एकच कुल देवता असलेली कुटुंबे एका कुलातली मानली जातात. त्यांच्यातील परस्पर विवाह संबंध निषिद्ध मानले जात नाहीत.
चन्द्रशेखर

असल्या गोष्टी ठरवण्याच्या किंवा शोधून काढण्याच्या भानगडीत पडू नका बुवा! माहिती नसली तर असल्या जुनाट गोष्टी विसरून जा. त्याने आयुष्यात काहीही अडत नाही. मला माझी कुलदेवता किंवा दैवत (असल्यास) काय आहे? याची माहिती करून घेण्याची आयुष्यात कधीही गरज भासली नाही. व आता भासेल असे वाटत नाही. या असल्या कल्पनांचे ओझे आपण जितक्या लवकर खांद्यावरून फेकून देऊ तितके आयुष्यात हलके वाटेल. गोत्रासंबंधी येथे वाचा
चन्द्रशेखर
Learning is not compulsory... neither is survival.

>>> या असल्या कल्पनांचे ओझे आपण जितक्या लवकर खांद्यावरून फेकून देऊ तितके आयुष्यात हलके वाटेल. <<<

+ या विचाराशी १०० टक्के सहमत.

वास्तविक श्री. ऋषिकेश यांच्या धाग्यातील शैव आणि वैष्णव यांच्यातील भेदावर लिहिण्याच्या बेतातच होतो. पण ते लिहावे कि ना, या संभ्रमात असतानाच "वेळीच" श्री.चंद्रशेखर यांचा प्रतिसाद वाचला आणि मग त्यांचे वरील वाक्य प्रमाणभूत मानून गप्प राहण्याचे ठरविले.

"बरीचशी मंदीरे पेशवाईच्या पुढे-मागे बांधलेली आढळतात. त्यांना पेशव्यांचे आर्थिक पाठबळ असे का?"
पेशव्यांच्या आधी चित्पावनांना कनिष्ठ वागणूक मिळे असे ऐकले आहे. पेशवाईतील आरक्षणामुळे ते पुढे गेले/आले असे म्हणावे काय? ;)

कोकणस्थ (चित्तपावन)

कोकणास्थ लोकांची वस्ती चौदाव्या शतकाच्या आधी कोकणात असल्याचे आढळून येत नाही. ते तेथे कसे आले याबद्दल तीन मते आहेत.

(१) परदेशाहून जहाजाने आले. सरळ नाक, गोरा रंग यावरून ही जात परदेशीय असावी असा तर्क. बर्बर देशातील ह्या लोकांना परशुरामाने आपले केले व त्यामुळे तो त्यांचे दैवत ठरला. परशुरामाला गणेशपुराणात बर्बरदेशीय म्हटले आहे. अर्थात हे फारसे संयुक्तिक नाही. गौर वर्णीय, सरळ नाकाची माणसे केरळ, कर्नाटक प्रांतातही आढळतात; ते स्वत:ला चित्तपावन म्हणवत नाहित. (मंडलिक, साने)
(२) हे लोक मुळचे कर्नाटकाच्या समुद्रावर्ती भागातील. तेथून ते कोकणांत आले. अनेक गावांची नावे दोनही प्रदेशात समान आहेत. गोकर्ण, वनवासी भागत कोकणस्थांची वस्ती आहे. (राजारामशास्त्री भागवत)
(३) चौदाव्या शतकात महाराष्ट्रात मोठा दुष्काळ पडला. शेकडो कुटुंबे देशोधडीला लागली. मराठवाड्यातील काही जण कोकणात उतरले. त्यांनी
किनार्‍यालगतच्या खाजण जमिनी लागवडीयोग्य केल्या. अनेक कोकणी कुटुंबाची कुलदेवता मराठवाड्यातील अंबे-जोगाई आहे.( भावे)
शक्यता अशी की या सर्वांत कमी-अधिक सत्य असावे.

मुळचे कोकणस्थ शैव. व्याडेश्वर, हरिहरेश्वर, कोळेश्वर, वेळेश्वर, सोमेश्वर इत्यादि कुलदेव आहेत. जोगेश्वरी ही कुलदेवता. काही कुळात पुढे विष्णूची उपासना सुरु झाली. लक्ष्मी-नारायण, केशवराज, लक्ष्मीनृसिंह, लक्ष्मीकेशव ही कुलदैवते काहींनी स्विकारली. खंडोबा,कालभैरव व काही क्षुद्र दैवतेही काही कुटुंबात पुजली जातात. पेशवे गणपतीचे उपासक. महालक्ष्मीची नवरात्रातील पूजा हेही यांचे वैशिष्ट्य.

चित्तपावन संघातर्फे प्रसिद्ध होणारे ग्रंथ कुलवृतांत, उदा.लिमये, साठे वगैरे, भरपूर माहिती देतील.

शरद

शैव वैष्णव भेदाविषयी माझ्याही मनात गोंधळ आहे. बहुतेक कोकणस्थ शैव असतात आणि त्यांचे कुलदैवत **श्वर म्हणजेच कोणतातरी शंकर हेच असते. पेशवेही कोकणस्थ होते आणि त्यांचे कुलदैवत गणपती म्हणजे शैवच होते. कुलदेवता मात्र मराठवाड्यातील अंबेजोगाई असते. मात्र असे असूनही ते विष्णूचा अवतार मानलेल्या परशुरामाचे भक्त असतात आणि परशुरामाला आपला नेता (?) मानतात. माझ्या संपर्कातल्या यच्चयावत कोकणस्थांपैकी एकच कोकणस्थ कुल मला माहिती आहे ज्यांचे कुलदैवत विष्णू (नृसिंह) आहे.

