खाली उभं राहून शिग्रेटी ओढतील पण कोणाला वाट दाखवायलाही गडावर येणार न्हाईत' किंवा आपला मेकॅनिक पण ओरडत होता हल्ली गॅरेजमधे कामं करायला तरूण पोरं पटकन तयार होत नाहीत. हॉटेलवाल्यांना विचार त्यांना वेटर नेहमी "मागास" म्हणजेच अशिक्षित राज्यांतून का आणावे लागतात? थोडक्यात सगळ्यात मोठा तोटा म्हणजे शारीरिक श्रमांचे मुल्य कमी होऊन ते श्रम करायला लागणार्‍या मनुष्य बळाची कमतरता येत्या वर्षांत वाढणार आहे. हे १००% नव्हे १००१% बरोबर आहे. इंग्रजांनी त्यांच्या कारकुनी करता राबवलेली शिक्षण पद्धती आपण ६५ वर्षा नंतर ही बदलू शकलो नाही ही आपल्या शिक्षण धोरणाची शोकांतीका आहे. तसे पाहीले तर स्वातंत्र झाल्या नंतर भारत सरकारचे प्रत्येक धोरण ठाम असे नाही. आपण परदेशातील विद्यार्थी पेट्रोल पंप, मेक्डोनाल्ड्स मध्ये काम करून शिकतात म्हणून नुसते कोतूक करतो पण आपली मुळे कोण्या नेत्याच्या तालावर का नाचतात याचा विचार आपण करत नाही. नेते हा विचार करणार नाहीत त्यांना श्रम करणारेराबणारे हात नको आहेत. यांना हातात दगड घेवून उगारणारे हात पाहिजे आहेत जर परिस्थिती खरच बदलावयाची असेल तर बालवाडी पासून शिक्षण पद्धती बदलावी लागेल.पाहीली पासून शेती आणि श्रमावर आधारित, मूल्य शिक्षणावर आधारित अभ्यास क्रम तय्यार करावा लागेल. इंग्रजांची मानसिक गुलामी झुगारावी लागेल.

thanthanpal.blogspot.com

शिक्षकांनाही शिक्षण सक्तीचे केले तर बरेच प्रश्न सुटतील.

महाराष्ट्रात बिहारी आणि भय्ये यांना रोजगार कमावण्याच्या इतक्या संधी का आहेत असे तुम्हाला वाटते? वेगळ्या शब्दांत अमेरिकेत मेक्सिकन लोकांना इतक्या संधी का उपलब्ध आहेत असे तुम्हाला वाटते? या प्रश्नांतच चर्चेचे उत्तर दडलेले आहे.

शिक्षणामुळे काही कामे काहीजणांना कमी प्रतीची वाटू शकतात किंवा शिक्षणामुळे आपल्याला साजेशी कामे मिळावीत असे त्यांना वाटू शकते.

शिक्षणाची 'सक्ती' आहे म्हणजे काय शिकावे याचीही सक्ती करणे कितपत योग्य आहे?

शालेय शिक्षणाचा पॅटर्न किंवा सिलॅबस १००% योग्य म्हणता येणार नाही परंतु तसे ते भारत, इंग्लंड, अमेरिका कोठेच नसावे परंतु काय शिकावे याची सक्ती योग्य आहे असे मला वाटते. प्रत्येक मुलाला भाषा/ विज्ञान/ गणित आणि इतिहास-भूगोलाची किमान माहिती हवीच. (किमानची व्याख्या करण्यास शिक्षण मंडळ समर्थ आहे.)

सक्तीच्या सार्वत्रिक शिक्षणाचे काही तोटे आहेत का? असल्यास त्यावर उपाय काय?

तसे तोटे नाहीत. एखादे काम करण्यास कमीपणा वाटण्याचे खापर शिक्षणावर फोडणे चुकीचे आहे. हा व्यक्तिगत दोष आहे.

शिक्षण घेऊनही शारिरीक श्रमाला मोल व श्रमजीवनाला प्रतिष्ठा देणे हे शक्य आहे का? असल्यास कसे?

