प्रियाली,
चर्चाविषय चांगला आहे. इतिहास डोळ्यासमोर ठेवून सदस्य आपली मते मांडतील आणि चर्चा योग्य मार्गानेच पुढे जाईल असे वाटते.

मी इतिहास तज्ञ तर नाहिच पण याबाबतीतले वाचन सुद्धा अत्यंत प्राथमिक दर्जाचे आणि सीमितआहे. पण तरी सुद्धा मत मांडतो आहे.
शहाजीराज्यांचा पाठिंबा आणि त्यांचे मुत्सद्दीपण पाठीशी असणे हे तर महाराजांचे महत्त्वाचे पाठबळ होते असे वाटते. शहाजींबद्दलचे तू वर मांडलेले मत अतिशय योग्य वाटते. त्यांचे पुढचे पाउल महाराजांनी टाकले असेच मला वाटते. ते अतिशय मातबर, धोरणी असले पाहिजेत. जीजाबाईंनीसुद्धा या मध्ये योग्य सहभाग घेउन शिवाजीवर योग्य संस्कार करुन त्यांच्यात स्फुल्लींग चेतवले असणार. या कामी ददोजी हे त्यांना राजकारण, शस्त्र-युद्धनीति वगैरे सांगायला सोबत होते ही पण शहाजींचीच योजना असणार. कुणाला जवळ करायचे, कुणाला लांब ठेवायचे, कधी योग्य पाऊल टाकायचे हे सर्व दादोजींनीच राजांना सांगितले असणार. वास्तविक त्याचसाठी दादोजी महाराजांसोबत असणार. म्हणजे शहाजी, जीजाई, दादोजी हे त्यांचे गुरु होत यात शंकाच नाही.

महाराष्ट्रातल्या भोळ्याभाबड्या चार पोरांना एकत्र करुन शिवाजींनी स्वराज्याचे तोरण बांधले आणि मग सेना उभारली हे मला थोड्याशा वाचनानंतर आणि विचाराअंती फारसे योग्य वाटत नाही. हे थोडे कल्पनारम्य वाटते. महाराष्ट्रामध्ये त्याकाळी असलेल्या लढवय्यांकडे असे म्हणताना दुर्लक्ष केल्या सारखे होईल. नुकत्याच वाचनात आलेल्या द.ग्. गोडश्यांच्या एका पुस्तकात त्यांनी असेच मत मांडलेले दिसते. त्यांच्या मते त्या काळी महाराष्ट्रात जे वतनदार होते त्यांच्याकडे अतिशय बळकट, काटक आणि निपुण असे स्थानिक सैनिक असत. ही मराठी सेना महाराजांनी आपल्याकडे वळवून घेतली असावी. आठवा- जेधे, खोपडे, चंद्रराव मोरे इत्यादी. बाजीप्रभूंसारखी रत्ने त्यांचे पदरी असत ! या वतनदारांकडे अनेक पिढ्यांची सेना असे आणि ते स्थानिक पातळीवर अतिशय दाब-जोर राखून असत असेच दिसते. त्यातील काहिंना महाराजांनी स्वराज्यस्थापनेनंतर शिलेदार केल्याचे वाचलेले स्मरते. म्हणजे स्वतःचे सैन्य बाळगणारे आणि वेळप्रसंगी राजाला मदतीला जाणारे. महाराजांचा मुत्सद्दीपणा, धोरण यामुळे या सर्वांना एकत्र आणून स्वराज्य उभारणीसाठी त्यांनी त्यांचा सुयोग्य उपयोग करुन घेतला. त्यांना अधिक मोठे श्रेयस असे ध्येय दिले आणि अत्यंत गरजेचे जे स्वराज्य उभारणीचे काम होते ते करुन दाखवले.

रामदास, तुकाराम त्यांना थोडे नंतर भेटले असावेत. पण रामदासांच्या धोरणाचा, रामदासीलोकांचा त्यांना नक्की उपयोग झाला असणार. तुकोबांची आणि त्यांची किती सल्लामसलत झाली असेल याचा अंदाज नाही. पण अध्यात्मिक बाजूने त्यांचा महाराजांवर प्रभाव असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. पण मी याबद्दल काहीच वाचन केले नसल्याने मत नोंदवता येत नाही.

शहाजींचा पाठिंबा, दूरदृष्टी, धोरण हे महाराजांसाठी फार महत्त्वाचे वाटते.
अभ्यासकांचे प्रतिसाद वाचण्यास उत्सुक आहे.
--लिखाळ.

लेखाचे विषय शिवाजी अथवा त्यांचे गुरु असा वाटतो, ( यातुन काही निष्पन्न होइल असे वाटत नाही). लेखाचा विषय / रोख मराठ्यांनी सर्व अडचणी असूनही आपले साम्राज्य कसे निर्माण केले असा हवा. त्यात शिवाजी एक नायक म्हणून राहील आणि त्याचे महत्त्वही अमान्य करण्याचे कारण नाही.

शहाजी, लखुजी, मोरे, भागवत धर्माची परंपरा, रामदासांचे संघटनाचा वेगळा प्रयत्न अश्या उभ्या आणि आडव्या गोष्टीचा आढावा घेतला तर मराठ्यांचे साम्राज्य निर्माण होणार होतेच असे वाटल्याशिवाय राहत नाही.

माझ्या वर या विचारांचा ठसा नाथमाधवांच्या अनेक कथानकातुन पडला आहे हे मी मान्य करतो.

याही पलीकडे काही कल्पना करावयाची असल्यास, शिवाजीची सर्वच भांवंडे जीवंत असली असती तर काय झाले असते यावर विचार करावयाल हरकत नसावी किंवा शिवाजी अजूनही १५/२० वर्ष राहता तर काय झाले असते असाही ( रम्यपणे) करता येऊ शकतो.

