सेन यांनी ए जी नूरानी यांच्या पुस्तकाचा संदर्भ दिला आहे. त्यात मुळात आत्माचरण कोर्टाखाली पोचलेल्या निर्दोष निकालाबरोबर, जस्टिस कपूर यांच्या आयोगाने मिळालेल्या नवीन पुराव्यां-साक्षींसकट पोचलेले निष्कर्ष त्या पुस्तकात दिलेले आहेत. खुद्द आदल्या कोर्टात माफीच्या साक्षीदारांकडून गोडसे यांच्याशी गुरूशिष्य संबंधाची साक्ष दिली गेली होती, पण ती ग्राह्य ठरली नाही. कपूर आयोगाकडे सावरकरांचे अंगरक्षक, सचीव, वगैरेंची साक्ष उपलब्ध होती ज्यावरून मूळ कोर्टापेक्षा हा आयोग ठाम निष्कर्षापर्यंत तो पोचू शकला, असे वर्णन नूरानी यांनी दिलेले आहे.

सेन यांचे संशोधन हे नुरानी यांच्या पुस्तकापासून चालू होऊन तिथेच थांबते...जस्टिस जीवन लाल कपूर कमिशन बद्दल माहीती शोधण्याचा मी जालावर प्रयत्न केला, पण कम्यूनिस्ट संकेतस्थळे आणि नुरानी यांच्या पुस्तकाची समिक्षा सोडल्यास त्याची माहीती कुठे आढळली नाही. मी ततसंबंधी माहीती काढायचा प्रयत्न करत आहे. आपणास असल्यास कृपया जरूर कळवावी. याचा अर्थ मी हे खोटे आहे असे म्हणत नाही पण खालील काही (मला पडलेल्या) प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकली नाही:

1. हे कमिशन कोणी आणि कधी स्थापले होते? त्यांनी त्यांचे फायंडींग १९६९ म्हणजे त्यांच्या मृत्यूनंतर का जाहीर केले?
2. सावरकरांच्या मृत्यू आधी त्यांची जबानी या कमिशनने घेतली होती का? (सावरकरांचा मृत्यू हा तसा जाणून आला होता कारण त्यांनी प्रायोपवेशन केले होते). त्याचा संदर्भ कोठे लागला नाही. हे म्हणताना अर्थातच समजूत अशी आहे की हे कमिशन त्यांच्या हयातीत नेमले गेले होते. तसे नसेल अथवा (त्यांच्या हयातीतील) असले पण तरी देखील त्यांची जबानी नसेल तर मात्र असे कसे हा प्रश्न पडतो. एखाद्याला गुन्हेगार ठरवताना त्याची जबानी न घेता ठरवणे साधारणपणे अयोग्य वाटते.
3. जर त्यांच्या विरूद्धच्या साक्षी या त्यांच्या मृत्यू नंतर घेण्यात आल्या असल्या तर त्याची विश्वासार्हता कशी धरावी?
4. जर सावरकर एव्हढे त्यात गुन्हेगार ठरवले गेले तर नंतर एक कम्यूनिस्ट सोडल्यास इतरांनी ("सेक्यूलर" - काँग्रेस आदींनी) त्यावर कसे काही आवाज केले नाहीत. किंबहूना इंदिरागांधीनी स्वा. सावरकरस्मारकास स्वतःच्या निधीतून पैसे कसे दिले?
5. सर्वात महत्वाचे म्हणजे सत्तास्थानी १९४८ पासून ते सावरकरांच्या मृत्यूपर्यंत आणि नंतरही त्यांचे वैचारीक विरोधक आणि गांधीजींचे आचरणशून्य तोंडदेखले समर्थक होते. त्यांनी सावरकरांना पूर्णपणे बदनाम करण्याची संधी कशी काय सोडली? माझ्या माहीतीप्रमाणे चीन युद्ध चालू झाले तेंव्हा नेहेरूंनी त्यांना स्थानबद्ध केले होते. (नेहेरू - म्हणजे "नेहमी हरू" असे एका मोठ्या संघाशी/भाजपशी संबंध नसलेल्या व्यक्तीच्या तोंडातून ऐकले आहे!) थोडक्यात त्यांना पूर्णपणे "न्याय" मिळून फासावर नाहीतरी आजन्म तुरूंगवासात सहज टाकता आले असते.

