वरील उल्लेखिलेल्या संग्रहाचा मी (आणि आपण सगळेच) वारंवार उपयोग करत असणार. ह्याशिवाय मी books.google.com, archive.org आणि अनेक विद्यापीठांच्या संग्रहांनाहि मधूनमधून भेट देत असतो. ह्या अन्य संग्रहांच्या तुलनेत भारतीय 'डिजिटल लायब्ररी ऑफ इंडिया'चे व्यवस्थापन अतिशय ढिसाळ आणि वापरायला अतिशय अवघड आहे (user-unfriendly) असे माझे मत आहे. 'We are not happy till you are not happy' ह्या सरकारमान्य तत्त्वावर तिचे काम चालते काय अशी शंका येण्यासारखा तेथील कारभार आहे.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

माझे संगणकज्ञान फार खोल नसून ते केवळ जुजबी आहे. माझ्या वरील समजुतीत काही चूक असली तर ती दुरुस्त करण्यासाठी मला काही सूचना अनुभवी लोकांकडून मिळाव्यात अशा हेतूने पुढील लिखाण करीत आहे.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

मराठी, संस्कृत आणि अन्य भारतीय भाषांमधील जुनी, सहजी न मिळणारी पुस्तके मिळण्यासाठी जिज्ञासू व्यक्तीने खरे पाहता 'डिजिटल लायब्ररी ऑफ इंडिया' हा प्रमुख स्रोत मानला पाहिजे पण तिच्या ढिसाळ कारभारामुळे त्या पात्रतेस पोहोचण्यासाठी खूपच दूरची मजल मारायला हवी असे माझे मत आहे. तिच्या संस्कृत संग्रहाबाबतहि माझ्या अनेक तक्रारी आहेत पण येथे केवळ मराठीबाबत लिहितो.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

ही लायब्ररी अनेक ठिकाणाहून आपले काम करते असे दिसते पण त्यापैकी केवळ बंगलोर केन्द्रापर्यंत आपण पोहोवचू शकतो. तिचा पत्ता http://202.41.82.144/ असा आहे. बाकी जागी काय चालते कोणास ठाऊक! नॉयडा केन्द्रातहि काही पुस्तके आहेत पण त्यातील कोणतेच उघडता येत नाही.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

आता बंगलोरकडे वळू. गेली कमीतकमी चारपाच वर्षे तरी त्याचे काम चालू आहे पण आजमितीस त्यांच्याकडे फक्त १०२० मराठी पुस्तके आहेत. (मलयालम् तर आणखीनच दुर्दैवी - त्या भाषेची फक्त ७० पुस्तके आहेत!) हजारो मराठी जुनी-नवी पुस्तके छापली गेली आहेत आणि मुम्बई-पुणे-नागपूर सारख्या विद्यापीठांच्या संग्रहामधून उपलब्ध आहेत. जिल्हयाजिल्हयांमधील सरकारी वाचनालयांमधून - त्यांपैकी काही खूप जुनी आहेत, आमच्या सातार्‍याचे नगरवाचनमंदिर १५० वर्षांचे होऊ घातले आहे - हजारो जुने ग्रन्थ कसेबसे तग धरून आहेत पण डिजिटल लायब्ररी ऑफ इंडियाची नजर त्यांच्यापर्यंत केव्हा पोहोचणार?
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

ह्या उपलब्ध पुस्तकांपैकीहि वाचक सहज पोहोचू शकेल अशी फार थोडी आहेत कारण पुस्तकांची सूचि अतिशय गैरशिस्त आणि गोंधळाची आहे. तिच्यामागे कसलेहि नियम दिसत नाहीत. पुढील उदाहरणे पहा: (उदाहरणादाखल न.चिं.केळकर घेतले आहेत. असेच घोळ अन्य कैक नावांचे सापडतील.)
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