शिवभक्त ( द्वारकानाथ)

चर्चेचा विषय आवडला आणि विविध माहीती यातून बाहेर येईल अशी आशा आहे. जमेल तसे प्रतिसाद देईनच. येथे काही त्रोटक मुद्दे, आठवणींच्या आधारे मांडतो तसेच त्यात कधी लिहायचे राहीले तरी, "मला वाटते" हे आहेच :) :-

सर्व प्रथम गुरू, शिक्षक आणि घडवणारे अशी तीन व्यक्तिमत्वे सर्वत्र असतात. गुरू हा शब्द मी भारतीय संस्कृतीत ज्या अर्थे वापरला जातो त्या अर्थे वापरत आहे. जीवनात केवळ एकच गुरू सर्व देऊ/शिकवू शकत नाही तसेच कायम आपण व्यक्तीकडूनच शिकतो अशातला भाग नाही, तर अनुभव देखील आपले गुरू असतात. शिक्षक हे व्यावहारीक जगातील गोष्टी शिकवतात मग ते आत्ताच्या जगात भाषा आणि गणित असेल तर शिवाजीच्या काळात ते तलवार युद्ध असू शकेल. घडवणारे जे असतात ते बर्‍याचदा गुरू सारखेच चांगल्या व्यक्तिमत्वाच्या शोधात असतात आणि दृश्यादृश्यपणे ते त्या व्यक्तिमत्वास पुढे जाण्यासाठी लागणारी मदत कधी कधी, तशी परीस्थिती निर्माण करणे या अर्थी असते. एकंदरीत शिक्षक आणि घडवणारे हेत्यांच्या त्यांच्या लायकीने गुरू होऊ शकतात. पण नाथ संप्रदाय म्हणते तसे आणि एकनाथांनी तेच ओवीबद्ध करून सांगीतलेले गुरू कोण या संदर्भात म्हणजे "कुणाचाही गुरू कोण" लागू होते:
" जो जो जयाचा घेतला म्या गूण, तो तो म्या गुरू केला जाण | गुरूसी झाले अपारपण जग संपूर्ण गुरू दिसे ||"

वरील परीच्छेदातील, नमनाचे घडाभर तेल वाचले आणि त्या अर्थाने आता प्रियालीच्या प्रश्नाचे उत्तर देण्याचा प्रयत्न केला की, "शिवाजीचे गुरू कोण?" तर उत्तर आहे कोणी एक व्यक्ती त्याचे गुरू नव्हती. अर्थात तरी देखील तसे १००% गुरूस्थानी त्याला कोणी असतीलच तर ती त्याची आई जिजाबाई (आणि आपल्याकडे आईला "आद्यगुरू" असेच म्हणतात!) जीने त्याला लहानपणी शिकवले सुद्धा आणि घडवलेपण. दादोजी कोंडदेव यांचा पण त्यात हातभार मोठा असावा. याचा अर्थ त्यांनी प्रत्येक गोष्ट शिकवली असा घेऊ नये तर त्यांनी शिवाजीला घडवताना कशाची गरज आहे हे ओळखून त्याला योग्य ते वातावरण, शिक्षक दिले असे वाटते.

आता रामदास आणि तुकाराम या संतांविषयी: त्यांची नावे त्या काळात पण मोठी होती आणि त्यांचा संप्रदाय पण मोठा होता. दोघांनी निव्वळ भक्तीमार्गावर भर दिला नाही. एकाने राजकारण कसे करावे हे सांगितले तर दुसर्‍याने प्रपंचातील व्यावहारीक गोष्टी देखील ओवीबद्ध केल्या.
शिवाजी हा रामदास आणि तुकारामांना भेटल्याच्या कथा आहेत. त्यात तो पाया पडला, त्याने त्यांना गुरू मानले अथवा तसे काहीसे तो म्हणाला वगैरे म्हणतात. मी काही त्या प्रसंगाला हजर नव्हतो! तसे अगदी तो म्हणाला असला तरी त्याचा भावार्थ लक्षात घ्यावा असे वाटते. त्यांची आणि शिवाजीची गाठ पडली होती का नव्हती, ह्याने ह्या तिन्ही व्यक्तींचे माहात्म्य कमी होणार नाही. हे दोन्ही संत शिवाजीमुळे झाले नाहीत आणि शिवाजी ह्या संतांमुळे झाला नाही. मात्र ह्या दोन्ही संतांचा आणि मुख्यत्वे त्यांच्या विचारांचा उपयोग हा "कॅटॅलीस्ट" प्रमाणे आदर्श शिवशाही तयार करण्यात झाला असावा इतके नक्की वाटते.

तुकाराम हे १६५०च्या सुमारास म्हणजे शिवाजी २०शीत असताना नाहीसे झाले (सदेह वैकुंठ अथवा बाकी अनेक कथा आहेत). त्यामुळे दुर्दैवाने त्यांचा सहभाग राज्याभिषेकाच्या सुमारास नव्हता. तरी देखील त्यांची भेट झाली असेल असे मला पुणे-देहू यातील अंतर लक्षात घेता म्हणावेसे वाटते. सज्जनगड हा शिवाजीनेच समर्थांना त्याच्या राज्याभिषेकाच्या जवळपास दिला असे वाचल्याचे आठवते. "आनंदवनभूवनी" अथवा "निश्चयाचा महामेरू" सारख्या रचना या त्यांना शिवाजी भेटला अगदी नसला तरी माहीती असल्या शिवाय सुचल्या असतील असे वाटत नाही. शिवाय "शिवरायासी आठवावे, जिवीत तृणवत मानावे..." असे संभाजीला त्यांनी अधिकारवाणीने सांगीतले याचे कारण पण काहीतरी एकमेकांविषयी माहीती असणे असेच वाटते.

आता सरते शेवटी शहाजी महाराजांबद्दल: असे म्हणतात एक पिढी खचता खाते दुसरी पिढी उपभोग घेते. शहाजी महाराज ही पहीली पिढी होती. ती ही अशा काळातील जेंव्हा आधी २५० - ३०० वर्षे महाराष्ट्रच काय महाराष्ट्राच्या वर संपूर्ण काळरात्र आल्यासारखी अवस्था होती. आपलीच माणसे आपलीच वैरी होते. शहाजीराजांनी स्वराज्याचे स्वप्न पाहीले आणि त्यांच्यात ते कर्तुत्व देखील होते. पण नशिबात साटेलोट्याची मारामारी होती... त्यांचे स्वप्न त्यांच्या ह्याच "साट्यालोट्यातून" आलेल्या सहचारीणीत पुढे नेण्याची धमक असेल असे त्यांना अर्थातच माहीत असेल, तशी जाणीव असेल. म्हणून कदाचीत त्यांनी तो निर्णय घेतला असल्यास आश्चर्य वाटायला नको. तरी देखील मी सुरवातीस म्हणल्याप्रमाणे त्यांची भूमिका कमीजास्त फरकाने शक्य तितके अनुकूल वातावरण देणार्‍याची या अर्थाने "घडवणार्‍याची" असावी असे वाटते. पण घडवून आणून तसे नेतृत्व देणे हे जिजाबाईचे आणि सभोवतालच्या परीस्थितीचे ज्यात केवळ दादोजी, तुकाराम, रामदासच नाही तर सारं मावळ खोरं पण येते, जास्त वाटते.

