदलण्याची ताकत आहे "मराठयांच्या मनगटात"...

सुशिक्षीत, संगणक/ इंटरनेट वापरणार्‍या लोकांच्या मनातुन देखिल जात गेलेली नाही दुसरे काय?

जात, अथवा जातीव्यवस्था ह्याचा मी विरोधक नाहि हे सुरवातीलाच सांगतो. मात्र समर्थकहि नाहि. "साचलेल्या" जात ह्या संकल्पनेला माझा विरोध आहे. जात अस्तित्त्वात कशी आली तर विविध लोकांच्या व्यवसायावरून. भारतीय समाजाच्या विकासाचा क्रम बघता एखाद्याचा व्यवसाय काय यावरून त्याची प्रकृती, प्रवृत्ती (व्यक्तीगत प्रवृत्ती नव्हे)वगैरे गोष्टी लक्षात ठेवण्यासाठी ती एक सोपी पद्धत होती. व्यवसाय कोणता यावर रोटी-बेटी व्यवहार ठरत कारण लहानपणापासून एकाच संस्कारात वाढलेली मुलगी अचानक वेगळ्या संस्कारांत रमणार नाहि हा (फोल?) विश्वास. याशिवाय लिखित दस्ताऐवजीकरण नसल्याने मुलाने बापाकडून कला, व्यवसाय शिकणे भाग होते. तेव्हा ठराविक काळा पर्यंत आहे ती जाती व्यवस्था उत्तम होती. असे वाटते.

जातींचा इतिहास मला माहित नाहि. मात्र चतुर्वर्णांपासून प्रत्येक व्यवसायासाठी वेगळी जात व पुढे अगदी उपजात इतका जातींचा प्रवास झाला असे वाटते. त्यामुळे तो पर्यंत जात हि संकल्पना प्रवाहि होती असे म्हणण्यास वाव आहे. त्यानंतर मात्र जात संकल्पना साचली. का? कसे? ते कळत नाहि. जुलुम-जाच वाढले, एका जातीचे इतरांशी पटेनासे वगैरे झाले.
अर्थातच पुढे इंग्रज आल्यावर त्यांनी ह्या जातीव्यवस्थेला नावे ठेवली. आपल्याकडील सुशिक्षित वर्गाने (जे इंग्रजी शाळांत शिक्षण घेतलेले होते) त्यांनीहि तृटी दूर करण्याऐवजी मग पूर्ण जातीव्यवस्थेलाच वाईट ठरवले. चांगले-वाईट असे वर्गीकरण झाले की होतात ते फक्त वाद! आणि या वादाने सर्वात नुकसान झाले ते जात या संकल्पनेचे. ती "साचलेली"च राहिली.

जर जातीला प्रवाहि करायचे असेल तर पुन्हा "जुन्या" जाती विसरून तुमचा व्यवसाय हि तुमची जात असे ठरवावे लागेल. मग "तंत्रज्ञ" हि जात आणि "आय टी तंत्रज्ञ", "इलेक्ट्रीकल तंत्रज्ञ" आदि पोटजाती किंवा "चालक" जात व "रेल्वे गार्ड", "रिक्षाचालक" आदी पोटजाती असे स्वरूप येईल (आणि मग हवंच तर आरक्षण/शिष्यवृत्त्या या नव्या जातींना द्यावे. जसे फेरीवाल्यांच्या मुलांना सवलत वगैरे) दर ५/१० वर्षांनी जातीचे पुनरावलोकन करून काहि जाती (आरक्षणे/शिष्यवृत्त्या) रद्दबातल कराव्यात / वाढवाव्यात.

ऋषिकेश
------------------
आयुष्य हे चुलीवरल्या कढईतले कांदेपोऽहे

१. सिंहाच्या जबड्यात, घालून हात
मोजीन दात, ही जात मराठ्याची

(मला वाटते हे मराठा सेवा संघ की कोणा संघटनेचे ब्रीदवाक्य आहे.)

२. अजुनही बोथट झाली नाही धार पेशव्यांच्या तलवारीची
कुणाचीही हिम्मत नाही ब्राह्मणांना संपवण्याची,
घासल्याशिवाय धार नाही तलवारीच्या पातीला,
ब्राह्मणांशिवाय पर्याय नाही महाराष्‍ट्राच्या मातीला !!!

