"उद्धव कांबळे" ऐवजी "उत्तम कांबळे" असे वाचावे. टंकदोषाबद्दल खेद आहे. इतर ठिकाणीही एक्दोन चुका आहेत पण त्या समजुन घेता येतात.

ह्या चर्चेला एकही लेजिटमट प्रतिसाद आला नाही अजुन!

("व्हर्टिकल्स" ही संज्ञा मला ओळखीची नाही. चर्चाविषयात दोन वेगवेगळे मुद्दे असावेत, असे वाटते : [१] "बाउन्सर संदर्भ" - विषयाशी निगडित पण श्रोत्यांना अनोळखी असे संदर्भ, [२] "व्यापक दृष्टिकोन" - भाषणात अनेक धाग्यांची गुंफण केल्यामुळे आवाका कधी नको इतका मोठा होणे. या बाबतीत मनात थोडे विचार आले, ते लिहितो.)

- - -

संदर्भ : सांगणारा आणि ग्रहण करणारा या दोघांच्या सामायिक माहितीच्या स्रोतांच्या चौकटीत संवादातील मुद्दे बसवले, तर संवाद कार्यक्षम होतो. या हेतूने संदर्भ किती आणि कसे द्यावेत?

ज्या ठिकाणी मर्यादित आणि पूर्वनियोजित संवादक आहेत, तिथे सूत्रे बनवणे आणि पाळणे त्या मानाने सोपे आहे. उदाहरणार्थ शोधनिबंध घेऊया. (शोधनिबंध कधीकधी भाषण म्हणून वाचतात.) शोधनिबंधांत स्वयंस्पष्ट असलेल्या वाक्यांना संदर्भ लागत नाहीत. "स्वयंस्पष्ट" म्हणजे पूर्वनियोजित वाचकाला स्पष्ट असलेली माहिती. गणिताबद्दल शोधनिबंधात कलन-विकलन वगैरे सिद्धांत स्वयंस्पष्ट मानता येतात. लेखकाच्या संशोधनाचे वर्णन-विवरण असलेली वाक्ये सुद्धा "शोध" असतात, त्यांना संदर्भ देत नाहीत. यावेगळी सगळी वाक्ये संदर्भासह द्यावी लागतात. येथे ऐकणार्‍या-वाचणार्‍याने संदर्भ आधी पडताळले असतीलच असे नव्हे. पण संदर्भ कुठे मिळतील, त्यांचे परिशीलन वाटल्यास करता येईल, इतपत स्रोत ओळखीचे असतात.

वर्तमानपत्रांत नुकत्याच घडून गेलेल्या भूतकाळातल्या बहुतेक घटना, आणि शालेय शिक्षणात शिकवतात त्यापैकी ढोबळ माहिती वाचकांना माहीत असेल, असे गृहीत धरता येते. तशी वाक्ये संदर्भस्रोत न सांगता वापरता येतात. यावेगळी माहिती देण्यासाठी स्रोत द्यावा लागतो : उदाहरणार्थ - "पंतप्रधानांच्या माहितीसचिवाने सांगितले की...", "अमुकतमुक यांनी केलेल्या उत्खननात..."
वृत्तलेखनात स्रोताचा त्रोटक निर्देश केल्यानंतर तपशीलवार निर्देश (पृष्ठ क्रमांक, पुस्तकाचा प्रकाशक) दिला जात नाही. वृत्तपत्रात संदर्भांविषयी जे धोरण असते, तसेच काहीसे धोरण सामान्य सुशिक्षित श्रोत्यांपुढे भाषण करताना ठेवता येईल.

- - -

भाषणात माहितीचे किती धागे असावे? (ललितवाङ्मयात समांतर प्रश्न असतो - नाटकात/लघुकथेत/कादंबरीत किती कथानके-उपकथानके असावीत?) याबाबतीत सुद्धा "पेलतील तितकी!" असे सोपे न-उत्तर देता येईल. परंतु एक ठोकताळा म्हणून "१० मिनिटांच्या भाषणात एकच 'कथानक' असावे" असे मला अनेक सल्लागारांनी सांगितलेले आहे.

पुष्कळदा अनेक धाग्यांची गुंफण हेच भाषणातले प्रमुख निवेदन असते. म्हणजे धागे सुरुवातीला वेगळे वाटत असले, तरी विणल्यावर एकच एकसंध वस्त्र तयार होते, असा संदेश भाषण देणार्‍याला श्रोत्यांपर्यंत पोचवायचा असतो. असे असल्यास वेगवेगळे धागे सुरुवातीला स्पष्ट दिसावेत, मग त्यांच्यातील वीण उकलून-घालून दाखवावी, मग एकसंधपणाचे प्रतिपादन करावे. उपलब्ध वेळात हे सर्व जमेल इतपतच व्यापक दृष्टिक्षेत्र असावे. कालमर्यादा असलेल्या भाषणात किंवा लेखी संदेशात एकसंधता कळून येणे हे संवादाच्या संदर्भात महत्त्वाचे असते.

वैश्विक काळाला मर्यादा नसतात, विश्वाचे क्षेत्रही विपुल आहे, त्यामुळे आयुष्यात आणि वास्तवात एकसंधता असेल किंवा नसेल. येथे फक्त कार्यक्षम संवादातील एकसंधतेबद्दल माझे विचार सांगितले आहेत. :-)

भाषण कुठे आहे, प्रेक्षकवर्ग कोणता आहे यावर बरेच अवलंबून आहे असे वाटते. शास्त्रीय संस्थांमध्ये किंवा विद्यापीठांपधील शास्त्रावर आधारित भाषणांमध्ये पॉवरपॉइंटचा वापर होतो. त्यात जवळजवळ प्रत्येक गोष्टीचा संदर्भ दिलेला असतो. इतर वेळी असे संदर्भ सहजगत्या दिले जातात पण त्यांचे प्रमाण फार कमी असते. वक्ता चांगला असेल तर आशय आणि नवीन संकल्पना यांची सुरेख गुंफण घातलेली असते त्यामुळे श्रोत्यांना कुठेही संदर्भ लागला नाही असे जाणवत नाही.

--
"आधी इतरांचा विचार करा.. घर्रर्र..घर्रर्र.." विश्वसुंदरी मिस चिनी यांचे आवाहन
http://rbk137.blogspot.com/

चर्चा वाचतोय.

-दिलीप बिरुटे