आणि अर्थातच ते घडू शकले कारण ते, म्हणजे शिवाजीचे व्यक्तिमत्व तसे होते. त्या जागी जर अजून कोणी असते, तर ३०० वर्षाची काळरात्र कदाचीत अजून काही शतके पुढे गेली असती. अथवा आज आपण पण अफगाण झालो असतो... कारण एक शिवाजी तयार होयला, जसे शिवाजी लागतो, तसेच त्याचे आई-वडील, गुरू आणि सभोवतालपण लागतो. आणि तो काही एका पिढीत तयार होत नाही...

प्रियाली यांचा चर्चा विषय ज्ञानात भर घालणाराच असतो ,इतिहासातील काही सत्य समोर येतील. किमान चिंतन तर होत राहील या आशेने चर्चा प्रस्तावाचे स्वागत !!! :)

४. रामदास स्वामी आणि तुकाराम हे राजांना खचितच गुरूस्थानी असावेत परंतु राजकारणात किंवा राजांना घडवण्यात यांचा सहभाग किती?

गुरूस्थानी त्याची आई जिजाबाई आणि दादोजी कोंडदेव हे त्यांचे गुरु या ऐकीव इतिहासाबद्दल फार दुमत होऊ नये. मात्र चर्चाप्रस्तावातील रोख शिवाजींचे राजकीय मार्गदर्शक कोण ? ( आणि त्यांनाच गुरु म्हणावे असे गृहीत धरुन आमचे मत मांडतो ) याबाबतीत समर्थ रामदासांकडे आम्ही संशयाने पाहु. शिवकालीन प्रवृत्तींशी आकांशाशी समरस झालेला कवी म्हणजे रामदास. रामदासांच्या राजकारणावर अनेकदा साहित्यविश्वात चर्चा झालेली दिसते. ( प्रा. न. र. फाटकांच्या समर्थचरित्र व रामदाचरित्र आणि वाड;मय या पुस्तकात रामदासांच्या राजकारणावर भरपूर् वाद आहेत म्हणतात )
शिवाजी व रामदास यांची भेट कधी झाली, दोघांमधील संबध कशा स्वरुपाचा होते याचे उत्तर कदाचित चर्चाप्रस्तावाच्या अनुषंगाने येतीलही. मात्र ' रामवरदायिनी' या स्तोत्रात राजे शिवाजींच्या उत्कर्षासंबंधी (१) केलेली प्रार्थना. राजे शिवाजींना उद्देशुन लिहिलेला 'सावधानता'( २) हा दासबोधातील समास, व पुढे संभाजीस लिहिलेली उपदेशपर (३) पत्र या वरुन इतर संताच्या तुलनेत रामदास हे अधिक जागरुक होते ,राजकीय विचारांपेक्षा त्यांचा सांस्कृतिक, वैचारिक वाटा मोठा होता. धर्मरक्षण आणि स्वातंत्र्य हे ध्येय समोर त्यांनी ठेवले इतकाच मुद्दा राजेंच्या समकालीन म्हणुन आम्हाला महत्वाचा मानावा असे वाटते. राजे शिवाजी आणि समर्थ रामदास वेगवेगळ्या क्षेत्रातील असल्यामुळे कर्तुत्व आणि ध्येयाच्या बाबतीत त्यांच्यात एक वाक्यता दिसते म्हणुन त्यांनी योजनापुर्वक काहीकार्य केले असतील यावर मात्र आमचा विश्वास नाही आणि ते राजेंचे राजकीय गुरु असतील इतके पुरावे इतिहासातही नसतील असेही वाटते.

संत तुकारामांच्या बाबतीत एका संताच्या भेटीची ओढ, इतकाच राजेंच्या भेटीचा अर्थ आम्ही घेतो. अर्थात त्याबद्दलही इथे मत-मतांतरे येतील तेव्हा बराच खुलासा होईलच असे वाटते.

(१) येक चि मागणे आतां ! द्यावे ते मजकारणे !
तुझा तू वाढवी राजा ! सीघ्र आम्हां चि देखतां !!
दृष्ट सम्व्हारिलें मागें ! ऐसे उदंड ऐकतो !!
परंतू रोकडे कांही !! मूळ् सामर्थे दाखवी !!
(२) समर्थाकडून राजे शिवाजींना गेलेले पत्र ( इ. स. १६४९)
' निश्चयाचा महामेरु ! बहुत जनांसी आधारु....
या भूमंडलाचे ठायी ! धर्म रक्षी ऐसा नाही !
महाराष्ट्र धर्म राहिला काही ! तुम्हाकरिता !!
.......धर्मस्थापनेची कीर्ती ! सांभाळली पाहिजे !
(३) समर्थांचे संभाजीस जे पत्र -
अखंड सावधान असावे ! दुश्चित कदापि नसावे
काही उम्र स्थिति सांडावी ! काही सौम्यता धरावी.....
..........
..........
शिवरायाचे आठवावे रुप......
शिवरायाचा आठवावा साक्षेप ! भुमंडळी !!

काव्य संदर्भ : प्राचीन मराठी वाडःमयाचे स्वरुप : ह. श्री. शेणोलीकरांच्या पुस्तकातून घेतले आहेत.

माझं व्यक्तिगत मत -

स्वत: महाराज हे व्यक्तिमत्वच मुळी अक्षरश: 'एकमेवाद्वितीय' असे व्यक्तिमत्व होते, स्वयंभू होते! याचा अर्थ त्यांना कुठल्याही गुरुंची आवश्यकता नव्हती असे मला बिलकूल म्हणायचे नाही. अत्त्युत्तम संस्कारांचे बाळकडू पाजणार्‍या त्यांच्या मातोश्री जिजाऊसाहेब, लहानपणी जे काही एक फॉर्मल शिक्षण आवश्यक असते ते देणारे दादोजी, ह्यांना महाराजांचे गुरू निश्चितच मानता येईल.