३. अजूनही बोथट झाली नाही धार शिवबाच्या तलवारीची,
कुणाचीही हिम्मत नाही मराठयांना संपवण्याची,
घासल्याशिवाय धार नाही तलवारीच्या पातीला,
मराठ्यांशिवाय पर्याय नाही महाराष्‍ट्राच्या मातीला !!!

४. होय, मी तोच धनगर ज्या कुळात " श्री बिरदेव महाराज" जन्माला आले.
मी धनगर ,मरकर भी नही हटा, वो धनगर !!!
एक धनगर !!

मी धनगर ... या दोन शब्दात माझी ओळख आहे..
मी धनगर असल्याचा मला अभिमान आहे.

धनगर मोडेल पण वाकणार नाही
पेटतील मशाली वीझतील मशाली
सुर्या कधीच विझनार नाही
प्रयत्न करा किती ही पण
हे कधीच घडणार नाही
धनगर मोडेल पण वाकणार नाही
धनगर मरेल पण शरण आलेल्याना मारणार नाही
धनगर मायेने रडेल पण संकाटाना भिवून पळणार नाही
आणि हो दुसर्याना बेघर करून घर स्वाताचे भरणार नाही
धनगर महाराज्यान पुढे श्वासाची ही किमत धरणार नाही
शिवांसाठी वेळ आली तर मरूनही मरणार नाही
आसतील लाख मतभेद पण वेळ आल्यावर ते उरणार नाही
संपातील सारे पण स्वराज, धनगर कधी ही संपणार नाही

अशीच अनेक उदाहरणे नामदेव महाराज, तुकाराम महाराज, उमाजी नाईक, सावतामाळी, गोरा कुंभार, सेना न्हावी असे प्रत्येक जातीचे मानबिंदू शोधून केलेली आहेत. मजकुरात काही फरक नाही फक्त जातीचे/मानबिंदूचे नाव फाईंड अँड रिप्लेस करायचे.

५.चांभार लोक संत रविदासांची उपासना दर्शवतात. वाहनावर असे नाव लिहून घेतात.

रविदास की रोहिदास?

हे असले प्रकार मला आजपर्यंत माहितच नव्हते. कोलबेर यांनी दिलेले मी मराठा आहे.... वाचून हसावे का रडावे कळेना!
==असंख्य अडचणींवर मात करत, सर्वांना सोबत घेत चालू असलेला हा मराठयांचा प्रवास सर्वांर्थाने ऐतिहासीक आहे.
==अर्थ दिलायं आम्ही "सहिष्णुतेला".
==दुर्द्म्य इच्छाशक्त्ती असलेल्या आमच्या ह्या डोळयात आईच्या पदराआड कोरडे होण्याची "संवेदनाही" भरलीयं. आमच्या कणखर मनगटांनी लढतानाही आयुष्यातला "शॄंगार" कधीचं गमावला नाहिये.
==घरादाराच्या आठवणी बाजूला ठेवून सीमेवर उभी आहेत आमची कित्येक माणसं. नव्या आधुनिकतेला गरज आहे आमची.

या वाक्यांचा काहीच अर्थ कळला नाही.

राजे वगैरे लिहलेल्या गाड्या ९९% स्कॉर्पियो असतात. आणि नंबर प्लेटींवर अक्षरं दिसावेत असे आकडे असतात.:-)

==पुरुषांच्या खांद्याला खांदा लावून वावरतानाही आमच्या मुली शालीनतेच्या प्रतिक आहेत.
==घाम गाळून नांगर ओढणाऱ्या नवऱ्याची साथ फक्त हीच स्त्री देवू शकते अऩ भरसकाळी रांगोळी हिच्याच हाताने सजते.

हे सर्व डोक्यावरुन गेले.

बाबासाहेब जगताप, तुमचे लेखन मला आवडते. कळकळीने लिहलेले जाणवते. मागचा पिढ्यानपिढ्या रक्तात भिनलेले देवाचे भूत हा लेखही असाच होता.