शिक्षणाने शारीरिक श्रमकामगार कमी होतील. यंत्रांवर भार देणारी पिढी तयार होईल. शिक्षित पिढी रोजगार शोधण्यासाठी कमी लोकवस्तीच्या ठिकाणी जाईल आणि शारीरिक कामे करण्यासाठी इतर मागास भागातून लोक येतील.

इतक्या सुशिक्षितांना जर फारसे शारिरीक श्रम न करता पैसा हवा असेल तर तशा नोकर्‍या उपलब्ध आहेत का? नसल्यास ह्या सार्वत्रिक शिक्षणामुळे असंतोषाची संभावना कितपत वाढते

?

उत्तर वरीलप्रमाणे. सुशिक्षित नोकरी मिळवण्यासाठी आपली जागा सोडून बाहेर पडतील. फार वर्षांपूर्वी कोकणातून लोक मुंबईत आले. आता मुंबईतून अमेरिकेस जातात. चक्र पूर्वीपासूनच सुरु होते. यात नावीन्य नाही.

थोडक्यात, सार्वत्रिक व सक्तीचे शिक्षण देताना काही खबरदारी, विषेश योजना, पुरवणी नियम असणे गरजेचे आहे असे वाटते का?

अर्थातच. मागणी तसा पुरवठा हा नियम शिक्षणव्यवस्थेलाही लागू आहेच. शिक्षणाचे पॅटर्न आणि सिलॅबस विशिष्ट कालावधीनंतर बदलायलाच हवा.

एका चांगल्या विषयाला वाचा फोडली याबद्दल धन्यवाद.
शिक्षण काय असावे आणि ते सक्तिचे असावे की नाही हे दोन भिन्न प्रश्न आहेत.

माझ्या मते सध्या असलेल्या शिक्षणाची देखील सक्ती गरजेची आहे. आणि ते १०वीपर्यंत तरी सक्तिचे असावे.
सक्ति कशी राबवावी? तर दोन्ही बाजूंनी म्हणजे शिकणार्‍यांना काहीतरी (जसे दुपारचे जेवण) देऊन आणि दुसर्‍या बाजुला पालकांना शिक्षेचा (मुलांना वसतीगृहात घालणे) धाक दाखवून सक्ति राबवली गेली पाहिजे.

शिक्षणामुळे श्रमाची प्रतिष्ठा कमी होते का? मला असे वाटत नाही. म्हणजे शिक्षणात असे काही नसते ज्यात श्रम करणे हे कमी दर्जाचे आहे हे सांगितले जाते. मात्र समाजात अशिक्षित वर्ग मोठा असल्याने आणि तो गरीब व श्रमजीवी असल्याने असे होत असेल. कदाचित जातीव्यवस्था (ब्राह्मण शिक्षित असतात श्रमजीवी नसतात आणि सर्वात वरच्या थरात असतात) या समजूतीला कारणीभूत असेल. याबरोबर आज श्रमजीवींना मिळणारी रोजी आणि इतरांना मिळणारी रोजी यात खूप तफावत असते हे कारण असेल. शिक्षणामुळे कदाचित याप्रकारची जाणीव तयार होत असेल. पण अभ्यासक्रमात बदल करून श्रमप्रतिष्ठा प्रस्थापित होईल असे वाटत नाही.

•इतक्या सुशिक्षितांना जर फारसे शारिरीक श्रम न करता पैसा हवा असेल तर तशा नोकर्‍या उपलब्ध आहेत का? नसल्यास ह्या सार्वत्रिक शिक्षणामुळे असंतोषाची संभावना कितपत वाढते?

माझ्या मते अडाणी श्रम उपजिविका (शेती क्षेत्र सोडल्यास) कमी होत जात आहे. बांधकाम व्यवसाय (जो अडाणी श्रमजीवींना थारा देत असे) स्वरूप बदलतो आहे. तिथेही आता शिक्षित श्रमव्यावसायिक मोठ्या प्रमाणात लागतात. अशा परिस्थितीत शिक्षित श्रमव्यवसाय हा कदाचित सुशिक्षित सफेद कॉलरपेक्षा (बिगर सरकारी कारकून) पेक्षा जास्त पैसा मिळवून देणारा होत आहे. अशा परिस्थितीत शिक्षित श्रमव्यवसायाला प्रतिष्ठा मिळू शकते.