परंतु वर म्हटल्याप्रमाणे स्वत: महाराजच इतक्या अफाट अन् कुशाग्र बुद्धिमत्तेचे होते की त्यांना अनेक गोष्टी न सांगताही कळल्या असाव्यात! त्यांच्या आजूबाजूचा जमाना, गुलामगिरीचा तो काळ - त्यांच्या अफाट निरिक्षण शक्तिला, त्यांच्या अद्वितीय बुद्धिमत्तेला, त्यांच्यातील सेन्सेटिव्हिटीला (सिक्स्थ सेन्स!) केव्हाच दिसला असेल/असावा! सांगायचा मुदा इतकाच की तत्कालीन भोवतालच्या परिस्थितीतूनच महाराज खूप काही शिकले असावेत!

भोवतालची गुलामगिरीची परिस्थिती पाहून 'गुलामगिरीत जगण्यापेक्षा स्वत:चंच राज्य व्हावं' अश्या ठाम निश्चयाप्रत माझ्या मते कुठलाही माणूस शिकवून येऊ शकत नाही! आणि याच अर्थाने मी वर त्यांचा उल्लेख 'स्वयंभू व्यक्तिमत्व' असा केला आहे!

वयाच्या अवघ्या १८ व्या वर्षी स्वत:चे स्वतंत्र गुप्तहेर खाते निर्माण करणारे व्यक्तिमत्व, 'आरमार' या प्रकाराचे अनन्यसाधारण महत्व ओळखून वयाच्या अवघ्या २६ व्या वर्षी स्वत:चे आरमार स्थापन करणारे व्यक्तिमत्व हे कुणाचेही शिष्य असण्यापेक्षा स्वयंभूच अधिक होते/असावे असे माझे वैयक्तिक मत आहे!

सबब, मी तरी त्यांच्यातले शिष्यत्व थोडेसे गौण मानून त्यांच्यातील स्वयंभूत्वलाच अधिक मानतो. "शिवाजी राजांचे गुरू कोण?" या प्रश्नाचे उत्तर निदान मी तरी, "ते स्वतःच गुरुंचे गुरू होते!" असे देईन!

आपला,
(थोरल्या आबासाहेबांचा भक्त!) तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

http://www.scribd.com/doc/2627443/- इथे आपल्याला एक शिव चरित्र आढळेल. पुस्तक फार जुने आहे आणि शिवकालीन डायर्‍यांच्या साहाय्याने लिहिल्याचे कळते. अवास्तव पाल्हाळ वा कल्पनाशक्ति द्वारे अनावश्यक विस्तार आढळत नाही म्हणून विश्वसनीय वाटते. चाणक्याला चंद्रगुप्तामध्ये जे पाणी आढळले तद्वतच बाळपणीच जिजामातेला शिवाजीची योग्यता कळली. अथवा तिने शिवाजीच्या आधी संभाजीला तयार करणे नैसर्गिक होते (हा शिवाजीचा मोठा भाऊ, इतिहासात त्याच्यासंबंधी जरा कमी उल्लेख आढळतात. संभाजीवर शाहाजीराजेंची शिवाजीपेक्षा विशेष मर्जी. तेव्हां शहाजीला स्वातंत्र्यलढ्याचा निग्रह असता तर त्यांनी ह्या कामी शिवाजीऐवजी संभाजीला तयार करणे/ करवून घेणे संयुक्तिक होते) . माझ्यामते इतर कोणत्याही मातब्बर मराठ्यापेक्षा स्वातंत्र्याचा तीव्र निग्रह फक्त जिजामातेपाशीच होता. अफझलखान भेटायला येत आहे हे कळल्यावर शिवबा आपल्या सहचार्‍यांशी जे बोलले त्यात त्यांनी एका नीतिवचनाचा उल्लेख केला - जितेन लभते लक्ष्मीं मृत्युनापि सुरांगनाः । क्षण विध्वंसिनी काया का चिंता मरणे रणे ? - अशा प्रकारचे शिक्षण जिजाईनेच दिले, अशा प्रकारची मानसिक घडण जिजामातेनेच केली. तेव्हां माझ्यामते चरीत्र घडवणारी गुरू तीच. अर्थात ह्या कार्याला शहाजींचा पाठिंबा मदत ही होतीच. त्याशिवाय शिवाजीलाही इतकी जमवाजमव करणे शक्य झाले असते असे वाटत नाही.

दहा पंधरा मावळे हाताशी घेऊन राज्याची स्वप्ने पाहणे इत्यादि गोष्टी साहित्यातच वाचायला ठीक. वास्तवातल्या नाहीत हे सर्वमान्यच आहे. ब्रिटीशांविरुद्ध स्वातंत्र्य लढ्यामध्ये जशी सैनिक, सैनिकी शिक्षण याची आवश्यकता होती - जी सुभाष, सावरकर प्रभृतींनी जनतेला ब्रिटीश आरमारात भरती होऊन, शिक्षण घेऊन, शस्त्रास्त्रे मिळवून वेळप्रसंगी ती त्यांच्यावरच उलटवायची; एवढा खटाटोप करावा लागला - तशी परिस्थिती शिवकालीन नसावी. तेव्हां लढवय्ये, लढाईचे शिक्षण देणारे हे होतेच, पण होते ते मुसलमान राजवटीत. असे जे विखुरलेले होते त्यांना एका छत्राखाली आणून त्यांना एक दिशा देणे आवश्यक होते. ते काम शहाजी, जिजाई यांच्या मार्गदर्शनाखाली शिवबा करण्यास समर्थ होते म्हणून शिवाजी यशस्वी झाले.