-सौरभ

==================

सर्व आयांनी जर आपापल्या मुलांना लहानपणीच योग्य शिकवण दिली, तर जगात युद्धं कशाला होतील? सर्व संस्कृती आयांच्याच हातात नसते काय?

आता प्रतिसाद द्यायचा कंटाळा आला आहे. उपक्रमावर याची अनेकवेळा चर्चा झाली आहे. नवीन पोस्ट देण्यापुर्वी या विषयावर येथे काय चर्चा झाली आहे ते पहावे.
बाकी राजेंद्र ऋषिकेश आजानुकर्ण यांनि सांगितल्या प्रमाणेच्
प्रकाश घाटपांडे

जातींबद्दल अभिमान सोडा आणि जिव्हाळा बाळगा, कदाचित प्रश्न सुटू शकेल.

एक गोष्ट आधीच स्पष्ट करायला हवी : बाबासाहेब जगताप यांच्या लेखाशी , त्यातील भावनेशी १००% सहमत आहे. मात्र जातींबद्दल विचार करताना मला काही मुद्दे जाणवतात. याबद्दल जो आहे तो थोडा संभ्रमच आहे. अनेक गोष्टी एकमेकांना छेद देताना दिसतात.

१. जातीव्यवस्था आणि उच्चनीचता : हा जातिव्यवस्थेतला सगळ्यात त्याज्य घटक. हिंदुसंस्कृतीची हजारो वर्षे चिघळणारी जखम. अस्पृष्यांवर पिढ्यानुपिढ्या झालेले अन्याय . हा मुद्दा चिरपरिचित आहे. दुमत व्हायचे कारण नाही.

२. विशिष्ट जातींनी बाळगलेला अभिमान : यामधे अनेक रंग आहेत असे मला वाटते. उच्चनीचभाव (Hierarchy ) या गोष्टीची छटा जिथे येत असेल ते ते त्याज्य. (मराठा सर्वश्रेष्ठ किंवा ब्राह्मण सगळ्यात श्रेष्ठ वगैरे वगैरे. ) बाकी एक ओळख (Identity) या बाजूने विचार केला तर त्यात काही लक्षणीय सापडावे. जागतिकीकरण , शहरीकरण , औद्योगिकरण यांच्या प्रचंड गतीने वाढणार्‍या प्रभावाखाली , अशा जातीनिहाय Identity ला धुमारे फुटावेत ही घटना मला प्रतिक्रियात्मक वाटते. जुनी व्यवस्था तर मोडकळीला आलीच आहे/येतेच आहे , पण त्यात जातीनिहाय वैशिष्ट्ये , चालीरीती यांनाही तिलांजली मिळत असेल तर ती अशा सामूहिक प्रयत्नांतून टिकण्याची शक्यता. (व्यक्तिशः बोलायचे ,तर पाककृती , आहारादि गोष्टी ही एकमेव बाब मला अशी वाटते की जिच्याबाबतीतली जातीनिहाय वैशिष्ट्ये काळाच्या उदरात गडप होऊ नयेत ! तोच मुद्दा लोककलांच्या बाबतीत. प्रत्येक जातीजमातीत या दोन आघाड्यांवर अपरिमित विविधता आहे. हा सगळा वारसा, हे सगळे धन आपण हरवता कामा नये !) अर्थात , अनेकदा रूढी आणि वैशिष्ट्ये हीसुद्धा प्रतिगामी मूल्यांची जोपासना करणारीच असतात, तीदेखील त्याज्यच ठरतात ही गोष्ट अलाहिदा.

३. राजकीय समीकरणे /आरक्षणादि बाबी यांकरता केलेले जातीनिहाय समूहीकरण : या सगळ्याचे विपरित परिणाम दिसत आहेतच : एकेका पोटजातीने आपापल्या फायद्यासाठी बनवलेले गट , त्यातून निर्माण झालेली जातीवाचक तेढ. समाजाच्या विघटनाला जबाबदार ठरणारी एकूणच गर्हणीय बाब.