नुरानी यांची इतर पुस्तके संघ/हिंदूत्व/भाजपच्या विरोधातील दिसली. ९/११ नंतर त्यांनी इस्लाम आणि जिहाद वगैरेचे अर्थ सांगणारी पुस्तके लिहील्याचे कळले. त्याचा सूर हा त्याबाबतीत "डिफेन्सिव्ह" वाटला. थोडक्यात त्यांची म्हणून एक विचारधारा आहे, ज्याला माझा विरोध नाही. तो त्यांच्या व्यक्तिगत प्रश्न आहे. पण अशा व्यक्तीचे विचार हे एखाद्या स्वातंतत्र्य योध्द्याच्या संदर्भात जो वैचारीक पातळीवर पूर्णपणे विरुद्ध आहे त्याबाबत निष्पक्ष असू शकतील या विषयी शंका येते. त्यात अशाच व्यक्तीचा केवळ एक संदर्भ अमर्त्य सेन सारख्यांनी संशोधन म्हणून दिला असल्यास ते अजूनच गैर वाटले.

प्रोफेसरकी कुठल्या एका विषयात असली तरीही दुसर्‍या कुठल्या विषयावर अभ्यास करून सबळ संदर्भांसकट लिहिण्यास सेन यांस परवानगी असावी. अब्दुल कलाम यांनाही अभ्यास केला असल्यास नद्यांच्या कालव्याबाबत मत असण्यास, आणि तसेच तुम्हा-आम्हाला रॉकेटबाबत अभ्यासपूर्ण मत असण्यास परवानगी असावी.

अगदी मान्य. पण माझे निरीक्षण असे आहे की सेन स्वतःच्या नोबेलचे आणि त्यासंदर्भातील प्रसिद्धीच्या वलयाचे नैतिक दडपण अत्यंत सहजपणे आणि नकळतपणे श्रोतृवर्गावर आणि वाचकवर्गावर आणतात. महंमद युनुसांचे पहा, ऍल गोर चे पहा आणि असे अनेक, जे सामाजीक क्षेत्रातील कामगिरींमुळे नोबेलविजेते झाले. पण त्याचा त्यांनी असा गैरवापर करताना दिसत तरी नाही. पण सेन मात्र स्वतःस सातत्याने "फिलॉसॉफर" म्हणतात (मी एनपीआर वर ऐकले आहे) "इतिहासा"वर बोलतात पण स्वतःच्या इकॉनॉमीक्सवर बोलायची वेळ आली की गप्प. बरं सर्वात गंमत म्हणजे जसे महंमद युनूस यांच्या कामाचा सरळ फायदा समाजाला झाला (आणि तसाच इतर नोबेल विजेत्या अर्थशास्त्रज्ञांचा पण ) तसा काही सेन यांच्या संशोधनाचा फायदा झाल्याचे ऐकीवात तरी नाही. पण हा अवांतर भाग झाला...

ब्ल्यू प्लेकना आपणही फार महत्त्व देऊ नये असे वाटते.

मी महत्व देत नाही आहे. पण ९०+ वर्षाच्या ब्रिटीश खासदाराने ती मिळवण्यासाठी धडपड केल्याचे ऐकले आहे. शिवाय असा विचार करा, की अशी धडपड कोणी केली असती पण ब्रिटीश सरकारने त्याचा जाहीर विरोध करत नाकारले असते तर सेन आणि त्यांच्या सारख्या इतर विद्वानांनी त्यावर किती लिहीले असते जरी ब्ल्यू प्लेक महत्वाच्या नसल्या तरी!

मग प्रश्न पडतो की इतकी वर्षे सावरकरांना इतका विरोध का? (त्यात गंमत पहा त्यांना फॅसिस्ट म्हणले गेले पण जे नेताजी हिटलरची मदत घेयला गेले त्यांना मात्र हा "प्रॉब्लेम" नाही)

कारण साधे वाटते. आपण जर सावरकरांचे विचार वाचाल तर लक्षात येईल की हा माणूस तर्कट पण टोकाचा तर्कशुद्ध होता. एव्हढे विचार जर लोकांना भावले तर इतर कुणाचेच विचार त्यापुढे तगणार नाहीत ही भिती असावी.... यावर वेगळी चर्चा त्यांचे काही उतारे देऊन नंतर चालू करीन.

धन्यवाद.