•थोडक्यात, सार्वत्रिक व सक्तीचे शिक्षण देताना काही खबरदारी, विषेश योजना, पुरवणी नियम असणे गरजेचे आहे असे वाटते का?

नाही.

शिक्षणामुळे श्रमास दुय्यम स्थान मिळते का?

नाही.

प्रमोद

>>>शिक्षणाची 'सक्ती' आहे म्हणजे काय शिकावे याचीही सक्ती करणे कितपत योग्य आहे ?
प्राथमिक शिक्षण सक्तीचे आहे. प्राथमिक शिक्षण काय असावे त्याबाबत एक धोरण ठरलेले असते.शाळेत येणारा विद्यार्थी म्हणजे कच्चा माल. त्यावर 'प्रक्रिया' करुन त्यांना पदवीधर बनविणे म्हणजे पक्का माल तयार करणे. असे हे शिक्षण पदवीधरांना नोकरीची हमी देत नाही. प्राथमिक शिक्षण हे सक्तीचे करणे यासाठी गरजेचे की, अजून कितीतरी मुले प्राथमिक शिक्षणापासून वंचित आहेत. ते शिक्षण घेण्यासाठीही पुढे येत नाही. त्यांची शाळेतील उपस्थिती वाढली पाहिजे म्हणून शासन वेगवेगळे प्रयोग राबवत असते त्यासाठी शिक्षणाची सक्ती आवश्यकच आहे असे वाटते.
>>>सक्तीच्या सार्वत्रिक शिक्षणाचे काही तोटे आहेत का? असल्यास त्यावर उपाय काय ?
सक्तीच्या शिक्षणाचा तोटा म्हणून आपण असे म्हणतो की, कौशल्य असलेले अभ्यासक्रमाकडे होणार दुर्लक्ष. जसे की,तुम्ही उदा. म्हणून दिले आहे की, दहावीनंतर आयटीआयला पोरं जात होती. वेल्डींग,डिझेल मॅकेनिक,फिटर अशा कोर्सेसना नंबर लावण्यासाठी वशिला लावल्या जात होता. असे कौशल्य असलेले शिक्षण आणि अभ्यासक्र प्राथमिक शाळेत मिळाले पाहिजे याच्याशी सहमत आहे. पुढे त्याचे कौशल्य आणि अभ्यासातील प्रगती याचा समन्वय करुन त्याचे मूल्यमापन झाले पाहिजे असे वाटते. आणि नेमके हे होत नाही हा मूख्य तोटा या प्राथमिक शिक्षणाचा वाटतो.
>>>>सार्वत्रिक व सक्तीचे शिक्षण देताना काही खबरदारी, विषेश योजना, पुरवणी नियम असणे गरजेचे आहे असे वाटते का ?

सार्वत्रिक शिक्षण देतांना पारंपरिक अभ्यासक्रम बदलले पाहिजेत. प्राथमिक शिक्षणाची तोंडओळख झाल्यानंतर बौद्धिक आणि व्यवसायाभिमुख शिक्षण् दिले पाहिजेत असे वाटते.

-दिलीप बिरुटे

कोणतेही काम कमी प्रतीचे मानू नये. मिळालेले काम मन लावून करावे.

"भारतातील लोक जे२ईई देखील अभिमानाने करतात" असे कुत्सितपणे कोणी म्हणाले तर त्यांना फाट्यावर मारावे.

तोपर्यंत त्याला व्यवसायाभिमुख शिक्षण देण्याची खरेच गरज आहे का हे तपासून पाहायला हवे. माझ्यामते आहे पण खूप खोलवर व्यवसायाभिमुख शिक्षणाची गरज नसून पायाबांधणीसाठी उपयुक्त शिक्षण मिळायला हवे.

हे शंभर टक्के पटलं. त्यांनीच पुढे म्हटलेलं 'व्यवसायाचं स्वरूप सतत बदलत असतं' हा विचार जोडला की पायाबांधणीसाठी उपयुक्त शिक्षण म्हणजे काय याचा विचार करता येतो. लहान मुलाला चालता येणं, बोलता येणं ही जशी मूलभूत गरज आहे, तशीच समाजात सक्षमपणे वावरण्यासाठी काही मूलभूत गरजा आहेत.

