मला वाटतं, नव्वदीपर्यंत तरी थोडीबहुत चाळ-संस्कृती टिकून होती. परदेशगमनाचे अप्रूप होतं, पुणेकर पुणेरी होते (ह. घ्या.). या सार्‍या गोष्टींशी आणखीन पन्नास वर्षांनी जन्माला येणार्‍या पिढीला आयडेंटिफाय करणे अवघड जाणार आहे. थोडंसं विषयांतर होईल, पण दिलीप प्रभावळकरांनी बोक्या सातबंडे लिहिल्यानंतर लहान मुलांसाठी विशेष काही लिहिलं नाही; याचं कारण देताना आजच्या शहरी पिढीतील मुलांना आपलंसं वाटेल असं लिखाण करणं अवघड आहे हे कारण दिलं होतं. थोडंफार याच फरकाने, ढोबळमानाने पुलंच्या किंवा एकंदरीतच मागल्या पिढीतील लेखनाबद्दल होऊ शकेल अशी भीती वाटते. लंपन आवडण्यामागे त्यावेळी आपण जसा मॅडसारखा विचार करायचो, हे आठवतं किंवा त्याच्या आजोळाचे वर्णन वाचताना आपला गाव जसा आठवतो; तसंच आणखी काही पिढ्यांनी होणार नाही हे उघड आहे. अर्थात, ते अपरिहार्यही आहेच. शिवाय, या दशकात तर बदलाचा वेग भोवंडून टाकेल इतका वाढला आहे.

पण ह्या ढोबळ फरकावर मात करुन पुलंच्या लेखनातला एकंदरीतच मनात कुठलंही किल्मिष न ठेवता आनंदी वृत्तीने जगण्याचा, जे जे आपल्याला भावलंय ते ते चार लोकांना सांगण्याचा असा आनंदयात्री (किंवा त्यांच्याच भाषेत सांगायचं झालं तर खेळिया वृत्तीचा) प्रभाव तरी टिकून राहील, त्यांच्या लेखनातून जाणवत राहील असं वाटतं. एक उदाहरण द्यायचं झालं तर, नारायण बोहलं झाडतो म्हणजे काय करतो किंवा लग्नात नवरा हातरुमाल हवेत म्हणून का अडून बसतो; हे जरी पुढच्या पिढीला नीट उमगलं नाही, तरी त्यातील शेवटचा भाग (काळा झालेला लाडू मुठीत धरून झोपी गेलेला मुलगा, मुटकुळी करून नोकरांसोबत झोपलेला नारायण) समजण्यात तरी काही अडचण येऊ नये.

त्यामुळे, तुम्ही म्हणता तसे रिलेव्हन्स थोडा कमी झाला तरी रेव्हरन्स कमी झालेला नाही. रिलेव्हन्स कमी होण्यामागे मागल्या पिढीतली कर्तृत्ववान मंडळी काळाच्या पडद्याआड गेली (अथवा निवृत्त झाली); याबरोबरच पिढ्यांतील बदलांचा वेग वाढला हेही असावं असं मला वाटतं.

[डिस्क्लेमर = श्रेय अव्हेर, हे मनोगतावर वाचल्याचे आठवते.]

पन्नास वर्षांनंतरची पिढी सोडा. दहा वर्षानंतरच्या पिढीतही खूपच थोडा रिलेव्हन्स राहील असे वाटते. कारण स्पष्ट आहे "या दशकात तर बदलाचा वेग भोवंडून टाकेल इतका वाढला आहे."

नंदनने सांगितल्याप्रमाणे त्यांचा आनंदयात्री स्वभाव आवडतो. पण काय आहे सध्या जीएंचे "पुलंनी व्यक्तिचित्रणामध्ये लेखाच्या तिसर्‍याच वाक्याला हुंदका दिला पाहिजे." असे वाक्य मनात रुतले आहे. पुन्हा एकदा पुलंचे सगळे साहित्य वाचून आता ते तसे आवडते का? आणि का आवडले होते याची उत्तरे शोधण्याची उबळ आली आहे.

हा शब्द मोठा झाला खरा ; पणा आपण त्या लिखाणाच्या संदर्भात कुठे आलो आहोत हे तपासावे असे वाटते खरे.

एकंदर जगण्याबद्दलचे त्यांचे कुठले विचार चिरकाल टिकून आहेत असे वाटते ?