तर वरील मुद्द्यांचा विचार करता, जातीनिहाय अस्मिता बाळगणे या बाबीचा जमाखर्च मांडला असता जमा थोडी , नुकसान मात्र प्रचंड असे काहीसे मनात येते. मात्र , असेही वाटते की, हजारो वर्षे चालू असलेला हा चिखल काही दशकातच समूळ नाहीसा होईल हा आशावाद थोडा अति वाटतो. तसा तो व्हायला हवा आहे , तसे करण्याकरता घटनेची , कायद्याची , शासकीय यंत्रणांची चक्रे फिरत आहेत हेदेखील खरेच. पण समाजाचा गाडा हा हळुहळू फिरतो हेही खरे.

वरील विवेचन हे जातीव्यवस्थेकडे एका सामाजिक दृष्टीकोनातून पहाताना केलेले आहे. याखेरीज जातीनिहाय अस्मितेबद्दल थोडे अवांतर बोलता येईलच.

- "मानव तितुका एकच आहे " या विचारांना सानेगुरुजीसदृष प्रतिमा आताच्या काळात प्राप्त झाली आहे : अशी गोष्ट जिला कसलीच व्यावहारिक बाजू नाही. थोडेसे "सत्यमेव जयते" सारखे. सत्याचा विजय "अंतिमत:" होतोच हो , सत्य आणि जय एकमेकांचे नंतर पाहून घेतील , सध्या आम्ही मात्र ज्याचा फायदा होतोय तेच करू , असा एक स्वल्पदृष्टीचा विचार यात आहे.

- कोतेपणा , कूपमंडूक वृत्ती : जातीविषयक अभिमानातून कोतेपणाच्या प्रवृत्तीचे दर्शन घडते असे म्हणता येईल. गुणवत्तेऐवजी (मेरीट) जातीला महत्त्व देणे या सारख्या गोष्टींना ज्ञानाच्या , विकासाच्या , नवनिर्माणाच्या क्षेत्रात काहीही स्थान नाही याचा इथे विसर पडलेला दिसतो.

बाबासाहेब जगताप ,तुमचे निरिक्षण अगदी बरोबर आहे. लोकांना आपली जात दाखवण्याचा जसा उत्साह असतो तसाच आपला धर्म दाखवण्याचा देखील उत्साह असतो .
आपला धर्म दाखवण्याचा देखील उत्साह असतो याचीही जरा चर्चा व्हावी.

कालच एक उतारा वाचला त्यात भारतातील किंवा हिंदू समाजातील जातीव्यवस्थेची बळकट मुळांचे मजेदार उदाहरण दिले होते. केरळात ख्रिश्चन धर्मप्रसार सुरू झाल्यानंतर सुरुवातीला काही ब्राम्हण जातींनी धर्मबदल करवून घेतला व आपापली चर्चे स्थापन केली. पुढे एळावा (Ezhava), थिय्या(Thiyya) वगैरे अनेक मागासजातींनीही धर्मांतर केले. मात्र आधी धर्म बदलवून घेतलेल्या ब्राम्हणांना हे दलित ख्रिश्चन आपल्या चर्चमध्ये आलेले चालत नव्हते म्हणून दलित ख्रिश्चनांसाठी वेगळी चर्चे बांधावी लागली. धर्मबदलानंतर दोन्ही जाती आता ख्रिश्चन कॅथलिक असूनही एका चर्चात जाऊ शकत नव्हते. धर्म बदलला तरी जात कायम. :)

तसलाच प्रकार केरळातील ज्यूंबाबतही दिसतो. त्यांच्यामध्ये व्हाईट, ब्लॅक आणि ब्राऊन असे तीन प्रकार आहेत (भारताव्यतिरिक्त इतरत्र आहेत की माहीत नाही) पण व्हाईट ज्यू हे ज्यूंमधील उच्चवर्णीय. इस्रायलच्या स्थापनेनंतर भारतातील अनेक ज्यू इस्रायलमध्ये कायमनिवासी म्हणून गेले व इथेच राहिलेल्या अनेक व्हाईट ज्यूवांना लग्नासाठी पोरी मिळणे अवघड झाले. हिंदू संस्कारित प्रथेनुसार शिल्लक राहिलेल्या ब्लॅक ज्यूवां^*मधील कोणाशी लग्न करण्यापेक्षा अविवाहित राहणे हे जास्त योग्य होते. (वर्णसंकरापेक्षा वंशनाश उत्तम असे धोरण पाळण्यात आले.)