- लिहितावाचता येणं
- अंकगणित येणं
- विज्ञानाची जुजबी माहिती
- आपला इतिहास काय आहे हे माहीत असणं
- आपला परिसर, राज्य, देश व जग यांविषयी भौगोलिक ज्ञान असणं.
- वेगवेगळ्या भाषांची व साहित्याची ओळख
- कला, व खेळ यांमध्ये मुलांचा विकास

या गोष्टींऐवजी मुलांची कृत्रिम विभागणी करून 'तू सुतारकाम शीक, तू गवंडीकाम शीक' असं करणं म्हणजे प्रगतीच्या दिशा खुंटवून टाकणं होईल. लेखातल्या उदाहरणातला मुलगा कदाचित उत्तम मेकॅनिक होईलही. पण कदाचित त्याची ही आवड हे त्याच्या 'यंत्रं कशी चालतात' या आवडीचं एक विशिष्ट स्वरूप असेल. पुढे जाऊन तो गाड्या डिझाईन करणारा, उत्तम इंजिन बनवणारा होऊ शकेल. मग त्याच्या आवडीचा विकास एवढ्यातच एका सध्या माहीत असलेल्या खोक्यात का टाकून द्यायचा?

सध्याचं शिक्षण हे ध्येय उत्तम रीतीने गाठतं की नाही हा वादाचा मुद्दा होऊ शकेल, पण ध्येयच कोतं का ठेवावं?

त्यामुळे सक्तीचं शिक्षण असावं, त्याचा अभ्यासक्रम ही सर्वसाधारण कौशल्यं (जनरल स्किल्स) विकसित करणारी असावी, व सुमारे १६ ते १८ या वयात त्यांचं विशिष्टीकरण सुरू व्हावं या मताचा मी आहे.

राजेश

द्रौपदीचे सत्त्व माझ्या लाभु दे भाषा-शरीरा
भावनेला येउं दे गा शास्त्र-काट्याची कसोटी

आज भारतातील अशी परिस्थिती आहे का कि महाविद्यालयातील प्राचार्या माझा नवरा उत्तम ट्रक ड्रायव्हर आहे असे अभिमानाने सांगेल. श्रमाची प्रतिष्ठा हा विषय थोडा बाजुला ठेउ पण बुद्धीजीवी वर्गात देखील प्रतिष्ठेची उच्चनीचता आहेच. डॉक्टर या व्यवसायात देखील पोस्टमोर्टेम करणारा डॉक्टर कवटीफोड्या म्हणुन प्रतिष्ठेच्या खालच्या स्तरात येतो. प्रत्येक बौद्धीक प्रतिष्ठेच्या व्यवसायात अशी उच्चनीचता आहेच.
हजारो वर्ष या संकल्पनांमधे अडकलेल्या समाजाला एक संक्रमणाचा अवधी लागणार आहे. या काळात श्रमप्रतिष्ठा व सेवाव्यवसाय हे एकेमेकाशी सांगड घालत वाटचाल करणार आहेत. एका विशिष्ट टप्प्यापर्यंत शिक्षण सार्वत्रिक व सक्तीचे झाल्यावर पुढील शिक्षण हे व्यवसायाभिमुख झाले तर ते अधिक उपयुक्त ठरेल.
समाजात मिळणारी प्रतिष्ठा ही उंचावलेला आर्थिक स्तर व त्याचे समाजातील सुसंस्कृत वर्तन यावर जेव्हा अवलंबुन होउ लागेल त्यावेळी श्रमप्रतिष्ठा ही आपोआप मिळू लागेल.
माझे अंनिसतील एक सुसंस्कृत सहकारी स्वतःची रिक्षा चालवण्याचा व्यवसाय करीत. नंतर त्यांनी मारुती व्हॅन घेतली व आता इंडिका कि तवेरा. त्यांना ग्राहकाकडुन मिळणार्‍या वागणुकीत लक्षणीय फरक जाणवला.

प्रकाश घाटपांडे