परंतु आम्हा थत्ते मंडळींचे बिवली हे मूळ गाव कोकणात आहे आणि तेथे लक्ष्मी केशवाचे मंदिर आहे. (थत्ते कुलवृत्तांतात अनेक लोकांचे आडनाव विद्वांस असे का नोंदलेले आहे हा अजून एक मला पडलेला प्रश्न आहे).

पेशवाईच्या काळात मंदिरे बांधण्याच्या निमित्ताने अनेक ब्राह्मणांनी जमिनी सनदा वगैरे मिळवल्या. अष्टविनायकातल्या बहुतेक गणपतींची निर्मिती पेशवाईच्या काळातच झाली. बहुतेक गणपती मंदिरांचा इतिहास (एन्काउंटरच्या वृत्तांतासारखाच) एकसुरी असतो. "अमुक अमुक यांना स्वप्नात दृष्टांत झाला आणि त्यांनी त्याप्रमाणे शोध घेतला असता ही मूर्ती सापडली. पेशव्यांनी मग मंदिर बांधण्यास सांगून पाच वगैरे गांवे दान केली इत्यादि....". त्याकाळी कोणीही गणपतीच्या मूर्तीची कथा सांगून पेशव्यांकडून देणग्या उकळत असावेत.

घरोघरी गणेश चतुर्थीला गणपती बसवण्याची पद्धतही त्याच काळात सुरू झाली असावी. तसेच ही पद्धत पेशव्यांचे प्रभावक्षेत्र असलेल्या प्रदेशातच-महाराष्ट्र, कर्नाटक, इंदूर बडोदा- आढळते. सत्ताधार्‍यांचे अनुकरण + लांगूलचालन करण्याची प्रवृत्ती सर्वत्र असल्यामुळेच असे असावे का?

नितिन थत्ते
(कॅरॅक्टर काऊंटर स्टिल हॅज द बग, सो आय डोण्ट हॅव टु राईट धिस वे)

आमचे कुलदैवत खंडोबा असे मला लहानपणी सांगण्यात आले. त्याला म्हाळसाकांत असे म्हणुन त्याचे चांदीचे टाक पुजेत ठेवले जात. खंडोबाचे नवरात्र घरात केले जाई. चंपाषष्ठी ला येळकोट येळकोट जय मल्हार असे म्हणून तळी ( खोबरे व भंडारा असलेले तबक) तीन वेळा उचलून घेतले जाई. नंतर ते खोबर प्रसाद म्हणुन् वाटायच.
माझी बायको कोकणस्थ तिला खंडोबा हे दैवत अब्राह्म्णी वाटायच. तसेही देशस्थ त्यातुन घाटावरचे म्हणल्यावर इतरांना ब्राह्मण्याचा आळ आल्यासारखे वाटायचे
प्रकाश घाटपांडे

ग्रामदैवत, कुलदैवत, इष्टदैवत वगैरे दैवतांचे प्रकार आहेत. (आराध्यदैवत असाही एक प्रकार असावा पण त्यात आणि इष्टदैवतात नेमका फरक कोणता ते माहित नाही.)

ग्रामदैवत ही संपूर्ण गावाचे दैवत, कुलदैवत हे कुळाचे आणि इष्टदैवत हे कोणतेही आवडणारे, आपल्यावर कृपादृष्टी ठेवणारे दैवत असते.

बाकी, कोकणस्थ ब्राह्मणांच्या कुळांची माहिती नव्याने कळली.

कुलदैवत व कुलस्वामिनी वेगळी असावी असे वाटते. आमचे रत्नागिरीजवळ बसणीला लक्ष्मी-केशव हे कुलदैवत आहे आणि कुलस्वामिनी मात्र कोल्हापूरची अंबाबाई आहे.

बाकी अजुनही कुळ कशास म्हणवे हे नीटसे समजलेले नाही

ऋषिकेश
------------------
कधी कधी तुम्ही काय बोलताय हे तुम्हालाहि कळत नाहि, इतके तुम्ही हुशार आहात का?

कुळ म्हणजे कोणा एका मूळ पुरुषापासून पुढे निर्माण झालेले आणि एकमेकांशी रक्ताने बांधले गेलेले विस्तृत कुटुंब. (दत्तक विधान अर्थातच यात मान्य आहे. अशी तडजोड आमच्या कुळातील एका फांदीवर पाहिलेली आहे.) बहुधा गोत्र, जाती वगैरेंसारखा लहान गट किंवा टोळी म्हणजे कुळ. एकाच कुळातले लोक एकच आडनाव लावतातच असे नाही परंतु कुलदैवत, गाव, जात वगैरे वरून ते स्वतःला एकाच कुळातले मानतात असे वाटते. (ही माझी उडत उडत आठवणींवर आधारित माहिती. चू. भू. दे. घे.)

कुळाला इंग्रजीत क्लॅन म्हणतात असे वाटते. एकंदरीत काय कुळ म्हणजे एक टोळी यावरून महाभारतयुद्ध हे एक टोळीयुद्ध होते या वचनाची आठवण होते. ;-)