गुपित - तेजी मंदीचे!
चंद्रशेखर चितळे
(साभार-अर्थविश्व(दै.गोमन्तक))

एक होते सुंदर बेट. त्याचे नाव "सीन'. त्या बेटावर माणसे होती एकंदर तीन. त्यांची नावे इन, मीन आणि टीन. या सीन बेटाच्या कहाणीमधून उलगडेल तेजी-मंदीची वीण!
सीन बेटावर संपत्ती होती ती म्हणजे बेटाची छोटीशी जमीन आणि शंभर रुपयांच्या दोन नोटा. बस्स! जमिनीचा मालक होता इन, तर शंभर रुपयांची एक-एक नोट बाळगून होते मीन आणि टीन. मीनला वाटले आपण जमीन खरेदी करावी. त्याच्याकडील शंभर रुपयांच्या मोबदल्यात जमीन विकण्याची त्याने इनला विनंती केली. इनला सौदा मंजूर झाला. इनने शंभर रुपये घेतले आणि मीनला जमीन विकली.
म्हणजेच सीन बेटावर इन आणि टीनकडे प्रत्येकी शंभर रुपयांची एक एक नोट होती, तर संपूर्ण जमीन- जिची किंमतदेखील शंभर रुपये आहे, ती मीनच्या मालकीची होती. अशा प्रकारे सीन बेटावरची एकंदर मालमत्ता होती तीनशे रुपये मात्र!
टीनच्या मनामध्ये विचार आला, की संपूर्ण बेटावरची जमीन मीनच्या मालकीची आहे. जमिनीचे परत उत्पादन करता येणार नाही, त्यामुळे जमिनीची किंमत वाढेल, असा विचार मनामध्ये येताच त्याने इनकडून शंभर रुपये कर्जाऊ घेतले आणि त्यायोगे मीनकडील संपूर्ण जमीन दोनशे रुपयांना खरेदी केली. व्यवहार झाला.
आता इनकडची मालमत्ता होती टीनला दिलेले कर्ज शंभर रुपये. मीनकडे होते जमीनविक्री करून मिळालेले दोनशे रुपये. टीनकडे होती दोनशे रुपयांची जमीन व शंभर रुपये इनला द्यावयाचे कर्ज, अशी एकंदर मालमत्ता रुपये शंभरची. म्हणजेच सीन बेटावरील एकंदर मालमत्तेचे मूल्य झाले चारशे रुपये.
त्यानंतर इनच्या पोटामध्ये दुखू लागले. कारण त्याने शंभर रुपयांना विकलेल्या जमिनीचे मूल्य झपाट्याने वाढून झाले होते दोनशे रुपये! इनला जमीन विकल्याचा पश्‍चात्ताप झाला. सुदैवाने त्याच्याकडे टीनला दिलेले शंभर रुपये कर्ज होते. त्याने मीनकडून दोनशे रुपयांचे कर्ज घेतले आणि टीनची जमीन तीनशे रुपयांना खरेदी केली.
या व्यवहारानंतर इनकडे आली तीनशे रुपयांची जमीन व मीनला द्यावयाचे दोनशे रुपये कर्ज. म्हणजे निव्वळ मालमत्ता रुपये शंभर. मीनची मालमत्ता झाली इनला दिलेले कर्ज रुपये दोनशे. टीनला जमीनविक्रीमुळे इनचे असलेले शंभर रुपये कर्ज फिटले आणि खिशामध्ये पडले दोनशे रुपये. अशा प्रकारे सीन बेटावरील एकंदर मालमत्ता फुगून झाली पाचशे रुपयांची.
मीनच्या डोक्‍यामध्ये आता लख्ख प्रकाश पडला होता. जमिनीच्या मूल्यवर्धीचे त्रैराशिक त्याने अनुभवले होते. त्याला जमीन खरेदीची हाव सुटली. गाठले त्याने इनला आणि केला पक्का जमीन खरेदीचा सौदा चारशे रुपयांना.
मीनने इनला कर्जाऊ दिलेले दोनशे रुपये वसूल धरले, टीनकडून दोनशे रुपये उसने घेतले व इनला ते देऊन जमीन खरेदी केली.
सीन बेटावरील संपत्ती अजून फुगली. इनकडे आले दोनशे रुपये, मीनकडे आली चारशे रुपयांची जमीन व दोनशे रुपयांचे कर्ज, असे निव्वळ दोनशे रुपये, तर टीनकडे आली मीनच्या दोनशे रुपयांची कर्जवसुली. अबब! अशा तऱ्हेने सीन बेटाची एकंदर मालमत्ता झाली सहाशे रुपये. केवढी ही भरभराट! प्रत्येक नागरिकाची मालमत्ता वधारली. सीन बेटावरील प्रत्येक जण सुखी व आनंदी झाला.
असेच काही दिवस आनंदाने गेले. पण म्हणतात ना, सुखालाही शाप लागतो आणि भोवळ येते. तसेच झाले. टीनच्या डोक्‍यामध्ये शंकेची पाल चुकचुकली. त्याला वाटले, जमिनीच्या किमती कुठवर वाढणार? नाही वाढल्या तर मीन कर्ज फेडणार? बेटावर फक्त दोनशे रुपयेच व्यवहारामध्ये आहेत आणि खरं सांगायचं तर मीनच्या जमिनीची किंमत तशी शंभर रुपयेच होईल. इनलादेखील काहीसे असेच वाटले.
आता जमीन खरेदीस कोणीही उत्सुक नव्हते. इन दोनशे रुपये बाळगून होता. मीनला टीनचे दोनशे रुपयांचे कर्ज होते; परंतु इनने चारशे रुपयांना खरेदी केलेल्या जमिनीचा बाजारभाव शंभर रुपये झाल्याने त्याला निव्वळ शंभर रुपयांचे कर्ज झाले. टीनला दोनशे रुपये कर्ज येणे असले तरी जमिनीचा बाजारभाव कोसळल्याने त्याचे शंभर रुपये बुडीत होते आणि उर्वरित शंभर रुपये वसूल होण्याची शाश्‍वती होती. त्यामुळे सीन बेटावरील एकंदर मालमत्ता परत झाली तीनशे रुपये!
झाले! मीनने आपली दिवाळखोरी जाहीर केली. मीनला दिलेल्या दोनशे रुपयांच्या कर्जाच्या बदल्यात टीनने त्याची जमीन जप्त केली.
इनकडे राहिल्या शंभर रुपयांच्या दोन नोटा. कर्जबाजारी मीनची मालमत्ता झाली शून्य रुपये. टीनकडे आली शंभर रुपये बाजारभावाची जमीन. म्हणजेच सीन बेटाची एकंदर मालमत्ता झाली परत तीनशे रुपये! सीन बेटावरील या तेजी-मंदीच्या चक्रामध्ये मालमत्तेचे पुनर्विभाजन झाले. इन नशीबवान ठरला, मीन साफ बुडाला, तर टीन सुदैवाने वाचला.
सीन बेटावरील छोटी कहाणी आपणास मोठे धडे शिकवून जाते. जोवर फुगा फुगत असतो, तोवर सर्वच जण चैनीत व आनंदात असतात. फुगा फुगत असेपर्यंत कर्ज काढून मालमत्ता घेणाऱ्यास फायदा होतो. परंतु फुगा फुटण्यापूर्वी ज्याच्या खिशामध्ये पैसा असतो तोच विजयी ठरतो. तेजी-मंदीचे त्रैराशिक ज्याला मांडता येते त्यालाच पैशाचे गणित सुटते!

तुषार काळभोर