खरोखरच ही कल्पना किती रोचक आहे. तुम्हाला काय वाटते?

माझ्यापुरतं बोलायचं झालं तर मला काही वाटण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही, कारण आपल्या लेखनातील एक शब्दही समजला नाही!

असो, पुढील लेखनाकरता शुभेच्छा!

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!

खरंच सुंदर आहे कल्पना. अशी अजून उदाहरणं द्या की...

- मेघना भुस्कुटे

रामरक्षेंत खालील श्लोक आहे :

रामो राजमणि: सदा विजयते रामं रमेशं भजे
रामेणाभिहता निशाचरचमू रामाय तस्मै नमः
रामान्नास्ति परायणं परतपं रामस्य दासोस्म्यहं
रामे चित्तलयः सदा भवतु मे भो राम मामुद्धर

वरील श्लोकांत 'राम' या शब्दाची प्रथमा ते संबोधन विभक्तीची एकवचनी रूपे क्रमाने आली आहेत. ज्या शब्दांत आली आहेत ते जाड टाइपांत आहेत.

(श्लोकांतील तिसर्‍या ओळींतील 'परतपं' शब्दाच्या अचूकपणाविषयी खात्री नाही).

परवा मुंबईत एका इंग्रजी माध्यमातल्या शाळकरी मुलाला आम्ही जमेल तेवढ्या सोप्या भाषेत विभक्तिप्रत्यय म्हणजे काय
ते समजावण्याचा प्रयत्‍न करीत होतो. नॉमिनेटिव्ह, ऍक्युझेटिव्ह, इन्स्ट्‌रु'मेन्टल वगैरे विभक्त्या सोदाहरण शिकवण्याची डोकेफोड केल्यावर आम्ही सप्तमी-संबोधनाला अडखळलो. इंग्रजी शब्द आठवेना; पुस्तकात शोधायला लागलो. तेवढ्यात तो मुलगा म्हणाला. "सप्तमी म्हणजे लोकेटिव्ह आणि संबोधन म्हणजे व्होकेटिव्ह." झालं! आमची बोलती बंद झाली. आमच्यापेक्षा त्याचे विभक्तिप्रत्ययांचे ज्ञान चांगले होते. आमची सर्व मेहनत म्हणजे भरलेल्या घड्यात पाणी भरणे. यापुढे, इंग्रजी माध्यमातल्या मुलाशी संस्कृतविषयी काही बोलायचे असेल तर सावधगिरी बाळगायला पाहिजे असे मनात ठाम ठसवले. --वाचक्‍नवी

रामो (राम: - राम हा राजा) राजमणि: (राजांचा मणी, सर्व राजांमध्ये मुख्य) सदा (नेहमी) विजयते (विजय मिळवतो).

रामं (रामाला) रमेशं (रमापतीला - रामाला) भजे (मी पूजा करतो, मी रामाची पूजा करतो).

रामेणाभिहता. येथे संधी आहे. रामेण + अभिहता. रामेण (रामाने) अभिहता (ठार मारली) निशाचरचमू: (निशाचर - राक्षस, चमू - समूह), रामाय (रामाला) तस्मै (त्या) नम: (नमस्कार असो).

रामात् (रामापासून) नास्ति (नाही) परायणं (ज्याची भक्ती करावी असा), रामस्य (रामाचा) दासोऽस्म्यहम् - पुन्हा इथे संधी आहे - दास: + अस्मि + अहम् (मी दास आहे).

रामे (रामामध्ये) चित्तलय: (मन रममाण) सदा (नेहमी) भवतु (होवो) मे (माझे), भो राम (हे रामा) मां (मला) उद्धर (उद्धार कर - माझा उद्धार कर).

राम या शब्दापासूनच सुरुवात करूया.

रूप विभक्ती अर्थ
राम: प्रथमा राम
रामम् द्वितीया रामाला
रामेण तृतीया रामाने
रामाय चतुर्थी रामासाठी
रामात् पंचमी रामापासून
रामस्य षष्ठी रामाचा
रामे सप्तमी रामामध्ये
भो राम संबोधन हाक मारण्यासाठी वापरतात.

