तुम्ही ऑकम्स रेझरचा धर्म सोडला आहे की काय, अशी शंका येते. किंवा अगदी उलट : कदाचित त्याचा अतिरेक होत असावा. (थिंग्स शुड बी ऍज सिंपल ऍज पॉसिबल, बट नो सिंप्लर.)

"साहचर्य" म्हणजे काही असते, हे मला समजले. त्याबद्दल निरीक्षणात्मक निकष ठरवू शकू, असे मी आधीच मान्य करतो. "क्ष" आणि "य" यांचे एकत्र निरीक्षण होण्याचे प्रसंग ('क' प्रसंग) आणि निरीक्षणात त्या दोहोंचा अभाव असण्याचे प्रसंग ('ख' प्रसंग) हे अधिक अनुभवात येतात, मात्र "क्ष"चे निरीक्षण होता "य"चा अभाव ('ग' प्रसंग), आणि "य"चे निरीक्षण होता "क्ष"चा अभाव ('घ' प्रसंग) हे कमी अनुभवात येतात...

"हेतू" हा टंकित आकार/ध्वनी त्याच अर्थाने लावण्याचा तुमचा मुद्दा मला अजून समजलेला नाही. "साहचर्य" शब्दात चार स्वर आहेत, "हेतू" मध्ये दोन स्वर आहेत. "साहचर्य" असे लांबलचक म्हणण्यात मराठीभाषकांचे बळ अधिक खर्च होते, त्या ऐवजी "हेतू" म्हणावे, आणि दमछाक टाळावी, असा तुमचा मैत्रीपूर्ण "हेतू" आहे काय?

ठीक आहे, वापरूया दोन अक्षरी शब्द. पण

"त्याच्या हातून वाईट काम घडले, पण त्याचा हेतू चांगला होता"

मध्ये साहचर्य असलेले "क्ष" आणि "य" काय आहे?

माझ्या उदाहरणात "क्ष" म्हणजे त्या व्यक्तीने आधी सांगितलेली चांगली/वाईट व्हावे अशा रीतीने कृती बदलण्याची इच्छा, आणि "य" म्हणजे त्यानंतर उद्भवलेली चांगली/वाईट परिस्थिती.

इच्छा नसताना, इच्छेच्या दिशेने वर्तन बदललेले नाही, अशा घडलेल्या परिस्थितीबाबत बोलताना मी व्यवहारात "हेतू" संकल्पना वापरत नाही. तुम्ही म्हणता वापरावे.

मनोरुग्ण नसलेल्या मुलाच्या हातून वस्तू तुटली समजा. वस्तूवर हात घट्ट करणारे त्याचे स्नायू ढीले झाले, वस्तू जमिनीवर पडली, फुटली. तर "वस्तू पाडण्याची त्याची इच्छा होती की नाही" याच्याकडे दुर्लक्ष करून "पुनरावृत्ती टाळण्यासाठी" त्याला जेरबंदच करावे. (किंवा जी काय शिक्षा आहे ती करावी - कोपर्‍यात उभे करणे, रागे भरणे वगैरे.) असल्या प्रकारची विचित्र वागणूक करण्यास माझा पुरता विरोध आहे.

अशा परिस्थितीमध्ये "हेतू" संकल्पना वापरून माझे मुलाशी वर्तन ठरवणे मला सोयीचे आहे. "वस्तू फोडण्याचा हेतू" असेल तर रागे भरावे, नसेल तर घाबरलेल्या मुलाला चुचकारावे.

की तुमचे आणि श्री. नितिन थत्ते यांचे म्हणणे असे काही आहे?
१. "मुलाच्या वस्तू फोडण्याची इच्छा नसण्याचे" साहचर्य "वस्तू न-फुटण्याशी" असते.
२. "मुलाच्या वस्तू फोडण्याची इच्छा नसण्याचे" साहचर्य "हाताचे स्नायू ढिले न-पडण्याशी" असते.
३. "हाताचे स्नायू ढिले न-पडण्याचे" साहचर्य "वस्तू न-फुटण्याशी" असते.
हे इतके मला समजले आहे. मान्यही आहे. या प्रत्येक वाक्यात साहचर्याबरोबर पहिल्या शब्दाच्या पाशी "हेतू" असे काही असते, असे तुम्ही (किंवा श्री. नितिन थत्ते) म्हणता.
म्हणजे
(१) मध्ये "वस्तू न-फुटणे" हा मुलाचा "हेतू" असतो.
(२) "हाताचे स्नायू ढिले न-पडणे" हा मुलाचा हेतू असतो. (? माझ्यासाठी निरर्थक)
(३) "वस्तू न-फुटणे" हा हाताचा हेतू असतो. (??? माझ्यासाठी अमान्य)
यातील पहिले वाक्य क्रियाशील आहे. मुलाशी कसे वागावे, हाबद्दल त्यातून मला निर्देश मिळतो. दुसरे वाक्य या कथानकाच्या संदर्भात निरर्थक आहे. (क्रिकेट-बोलिंग शिकवताना चेंडू हाताच्या स्नायूंनी कसा आवळावा त्याबद्दल तपशीलवार प्रयास असू शकते, तशा परिस्थितीत कदाचित मला अर्थ कळतो.) मात्र तिसर्‍या वाक्यातले साहचर्य अगदी वेगळे आहे, आणि त्यातून मुलाच्या हातांशी कसे वागावे, याबद्दल मला काहीएक निर्देश मिळत नाही. "साहचर्याचे वेगवेगळे प्रकार असतात", त्यातील फक्त काही साहचर्यांना "हेतू" म्हणावे, अशी एक अधिक संकल्पना मी स्वीकारतो, आणि त्या स्वीकाराचा फरक माझ्या वागण्यातून तुम्हाला स्पष्ट दिसून येतो.

ही संकल्पना त्यागून माझे जितके नुकसान होईल, त्या मानाने एका अधिक संकल्पनेचे ओझे माझ्यासाठी हलके आहे. "बट नो सिंप्लर".

तोंडची वाफ वाचवण्याकरिता "साहचर्य" ऐवजी मी "हेतू" वापरू लागलो, तर "मुलाने मुद्दामून वस्तू फोडली की चुकून", याबद्दल विधान आणि निर्णय करण्यासाठी मला नवीन शब्द घडवावा लागेल, प्रसारित करावा लागेल. त्याचा खर्च अधिक येईल असा माझा अंदाज आहे. म्हणून अन्य मराठीभाषक लोकांशी बोलताना मी हल्लीच्या अर्थाने चार-अक्षरी "साहचर्य" शब्द वापरत राहेन आणि "मुद्दामून/चुकून" संदर्भात "हेतू" शब्द वापरत राहीन. हाच माझ्यासाठी लघु-उपाय आहे.

तुम्ही "मुद्दामून/चुकून" ही संकल्पना त्यागून व्यवहार करता, हे माहीत झाले, तर अन्य लोकांसाठी बरे आहे. लोकांना अनपेक्षित वाटेल, कधीकधी त्यांना दु:ख-वेदना होतील अशा तर्‍हेचे तुमचे वागणे असेल, याची कल्पना लोकांना आधीच असली, तर बरे. लोक स्वतःचे संरक्षण करण्याची तयारी करून ठेवतील.