सत्य सुद्धा त्रिकालाबाधित नसतं, तिथ विचार कसे असतील? काळाच्या प्रवाहात तुम्ही आम्ही सगळेच तत्स्कालीन. कमी अधिक प्रमाणात.
प्रकाश घाटपांडे

मी पु.लंना प्रत्यक्ष न पाहीलेल्या कमनशिबी लोकांपैकी एक आहे. पण त्यांचं लिखाण माझ्यासाठी 'कसं जगावं' हे शिकवणारी शाळा आहे. त्यांनी आपल्या बर्‍याच लेखनात ज्या काळचं वर्णन केलं आहे त्या काळी माझा जन्मही झाला नव्हता. पण तरिही जे काही लिहिलं असतं ते पटतं.. नुसतं पटतच नाही तर मनाला भिडतं.. भावतं..
त्यामुळे मला वाटतं नाही की हे लेखन प्रभावी असण्यामागे केवळ नॉस्टॅल्जिआचा भाग आहे. (मी कशाला ते ट्राम आणि मॉजिनिजचं वर्णन वाचून नॉस्टॅल्जिक होऊ)... त्यांचं 'आनंदयात्री' म्हणून जगण्याचं तत्व या प्रभावाच्या मुळाशी आहे. आणि माझ्या मते त्यांचे अनेक विचार टिकण्यासारखे आहेत आणि टिकतीलच याची खात्री आहे.

-(पुलमय) ऋषिकेश

मित्रांनो , तुमच्या प्रतिसादांबद्दल धन्यवाद. इथे एक गोष्ट पुन्हा एकदा अधोरेखित करायला हरकत नाही की, पु.ल. हे एक आनंदाचे निधान आहेत, न वठणारा कल्पवृक्ष आहेत याबद्दल माझ्या मनात जरासुद्धा किंतु नाही. पण ते गेल्यानंतर आपल्याबरोबर काय घेऊन गेले , आपल्याकरता काय ठेऊन गेले याचा मागोवा घेण्याचा हा एक प्रयत्न आहे म्हणाना ...

पुलंच्या साहित्यातील काही प्रकार इतरांपेक्षा जास्त आवडतात. उदा. गाळीव इतिहाससारखे लेखन कालातीत व्ह्यायला बराच काळ जाइल असे वाटते. (हा शिलालेख तिसर्‍या, सातव्या अथवा नवव्या शतकातील आहे.) त्यामानाने त्यांचे असामीअसामी सारखे लेखन आज तितके रेलेव्हंट वाटत नाही. बहुधा त्यात रंगवलेला मध्यमवर्गीय कारकून आताच्या मल्टीनॅशनल जमान्यात थोडाफार कालबाह्य होतो आहे की काय अशी शंका येते.
माझे बरेच मित्रमंडळ पुलंचे फ्यान आहे. पहिल्यांदा पुल वाचल्यानंतर काही वर्षे त्या प्रभावाखाली होतो. आता असे जाणवते की तेव्हा नकळत जगाकडे बघण्याची दृष्टी पुलंसारखी करायचा प्रयत्न चालू होता. पहिल्या परदेशवारीआधी पूर्वरंग आणि अपूर्वाई वाचून मग परदेशात गेल्यावर त्याच तर्‍हेने सर्व अनुभवण्याचा प्रयत्न केला. नंतर लक्षात आले की हे बदलायला हवे. पुल महान लेखक आहेत यात वादच नाही, पण जगाकडे बघण्याचा आपला दृष्टिकोन त्यांच्यासारखाच असला पाहिजे असे का? याचा अर्थ त्यांचे आवडणारे गुण घ्यायला हरकत आहे असा नाही. पण सर्वच बाबतीत असे होउ नये. मग इतर (विशेषकरून इंग्रजी) लेखक वाचल्यानंतर लक्षात आले की अनुभवांचे क्षितिज रुंदावण्यासाठीवासे होण्याची गरज आहे.
मला पुलंचे गंभीर लेखनही फार आवडते. कधीकधी त्यांनी विनोदाकडे न वळता वंगचित्रेसारखे लेखन केले असते तर काय झाले असते असा विचार मनात येतो.
----
L'enfer, c'est les autres -- Jean-Paul Sartre

मिसळपाव डॉट कॉम या संस्थळावरील मिपा संपादकीय या सदरात नंदनरावांचा पुलं, ओबामा आणि एकविसाव्या शतकातले मराठीपण हा अग्रलेख हा सदर चर्चेच्या संदर्भात वाचनीय ठरावा..

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!