याच अर्थाच्या विभक्ती कोणत्याही शब्दासाठी वापरता येतात. फक्त सर्वनामाला संबोधन नसते. उदा. हे राम, हे श्याम, असे आपण म्हणू शकतो, पण हे मी, हे तू, असे म्हणत नाहीत.

अन्य काही शंका असल्यास अवश्य विचाराव्यात. यथामती/यथाशक्ती समाधान करण्याचा प्रयत्न करेन.

फक्त सर्वनामाला संबोधन नसते

बरोबर. पण संस्कृतात निर्जीव वस्तूंना संबोधन वापरले जाते, ते अधिक हास्यास्पद वाटते!

(भो) सुनील

सौरभ
अहो सुनीलजी, संस्कृतात अशा अनेक गोष्टी आहेत ज्या आपल्याला विनोदी वाटतात पण त्या संस्कृत भाषेच्य एकन्दर स्वभावाला अनुसरून बरोबरच असतात. तुम्हाला हे महित्ये का, की संस्कृतात, पाणी, दूध, साखर, सोने, चान्दी, माती, लाकूड इ. वस्तूंनाही द्विवचने व अनेकवचने असतात. म्हणजे, एक पाणी, दोन पाणी, बहुत पाणी......एक दूध, दोन् दुधे, बहुत् दुधे.....एक माती, दोन् मात्या, बहुत मात्या.....इ इ.
गम्मत आहे किनई ?
काये, प्रत्येक भाषेला स्वतःचे एक स्वरूप असते.....एक स्वभाव असतो....आणि त्या स्वभावधर्मानुसार ती भाषा अद्वितीय (unique) असते. एखाद्या भाषेला दुसया भाषेचे माप/नियम लावून चालत नाही.
संस्कृतात निर्जीव वस्तूंना सम्बोधन वापरतात ते हास्यास्पद वाटते कारण आपल्याला मराठीत तसे बोलायची सवय नसते. पण थोडा जास्त विचार केल्यावर निर्जीव वस्तूला सम्बोधन वापरणे हे बरोबर कसे ते तुम्हाला कळेल. हे विशेषतः साहित्यात/काव्यात वगैरे वापरले जाते, दैनन्दिन व्यवहारात याचा वापर कमी होतो.

सम्बोधन म्हणजे काय ? तर, कुणालाही हाकारण्यासाठी, बोलावण्यसाठी वपरला जाणारा शब्द किंवा प्रत्यय.
उदा. एखादा कवि जर नदीच्या काठी बसून आपल्या जीवनातील दु:ख नदीला साङ्गत असेल तर तो नदीला सम्बोधन वापरेल किनई ? तो म्हणेल "अगं नदी, तूच माझी खरी सखी आहेस कारण तू माझे दु:ख अगदी शान्तपणे, विनातक्रार ऐकतेस". आता या वाक्यात कवि नदीला सम्बोधून 'अगं नदी' असे म्हणतो, हेंच नदीला वापरलेले सम्बोधन.
आमच्या सारख्या मुम्बई शहरात राहाणार्या मणसांना नद्या वगैरे इतक्या जवळ नसतात. मग आम्हाला आमची दु:खे सिमेण्ट-काङ्क्रिटाच्या इमारतींना किंवा जवळच्या रेल्वे स्टेशनांना साङ्गावी लागतात. अशा वेळेला आम्ही त्या त्या वस्तूंना नक्कीच काही न काही सम्बोधन वापरणरच, हो किनई ?

सौरभ

कथा-कवितेतील एखादे उदाहरण देणे वेगळे आणि सरसकट संबोधनाचा विभक्तीत समावेश करून "हे एक झाडा", "हे दोन झाडांनो", "हे अनेक झाडांनो" अशी घोकंपट्टी करणे वेगळे, नाही काय?

Doing what you like is freedom. Liking what you do is happiness.