एकोहम् -

मलातरी शहाजी राजे किंवा दादोजी कोंडदेव यांपेक्षा स्वत: शिवाजीमहाराजांची इच्छाशक्ती आणि जिजाबाईंचा प्रभाव/शिकवण या गोष्टी कारणीभूत वाटतात. भले शहाजी राजांनी चांगले कारभारी दिमतीस पाठवले तरी जिजाबाईंनी परिस्थितीची करुन दिलेली जाणीव आणि जागवलेला आत्मविश्वास, अभिमान महत्त्वाचा वाटतो. शिवाय परिस्थिती माणसाला शहाणं बनवते असं म्हणतात, त्यादृष्टीने लहान वयातच शिवाजी महाराजांपुढे स्वतंत्र राज्याचं चित्र उभं राहिलेलं असेल.

दादोजी कोंडदेव यांनी कारभारातल्या खाचाखोचा समजावल्या, न्यायदान वगैरे शिकवलं तरी स्वयंप्रेरणेने राजांनी स्वराज्य घडवले असे मला वाटते. मागे पहिल्या वर्षाला इतिहास विषय असताना 'शिवाजी राजांनी हे राज्य का घडवले? त्याची प्रेरणा त्यांना कोठून मिळाली? त्यांनी स्वतःला राज्याभिषेक का करुन घेतला? या विषयावर राजवाडे आणि इतर इतिहासकारांची मते अभ्यासली होती. त्यात देखील जिजाबाई, कोंडदेव, शहाजी आणि इतर कारणे दिली असली तरी शेवटी राजांची स्वतःची इच्छा, पाहिलेलं स्वप्न आणि ते प्रत्यक्षात आणण्यासाठी केलेले अविरत प्रयत्न याच गोष्टी प्रमुख आहेत असे मत वाचले होते.

म्हणून रामदास, कोंडदेव हे त्यांचे गुरु असूही शकतील पण एकूणच साम्राज्याचे स्वप्न ही त्यांची (इतर कारणांपेक्षा) स्वयंप्रेरणा होती असे वाटते.

-सौरभदा

==============

Some have been thought brave because they didn't have the courage to run away.

सर्वांच्या प्रतिसादांसाठी धन्यवाद. विकास, बिरूटे, एकोहम् या सर्वांच्या प्रतिसादांतून अधिक माहिती मिळाली.

विकास आणि बिरूटे यांनी रामदास आणि तुकाराम यांच्याबद्दल प्रकट केलेले मत पटण्यासारखे आहे. रामदास स्वामीं आणि इतर रामदासींचा स्वराज्यस्थापनेच्या कार्यात खारीचा वाटा असल्यास त्याबद्दल नवल नाही. तुकाराम १६५० नंतर नसल्याने आणि तत्पूर्वी महाराजांची आणि त्यांची गाठभेट नाकारली नाही तरीही ते राजांचे अध्यात्मिक गुरू असावेत हा निष्कर्ष मला अतिशयोक्तीपूर्ण वाटतो परंतु महाराजांचा पिंड अध्यात्मिक असावा असे मला वाटते आणि त्यामुळे विकास म्हणतात तसे,

दोन्ही संतांचा आणि मुख्यत्वे त्यांच्या विचारांचा उपयोग हा "कॅटॅलीस्ट" प्रमाणे आदर्श शिवशाही तयार करण्यात झाला असावा इतके नक्की वाटते.

यांत तथ्य वाटते.

एकोहम् यांचा प्रतिसाद पटण्याजोगा आहे. त्यांनी दिलेला दुवा मी अद्याप वाचला नसला तरी पुढे जाऊन त्यांच्या प्रतिसादातील काही भागावर माझे मत असे की -

माझ्यामते इतर कोणत्याही मातब्बर मराठ्यापेक्षा स्वातंत्र्याचा तीव्र निग्रह फक्त जिजामातेपाशीच होता.

हे थोडेसे बदलून (किंचित असहमती) असे म्हणता येईल की जिजाबाईंचा "स्वतःचा" असा निग्रह असण्याचे सयुक्तिक कारण इतिहासात नाही. त्यांना राजकारणाचे शिक्षण, धडे लहानपणापासून मिळाले असेही नसावे. तत्कालीन मराठा स्त्रिया, त्यांचा राजकारणातील सहभाग, त्यांचे कारभारातील लक्ष वगैरे लक्षात घेता केवळ एक जिजाबाई वेगळी असण्याचे फारसे कारण नाही परंतु जो अनुभव मिळाला तो भोसल्यांच्या आणि निजामशाहीच्या राजकारणातून. स्वतंत्र राज्याची कल्पना त्यांच्या मनात रूजवायला शहाजीराजांचे राजकारण हीच एकमेव घटना आहे. शहाजींनी त्यांना आपल्यापासून वेगळे करून त्यांना योग्य अधिकार आणि चतुर माणसे पुरवून स्वराज्याचा पाय रचण्यास मदत केली. दुर्दैवाने, शिवाजीराजांवरील सर्व कथा कादंबर्‍यांतून शहाजीराजांना उपरेपण दिल्याचेच दिसून येते. जिजाबाईंना माहेर नव्हते. जाधवांचे आणि भोसल्यांचे पराकोटीचे शत्रुत्व होते. संभाजीवर शहाजींची अधिक मर्जी असण्यालाही कारण एवढेच की तो ज्येष्ठ पुत्र होता आणि शहाजींच्या सान्निध्यात अधिक राहिला. आपण सरलष्कर आहोत आणि आपला पुत्र आपल्यापेक्षाही मोठा बनावा हे शहाजींचे स्वप्न संभाजीबाबत असणे योग्यच आहे. परंतु, संभाजीच्या अकाली मृत्यूने जिजाबाईंनी हे स्वप्न साकार केले असावे असे वाटते.

शहाजींना जिजाबाईंपासून केवळ दोन पुत्र आणि आठ कन्या असल्याचे कळते. (चू. भू. दे. घे.) व्यंकोजीराजे धरले तरी शहाजींना औरस पुत्र कमी असल्याने राजांबाबत ते दुर्लक्ष करून असतील असे वाटत नाही.

अर्थातच यामुळे जिजाबाईंचे महत्त्व एका अंशाने कमी होते असे म्हणायचा हेतू नाही. राजांना घडवण्यात आणि त्यांची शेवटपर्यंत साथ देण्यात त्यांचा जेवढा सहभाग आहे तेवढा कोणा इतराचा नाही.

असो, दुव्याबद्दल धन्यवाद. वेळ मिळताच त्याचा फडशा पाडायला हवा.