जातीव्यवस्थेच्या उतरंडीची अनेक उदाहरणे भारतातल्या मुसलमानांमध्येही सापडतात.

*(ऊ पासून ऊवांना प्रमाणे चालवलेला)

इतर देशातही अशी जातनिहाय उतरंड असते का?

जातीचा फायदा / नुकसान बेटी / रोटी यासाठीच होत असतो का?

लेखाचा मुख्य विषय म्हणजे आरक्षण टाळावे का? आता असा निर्णय कोणी घेऊ शकेल का? जोपर्यंत भारत स्वतंत्र आहे तो पर्यंत असे आरक्षण चालूच राहणार्. सध्या मराठा समाजही आरक्षण मागत आहे, काही काळाने ब्राह्मण समाजही आरक्षण मागेल आणि सर्वच जण आरक्षित झाले तर???

मध्यंतरी पुण्यात दादा (4141), नाना (9191) मामा (५१५१), राज (2151) अशा पाट्यांची फ्याशन आली होती. कालच अजून काही नमुनेदार पाट्या मिळाल्या. आपली जात अधोरेखित करायला पाट्या कशा वापरल्या जातात त्याचेच हे नमुने.

उर्फ कॅटरर्स लग्नात जेवण द्यायचा विषय आला की सर्वप्रथम बिनदिक्कत जात विचारतात. उदा. कोणी म्हटले की देशस्थ मराठा की त्यांच्या कागदावर मोठ्या अक्षरात लिहितात देशस्थ मराठा आणि पुढे "लाल तिखट, सुके खोबरे, शेंगदाणे, गरम मसाला" इ.इ. कोणी म्हटले, कोकणी सारस्वत की मोठ्या अक्षरात लिहितात "हिरव्या मिरच्या, ओले खोबरे, कोकम, गोडा मसाला" इ.इ. बरे ही जात विचारण्यात त्यांना काही गैर आहे असे वाटत नाही आणि ग्राहकाला पण काही गैर वाटत नाही. आहे की नाही मजा?

असो. मी स्वत: "तुम्ही आम्ही सकल हिंदु बंधु बंधु" ह्या पंथातील असल्यामुळे आजपर्यंत यच्चयावत सर्व अर्जांवर जात ह्या रकान्यात हिंदु असेच लिहित आले आहे. कारण ज्या क्षणी आपण तिथे आपली जात लिहितो त्या क्षणी आपण जातिभेदाला आपल्याकडून प्रोत्साहन देत असतो.

_______________________________________________
भो भद्र कृतं मौनं कोकिलैर्जलदागमे ।
वक्तारो दर्दुरा यत्र तत्र मौनं हि शोभनम् ।।

जाती आणि व्यवसाय यान्चा सम्बन्ध होता.
सुतार, चाम्भार, भन्गी, ब्राह्मण, क्षत्रिय, वाणी, वगेरे.
मी मध्यन्तरी गीतेत वाचले होते :
चातुर्वर्णम् मया सृष्टम् गुण कर्म विभागशह्|
इति श्रीभगवान उवाच.
येथे स्पष्ट पणे गुण कर्म असे म्हणलेले आहे.
काम आणि तदनुरूप गुण असणे हा एखाद्या जातीत प्रवेश घेण्याची प्रवेश परीक्षा होती.
आताच्या कालाचा विचार केला तर ही व्यवस्था मनाला पटते. ईन्जिनीअर् डॉक्टर आर्कीटेक्चर् होण्यासाठी नाही का सेम थिन्ग्?
तात्पर्यामधे वाचले होते की, जातीव्यवस्थेमधे जन्मानुसार जात ठरविण्याचा दोष निर्माण झाला तेन्व्हा भगवान बुद्धान्नी सम्पूर्ण वेदिक परम्पराच मोडित काढली आणि
केवळ जन्माने ब्राह्मण असणार्‍या वर्चस्व गाजविणर्‍या समाज घटकाला वठणीवर आणले.

आणि आपण अजूनही जन्माधारीत जात पकडून बसलो आहोत.
जात जात नाही कारण ती शासन दरबारी नोन्दली जाते.
ज्या दिवशी हे बन्द होईल त्यादिवशीपासून जात हळूहळू जात राहिल.