१) शोधपेटीमध्ये Title - Kelkar - असे घातल्यास खालील उतारा मिळेल - येथील vangamaya मधल्या वांग्याचे भरीत करता येईल काय?:
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

samagra kelkar vangamaya vol8 kadambari., 99999990103389. . 2007. marathi. . 1005 pgs.
Samagra Kelkar Vangmay Bhag7., 99999990103390. . 2007. marathi. . 1061 pgs.
Samagra Kelkar Vangmay Vol 10., 99999990103391. . 2007. marathi. . 1008 pgs.
Samagra Kelkar Vangmay Vol 11., 99999990103392. . 2007. marathi. . 1155 pgs.
Samagra Kelkar Vangmay Vol 12., 99999990103393. . 2007. marathi. . 1087 pgs.
Samagra Kelkar Vangmaya Bhag 5., 99999990103395. . 2007. marathi. . 1264 pgs.
Samagra Kelkar Vangmaya Bhag 6., 99999990103396. . 2007. marathi. . 1095 pgs.
samagra kelkar vangmaya bhag4., 99999990103394. . 2007. marathi. . 1028 pgs.
Samagra Kelkar Vyamangya Bhag 3., 99999990103398. . 2007. marathi. . 1014 pgs.
samagra kelkar vyamangya bhag2., 99999990103397. . 2007. marathi. . 1030 pgs.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

शोधपेटीमध्ये Author - Kelkar असे घातल्यास खालील उतारा मिळेल:
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

Amatya_madhav., 1999990073545. Kelkar, Narasinha Chintaman. 1915. marathi. Literature. 132 pgs.
Bandharachaya Staphatya shatra., 99999990141993. V. H. Kelkar. 1988. marathi. About Dam. 430 pgs.
Gyaribaldi.., 1999990031705. Kelkar, Narsinhha Chinntaman.. 1901. marathi. History. 270 pgs.
Kalidas chaturya natak., 1999990073600. Kelkar, V. G.. 1889. marathi. Literature. 61 pgs.
Krushnarjuna yudha.., 1999990073611. Kelkar, Narsinha Chintamani. 1915. marathi. Literature. 154 pgs.
Kusum vasant.., 1999990073614. Kelkar, K G.. 1897. Marathi. Literature. 187 pgs.
Lokmanya Tilak yanche Charitra Khanda 2., 1999990082949. Kelkar, Narsinha Chintaman. 1928. marathi. History. 554 pgs.
Lokmanya Tilak yanche Charitra Khanda 3., 1999990082950. Kelkar, Narsinha Chintaman. 1928. marathi. History. 700 pgs.
Ratanamala ani pratapchandra.., 1999990073664. Kelkar, Mahadeo Vinayak.. 1888. Marathi. Literature. 184 pgs.
Tohi me ani hahi micha., 1999990073707. Kelkar, N. C.. 1898. Marathi. Literature. 145 pgs.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

ह्यातील अन्य केळकरांची पुस्तके बाजूस ठेऊ पण नचिं ह्यांचीच सर्व पुस्तके एकत्र मिळण्याची येथे काहीच व्यवस्था नाही. पहिल्या गटात ते लेखक म्हणून त्या संग्रहाशी संबंधित असल्याचा काही मागमूस नाही. त्यांचे नाव जेथे आहे तेथेहि कधी नरसिंह चिंतामण, कधी N. C., कधी नरसिंह चिंतामणि अशा वेगवेगळ्या प्रकारात आलेले आहे. त्याचे गॅरिबाल्डीचरित्र वर Gyaribaldi अशा अडाणी नावाने आहे पण तेच चरित्र अन्य एका जागी
Garyaribaldi., 99999990103257. . 2007. marathi. . 271 pgs.
अशा उल्लेखानेहि उपलब्ध आहे. तेथे त्यांचे नाव लेखक म्हणून दिलेच नाही. न.चिं. ह्यांचे पुत्र य.न. ह्यांचे 'इतिहासातील सहली' हे पुस्तक - ज्यातून मी 'झाशीवाले दामोदरपंत' ह्याचा मजकूर घेतला होता - येथे एकेकाळी निश्चित होते पण आजमितीस कसेहि शोधले तरी ते मला सापडत नाही. ते गुप्त झाले आहे.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

२) शोधपेटीमध्ये Title - Itihas असे घातल्यास २६ पुस्तके मिळतात ज्यांच्या नावात हा शब्द आहे. हाच शब्द Itihaas असा घातल्यास २ पुस्तके आणि Itihasa असा घातल्यास ५ पुस्तके मिळतात कारण ह्या शब्दाचे रोमनीकरण करण्याचा कोठलाच सुसूत्र नियम करण्याची तसदी घेण्यात आलेली नाही.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