सौरभदा आणि विसोबा खेचर म्हणतात - स्वतः राजाच राजांचे गुरू होते. याला हसून माझे मत नाही असे म्हणावेसे वाटते.

राजकारण राजा घडवतो. आई-बाप, शिक्षक, अध्यात्म, गुरू इ. इ. केवळ निमित्त असते. वेळ-काळ आणि परिस्थितीसारखा दुसरा गुरू नाही. राजे घडले ते तत्कालीन राजकारणामुळे असे मला वाटते.

परंतु, कथा कादंबर्‍यांतून शहाजीने शिवाजीकडे दुर्लक्ष केल्याचे वगैरे दाखले दिले जातात आणि फारशी माहिती हाती लागत नाही. म्हणून चर्चा प्रपंच

शाजीराजांने शिवाजीराजांकडे दुर्लक्ष केले ते जाणूनबुजून. निदान सगळीकडे तसा समज पसरेल याची दक्षता घेतली. त्यामुळे शहाजीराजांना त्यांच्या शहाने(आदील/निजाम) शिवाजीराजांबद्दल "कारणे दाखवा" नोटीस दिली तर त्याचे उत्तर देण्याची जबाबदारी टाळता यावी.

वेळ-काळ आणि परिस्थितीसारखा दुसरा गुरू नाही. हे वाक्य आणि स्वतः राजाच राजांचे गुरू होते हे वाक्य मला समान अर्थाचे वाटते. वेळ-काळ-स्थिती पाहून स्वतःच निर्णय घेणे यालाच स्वतः स्वतःचे गुरु असणे म्हणत असावेत. यात धोका एकच असतो काही वेळा अपयशातून धडे मिळतात.

गुरु कोणीही असला नसला तरी शिवाजीराजांनी त्यांच्या आयुष्यात पूर्वमार्गदर्शनाशिवाय बर्‍याच गोष्टी केलेल्या दिसतात. सर्वोत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे जलदुर्ग आणि आरमार.

राजे स्वयंभू होते. हे माझे मत. बालपणात झालेले जिजाई, दादोजींचे मार्गदर्शन महत्त्वाचे आहेच पण परिस्थितीत बदल घडवून आणायची जबाबदारी माझीच आहे ही स्वयंप्रेरणा, पदोपदी "हे राज्य झालेच पाहिजे" हा ध्यास राजांचा होता. आंतरिक इच्छाशक्ती असणे हे सर्वात जास्त गरजेचे आहे.

अवांतरः त्याकाळी मुद्दाम वंदता पसरवणे ही एक युद्धातली मुख्य चाल असायची. राजे गायब होतात, एका वेळी चार चार ठिकाणी असतात, देवी दृष्टांत देते वगैरे. आपल्या सैन्याचे मनोबल वाढवणे आणि दुसर्‍याचे खच्ची करण करणे हा उद्देश.

अभिजित...
ता. कर्‍हाड जि. सातारा.

शहाजीने प्रकटपणे स्वराज्य स्थापण्याचा पहिला प्रयत्‍न १६२९ मध्ये लोदीच्या बंडाच्या वेळी केला तो शहाजहान आणि आदिलशहाच्या एकत्रित विरोधामुळे विरघळला. दुसरा प्रयत्‍न १६३३ साली. निजामशाही पुनरुज्जीवित करून तिची पेशवाई करताकरता ते राज्य ताब्यात घेण्याचा इरादा असताना तो हेतू शहाजहानच्या प्रखर विरोधामुळे महमदशहाच्या नरमपणामुळे साधला नाही. त्यानंतर दहा वर्षे खटपट आणि सैन्याची जुळवाजुळव करून शहाजीने अखेर कर्नाटकात स्वराज्य स्थापले. या अनुभवांचा फायदा शहाजीने शिवाजीला करून दिला.
शहाजीच्या हयातीत पाच मोगल राज्ये होती. दिल्लीची मोगलाई, दौलताबादची निजामशाही, विजापूरची आदिलशाही, गोवळकोंड्याची कुतुबशाही आणि बेदरची बेरीदशाही. त्या आपाआपसात भांडणे करून एकमेकांचे बल क्षीण करत होत्या. त्यामुळे स्वसंरक्षणार्थ निजामशहाने लढवय्या मालोजी भोसले यांना पंचहजारी मनसबदारी दिली. ही पुढे शहाजीला मिळाली आणि त्याने प्रत्येक लढाईच्या निमित्ताने सैन्यभरती करून ती वाढवली. शहाजीला मलिकंबर आणि मूर्तिजाशहा यांनी दुखवले आणि त्याने निजामशाही कायमची सोडून आदिलशाही धरली. (यापूर्वी त्यांच्या अशा दोनतीन येरझार्‍या झाल्या होत्या.)
प्रकट स्वराज्य, प्रच्छन्‍न स्वराज्य, मांडलिकी स्वराज्य आणि शेवटी स्वतंत्र स्वराज्य स्थापण्याचा शहाजीचा सतत प्रयत्‍न होता. यासाठी प्रसंगाला अनुकूल दिसेल त्याप्रमाणे शत्रुत्वाचे, मित्रत्वाचे किंवा तटस्थतेचे धोरण त्याने ठेवले आणि हवे तेव्हा बदलले. पोर्तुगीज आणि इंग्रज व्यापार्‍यांकडून त्याने अनेक शस्त्रास्त्रे मिळवली आणि आपल्या सैन्याला पुरवली. सैनिकांशी त्याचे संबंध अतिशय चांगले होते आणि तो त्यांना पगार देत असे.
पिंगळे, अत्रे, दादाजी, पानसंबळ, रोझेकर, जेधे, बांदल ह्या आपल्या जहागिरीत असलेल्या मुत्सद्दी सरदारांची शिवाजीला मदत देऊ केली. शहाजीच्या ताब्यात असलेल्या तोफा, घोडे, हत्ती, किल्ले व शस्त्रसाठा शिवाजी साठी सदैव लभ्य होता. आपल्या निंबाळकर, मोहिते, जाधव, महाडीक, गायकवाड इत्यादी नामांकित मराठ्यांचे साहाय्य शिवाजीला शहाजीनेच मिळवून दिले. बापाच्या खांद्यावर उभा राहून शिवाजी पहिल्यान्‌दा उच्चासनावर बसला.
शिवाजी आणि जिजाबाईला दूर ठेवून शहाजीने जे आपल्याला जमू शकत नाही ते शिवाजीकडून करवून घेतले. शिवाजी स्वयंभू नव्हता.
शहाजीच्या सैन्यात मराठा, पुरभय्या, पंजाबी, मुसलमान वगैरे सर्व लोक होते. अशा सैन्याकडून प्रसंगी धोका होऊ शकतो हे जाणून रामदासांनी मराठा तितुका मेळवावा, महाराष्ट्रधर्म वाढवावा असा गुरुमंत्र शिवाजीला दिला. राष्ट्रीयत्वाची जाणीव जी शहाजी-जिजाबाई-शिवाजीत होतीच ती रामदासांनी अख्ख्या महाराष्ट्रात रुजवली. तसे केले म्हणूनच शिवाजीनंतर धनी नसतानाही मराठ्यांनी औरंगजेबाला मट्ट्यास आणले.
स्वराज्यस्थापनेचा खरा पाया शहाजीनेच घातला. तोच शिवाजीचा आद्य गुरू. --वाचक्‍नवी

उत्तम चर्चा. बरीच चांगली माहिती मिळाली.
----

प्रियाली, राजे स्वतःच स्व:तचे गुरु होते असे माझ्या प्रतिसादात मी म्हटलेले नाही. वर वाचक्नवी यांनी शहाजीच्या योगदानाबाबत पुष्कळ माहिती दिली आहे. त्यावरुन शहाजींचा सहभाग किती होता यावर बराच प्रकाश पडला आहे.
तरीदेखील राजांच्या आयुष्यातील कित्येक गोष्टींमध्ये (अफजल खान प्रकरण, लाल महालावर हल्ला, आग्र्यावरुन सुटका, राज्याभिषेक, आरमाराची स्थापना, सूरतेची लूट, दक्षिण दिग्विजय ) या आणि अशा कित्येक गोष्टींमध्ये त्यांना कुणाकडून सल्ला मिळाला होता?
तरी तुम्ही हा चर्चाविषय जरा अधिक स्पष्ट करुन द्या. राजांच्या कारकीर्दीतील सर्व प्रसंगांसाठी त्यांचा गुरु तुम्ही शोधत आहात का केवळ स्वराज्याची प्रेरणा कुणी दिली यावर चर्चा अपेक्षित आहे?
राजकारण राजा घडवतो. आई-बाप, शिक्षक, अध्यात्म, गुरू इ. इ. केवळ निमित्त असते. वेळ-काळ आणि परिस्थितीसारखा दुसरा गुरू नाही. राजे घडले ते तत्कालीन राजकारणामुळे असे मला वाटते. हे वाक्य आणि परिस्थिती माणसाला शहाणं बनवते या वाक्याचा तसा एकच अर्थ निघतो. शहाजी राजांच्या योगदानाबद्दल माझे दुमत नाही. 'राजे स्वतःच त्यांचे गुरु होते' हे मत तुम्हाला पटले नसल्याचे देखील मान्य. पण म्हणून शहाजी राजांनाच आद्य गुरु मानण्याला गरजेपेक्षा जास्त महत्त्व देण्यातही अर्थ नाही.
पूर्वी वाचलेले संदर्भ (विसरलो!) देऊ शकलो असतो तर चर्चेत बरीच भर घालता आली असती. (हे वाक्य नेहमी उपयोगी पडते. ;-) !

बाकी 'भविष्यात हा इतिहास महाभारत-रामायणासारखी चमत्कृतीजन्य पौराणिक कथा बनून न राहो.' हे आपले विधान पटले.

-सौरभदा.

==============
Having one child makes you a parent; having two makes you a referee. ;-)

या विषयावर शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांनी त्यांच्या व्याख्यानमालेत उत्तर दिले आहे. मी लहान असताना मला ही व्याख्यानमाला ऐकण्याची संधी मिळाली. यात त्यानी "शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्याची पार्श्वभूमी शहाजी राजांनी तयार केली व वेळोवेळी ते या कामाचा आढावा घेत होते" असा संदर्भ दिला.

शहाजी राज्यांच्या बेंगलूर येथील दरबारात जयराम पिंड्ये नावाचे एक कवी होते . या जयराम पिंड्यांनी शहाजी राज्यांचे चरित्र असलेले राधामाधव विलासचंपू एक कवन केले. हे मूळ काव्य खूप छोटे आहे. या कवनाला इतिहाचार्य वि. का. राजवाडे यांनी २०० पानी प्रस्तावना लिहिली आहे.

या प्रस्तावनेमध्ये वि. का. राजवाडे यांनी तत्कालीन राजकीय व्यवस्थेचा उहापोह केला आहे. सर्व प्रस्तावनेमध्ये हे उघड होते की शिवाजी राज्यांना पुणे येथे पाठविण्यात व त्यांना स्वराज्यासाठी उद्युक्त करण्यात स्वतः शहाजी राजे यांनी खूप मदत (अर्थात अप्रत्यक्षपणे) केली.

स्वतः शहाजी राजे आपली नोकरी सोडून स्वतंत्र राज्य स्थापन करू शकत होते परंतू वाढते वय व इतर काही कारणांमुळे ते या कार्यात स्वतः उतरू शकले नाहीत.

इछुकांनी हे पुस्तक स्वतः वाचावे.

ह. अ. भावे यांच्या वरदा प्रकाशनाने याची आवृत्ती छापली आहे.
पुस्तकाचे नावः राधामाधव विलासचंपू.
लेखकः जयराम पिंड्ये.