३) माझे खापरपणजोबा महादेव गोविंदशास्त्री कोल्हटकर हे मेजर कँडीच्यामुळे इंग्रजी विद्या घेतलेल्या पहिल्या पिढीतील एक होते. ('मराठीचे उपेक्षित मानकरी' ह्या गं.दे.खानोलकर(?)लिखित पुस्तकात त्यांच्यावर एक लेख आहे.) त्यांनी इंग्रजीमधील रॉबर्टसनलिखित 'हिस्टरी ऑफ अमेरिका' ह्यावरून भाषांतरित केलेले आणि १८४९त छापलेले 'कोलंबसाचे चरित्र' हे पुस्तक ह्या संग्रहात दोन वेळा खालील नोंदींवर उपलब्ध आहे:
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

Kolumbusacha Itihas.., 1999990019515. Robens.. 1849. marathi. History. 180 pgs.
Kolumbusacha Itihas.., 1999990031820. Robens.. 1849. marathi. History. 180 pgs.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

येथे लेखकाचे नाव रॉबेन्स(!) असे दिलेले आहे. 'महादेव गोविंद शास्त्री' असा ढळढळीत उल्लेख पहिल्या पानावर असतांनाहि ते नाव ह्या नोंदीत मुळीच नाही. केवळ मला हे पुस्तक माहितीचे असल्याने मी ते मी येथे ओळखू शकलो. अन्य जि़ज्ञासूंना हवे असले तरीहि पुस्तक येथे कसे सापडणार?
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

४) पुढील दोन पुस्तके नावे वेगळी वाटली म्हणून उत्साहाने वाचण्यासाठी निवडली पण दोन्ही वेळा 'परवानगी नाही' अशा अर्थाचा मजकूर पुढे आला. परवानगी का नाही ह्याचे काहीहि स्पष्टीकरण नाही. असे असले तर ही पुस्तके तेथे कशासाठी ठेवली आहेत असा प्रश्न उभा राहतो.
Adhantari - no permission
kase gale divas., 99999990103283. . 2007. marathi. . 116 pgs.no permission
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

५) एल्फिन्स्टनचे पुढील अडाणी स्पेलिंग पहा. एल्फिन्स्टनच्या नावाचे खरे स्पेलिंग तुम्ही वापरले तर ह्या जन्मी तरी तुम्हास त्याचे पुस्तक येथे सापडायचे नाही.
Hindustanacha Itihas. Part-1., 1999990031788. Elifannstan, Moonstuarad.. 1861. marathi. History. 554 pgs.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

६) पुस्तके उतरवून घेण्याचा एक दीर्घसूत्री मार्ग उपलब्ध आहे. pdf, DjVu असे सरळधोपट सोपे मार्ग सोडून येथील सव्यापसव्य वाचकास का करायला लावतात कळत नाही. येथील online वाचनहि असेच अति वेळखाऊ आणि कष्टसाध्य असे आहे. तेथे दिलेल्या ३-४ प्रकारांपैकी केवळ ptiff ह्या एकाच मार्गाने माऊसची टिकटिक करून गोगलगायीच्या गतीने वाचन करता येते. अन्य html, text इ. उल्लेख केवळ शोभेपुरतेच आहेत. तेथे काहीहि सामुग्री उपलब्ध नाही. archive.org ह्या जागी पुस्तक उतरवून घेणे किंवा online वाचणे किती सोपे आहे हे पाहिले म्हणजे आपल्याकडे एव्हढे दारिद्र्य कशासाठी असा प्रश्न उभा राहतो.
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

७) ही परिस्थिति अशीच गेले ४-५ वर्षे टिकून आहे. हिचे वाचक काही तक्रारच करत नाहीत का? का एकूणच वाचनसंस्कृतीचा जो र्‍हास आसपास चालू आहे त्याचेच उदाहरण म्हणून ह्या औदासिन्याकडे आपण पाहिले पाहिजे? संगणकक्षेत्रात जागतिक स्तरावर आमचे स्थान आहे अशी बढाई मारणार्‍या देशाची डिजिटल लायब्ररी इतकी भिकारडी का असावी? तिच्याशी संबंधित असलेल्या आय्.आय्.टी., आयुका सारख्या संस्था काय करत आहेत?
आआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआअआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआआ

(ह्या लेखनाच्या लांबीवरून तुम्हास माझ्या वैतागाची कल्पना आली असेलच.)