प्रस्तावना: इतिहाचार्य वि. का. राजवाडे

नितीन

चर्चा माहितीप्रद झाली आहे.
अवांतरः
राजे शहाजी आणि बाल शिवाजी यांचे संबंध चांगले होते. जिजाबाईंशी पटत नसल्याने शहाजीराजांनी त्यांना पुण्याला पाठवले हे पटत नाही. (कारण त्यांना एकूण ६ मुले झाली. त्यातली शिवाजी आणि संभाजी ही दोन वाचली. शिवाय संभाजी हा ज्येष्ठ पुत्र शहाजी राजांनी स्वतःजवळ ठेऊन घेतला होता.) वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत(१६३० ते १६४२) बालशिवाजी जिजाऊंसह बंगलोर(बंगरूळ) येथे होते. तेथे त्यांनी रीतसर संस्कृताचे शिक्षण घेतले होते.
(शिवाजी महाराज संस्कृतचे जाणकार होते. तसेच त्यांना फारसी लिहिता-वाचता येत होते(हे वाक्य माझे मत). सूरत वखारीत सापडलेल्या पत्रांवरून (गिफर्ड) असे दिसते की शिवाजी महाराज स्वतः पत्रे लिहित असत. बेंगरूळात त्यांचे गुरू कोण होते त्याचा शोध नाही. पण शहाजीराजांच्या पदरी असलेले संस्कृतपंडित असावेत असा अंदाज बांधता येतो.)
दादोजी कोंडदेवांचा मृत्यू १६४७ साली झाला. त्यावेळी युवा शिवाजी १६-१७ वर्षांचा होता. दादोजींनी शिवाजीला ४-५ वर्षेच शिक्षण दिले. हे सर्व शिक्षण राज्यकारभार कसा चालवावा याबद्दल प्रामुख्याने असावे. म्हणजेच घोड्यावर बसणे, दांडपट्टा-भाला-तलवार चालवणे अशा प्राथमिक गोष्टी त्यांना अगोदरच माहित असाव्यात.
यावरून दादोजी कोंडदेवांचे महत्व कमी होत नसले तरी शहाजी राजांनी शिवाजीची पूर्वतयारी करून घेतली होती हे स्पष्ट होते.
संदर्भ : जेधे शकावली, शिवभारत, पत्रसारसंग्रह,सभासदाची बखर,इंग्रजी पत्रव्यवहार इ.

आणि प्रतिसाद. इतिहासातील व्यक्ती या शेवटी व्यक्ती असतात, त्यांच्यातील परस्परसबंध हे आपल्याइतकेच गहन किंवा सोपेही असू शकतात हे लक्षात घेतले पाहिजे. शक्यता अनेक असाव्यात. त्यांचा उहापोह बर्‍यापैकी झाला आहे, म्हणून अधिक लिहीत नाही. फक्त वर प्रियालीच्या एका प्रश्नाबद्दल -
शिवाजी आणि जिजाबाई पुण्यालाच का आले? - मला असे आठवते की तेथे त्यांची जहागीर होती. कदाचित ही जहागीर नवीन असेल, कदाचित तिचा सांभाळ करणे सोपे असावे. शिवाय भौगोलिक दृष्ट्या पुणे हे पुढच्या राहण्याच्या दॄष्टीने चांगले वाटले असावे. वेरूळला त्याकाळी राहण्यात कदाचित काही तोटे असावेत (भौगोलिक आर्थिक, भविष्याच्या दॄष्टीने -वेरूळ कदाचित पाणीपुरवठा, शेतीवाडी इत्यादी दृष्टीने जाचक असावे). आता हे सर्व अंधारात चाचपडण्यासारखे आहे, कारण हे सर्व खात्रीने सांगण्यासाठी लागणारे कागदपत्र आपल्याकडे नाहीत. मला असे वाचताना वाईट एवढेच वाटते की कोणाही इतिहासकाराचे म्हणणे मुळातून कसे आहे आणि का आहे हे आपण वाचलेले नसते (मी तरी नाही). सांगोवांगीच्याच बर्‍याचशा गोष्टी असतात.

या चर्चेत खरे तर काही पुस्तकांचे/पत्रांचे उल्लेख (*ज्यांची नावे फारशी प्रसिद्ध नाहीत अशी पुस्तके) आले आहेत. अशी या संदर्भातील कुठची पुस्तके उपक्रमींना माहिती असल्यास त्यांची माहिती (लेखक, प्रकाशक, उपलब्धता) येथे द्यावीत असे एक सुचवावेसे वाटते.

चांगली चर्चा चालु आहे. वेळे अभावी फार भर घालु शकत नाहि. पण माझे मत असे आहे की शिवराय हे जिजाबाईमुळेच घडले. ती जर मुलाला उत्तम घडवतेय तर कशाला मधे या इतका(च) सुज्ञ विचार शहाजीराजाने केला. यापलिकडे (जिजाईच्या मार्गामधे न येण्याच्या पलिकडे) शहाजी राजांनी मुद्दामहून प्रयत्न केल्याचे दिसत नाहि. बरोबर दिलेली योग्य माणसं म्हणाल तर प्रत्येक माणूस योग्य/अयोग्य नसतो त्याचा योग्य रीतीने वापर करून घ्यावा लागतो. (कदाचित तत्क्षणी असणार्‍या हुद्द्यावर न चालणार्‍या व्यक्ती जिजाईबरोबर पाठवल्या व त्यांचा जिजाबाईंनी मात्र वेगळ्या कामासाठी उत्तम वापर करून घेतला असेही असु शकते. अर्थात हे जर तर झाले ठोस काहिच नाहि). मला गंमत वाटते की जर दादोजी कोंडदेवांना शहाजीराजांनी एखाद्या योजनेच्या अंतर्गत पाठवले होते तर त्यांचे नाव आधी कसे येत नाही?

बाकी रामदासांबद्दल म्हणाल तर ते व शिवराय यांची भेट झाली असण्याची शक्यता दाट वाटते. शिवथर घळ ही दासबोधाच्या उगमस्थानाबरोबर राजकीय खलबतांसाठीही प्रसिद्ध आहे. याविरुद्ध मत येथे वाचले

अवांतरः रामदास ब्राह्मण असल्याने शिवरायांचा त्यांच्याशी संबंध असणे अथवा ते शिवरायांचे गुरू असणे सध्या राजकीय गैरसोयीचे आहे काय? ;)

जाता जाता: दादोजी कोंडदेव हे कोण? कुठले? यांच्या आयुष्यावर भाष्य शिवरायांच्या शिक्षणानंतरच चालु होते का? त्याआधी ते कोण होते? त्यांच्यावर काहि पुस्तक आहे का?

ऋषिकेश
------------------
जगात १० प्रकारचे लोक असतात द्विमान पद्धती समजणारे आणि न समजणारे