लेख लिहिल्यावर तपासताना संगणक हँग झाल्याने काही दुरुस्त्या करता आल्या नाहीत.
पहिली ओळ
१. हा आकडा नको.

तिसरी ओळ
व्याकरणत़ज्ञ- व्याकरण तज्ज्ञ
चौथी ओळ
व्याकरणतज्ज्ञ्नांना - व्याकरणतज्ज्ञांना
सातवी ओळ
(जी कुठल्याही आधी अस्तित्त्वात असलेल्या नियमापासून मिळवता येत नाहीत). - (जी कुठल्याही आधी अस्तित्त्वात असलेल्या नियमापासून मिळवता येत नाहीत) म्हणत.
बारावी ओळ
व्याकरन - व्याकरण
सोळावी ओळ
संस्कृत फक्त बोलणारे - फक्त संस्कृत बोलणारे
सतरावी - अठरावी ओळ
या व्याकरण - निरपेक्ष संस्कृतच्या वापरामुळेच मी संस्कृतला एका प्रकारे "जिवंत" म्हटले आहे. पहिल्या भाषेसारखी (आईकडून शिकलेल्या भाषेसारखी) प्रत्येक अर्थाने ती "जिवंत" भाषा नव्हती परंतु केवळ (काळात) गोठवलेल्या लेखनात अस्तित्त्व दाखवणारी पूर्णपणे "मृत" भाषाही नव्हती.

संपादकांना विनंती - शक्य असल्यास हे बदल करून हा प्रतिसाद नष्ट करावा.

विनायक

धन्यवाद. काही मजकूर संपादित.

मला तुम्हाला 5 प्रश्न विचारायचे आहेत.
१- दुसरी भाषा ही काय भानगड आहे हो?
२-

तरी त्यांनाही हे कबूल करावे लागे की पुस्तकातून व्याकरण न शिकताही प्रमाण संस्कृत अस्खलितपणे बोलणारे लोक होते.
पतंजलीच्या "संस्कृत ही प्रामुख्याने आर्यावर्तात बोलली जाणारी भाषा होती"
हे उघड आहे की संस्कृत ही लोकांची पहिली भाषा होती की दुसरी या प्रश्नाचा विचार पतंजलीच्या काळी व्याकरण - निरपेक्ष संस्कृतचा वापर होता की नाही या प्रश्नाहून वेगळा केला पाहिजे.
पहिल्या भाषेसारखी (आईकडून शिकलेल्या भाषेसारखी) प्रत्येक अर्थाने ती "जिवंत" भाषा नव्हती परंतु केवळ (काळात) गोठवलेल्या लेखनात अस्तित्त्व दाखवणारी पूर्णपणे "मृत" भाषाही नव्हती.

या वाक्यांमध्ये 'होते', 'होती' ही भूतकाळी रुपे का बरे वापरली आहेत, वर्तमानकाळी रुपे का नाही वापरलेली?
३- बरे हा लेख वाचला, पण यातून तुम्हाला नेमके काय सांगायचे आहे?
४- आपण अनुवादित केलेला हा उतारा मूळ पुस्तकात कितव्या पानावर आहे?
पाचवा प्रश्न थोडा व्यक्तीगत आहे, तो व्यक्तीगत निरोपातून विचारेन.

राधिका

प्रश्न क्र. ४ -

३० व्या पानावर असलेला परिच्छेद वाचावा. बाकी प्रश्नांची उत्तरे मिळावीत अशी अपेक्षा आहे.

भाषांतरात चुका असणे शक्य आहे. त्याबद्दल माफी मागून ठेवतो.

विनायक

आम्हाला नीट उकल करून सांगितल्याशिवाय प्रश्नांची उत्तरे कळत नाहीत. कृपया नीट उकल करून उत्तरे सांगा.

राधिका

संस्कृत जिवंत की मृत या चर्चेबरोबर संस्कृत भाषा प्रेमींनी वेळ मिळेल तेव्हा मराठी विकिपीडियात संस्कृत भाषा या विषयात भर घालावी किंवा या लेखाचा मराठी अनुवाद करुन मराठी विकिपीडिया समृद्ध करण्यास हातभार लावावा असे वाटते. संस्कृतभाषा प्रचार प्रसाराच्या कार्याचा आनंदही मिळेल नाही का !

-दिलीप बिरुटे
[संस्कृत जीवंत की मृत यावर वैचारिक मारामा-याचा मूड नसलेला]

माधव देशपांडे यांचे पुस्तक मला फार उपयोगी पडले. गूगल दुव्यावर काही थोडीच पाने मोफत दिसतात. ज्यांना विषयाबद्दल कुतूहल आहे त्यांनी जरूर विकत घेण्यासारखे पुस्तक आहे.

विनायक उद्धरण करतात त्या लेखाचे नाव असे -
"लोक - पतञ्जलिच्या काळातले भाषाशास्त्रीय जग"
अर्थातच लेख पतंजलीच्या काळातले वर्णन त्या काळातले संदर्भ घेऊन करत आहेत.

खुद्द पतंजलीच्या काळात प्राकृत-मातृभाषा बोलणारे लोक व्याकरण न शिकता ऐकीव कौशल्य प्राप्त करत, ही बाब प्राध्यापक देशपांडे सप्रमाण दाखवतात.

(अशाच प्रकारचा युक्तिवाद प्रमाण-मराठी-बोली बद्दल मी केलेला आहे, तेही व्याकरणमहाभाष्याचे निमित्त करूनच. महाराष्ट्रातले बहुतेक लोक प्रमाणावेगळी कुठली मातृबोली बोलतात, पण मराठी प्रमाण-बोलीचे व्याकरण न शिकताही आत्मविश्वासाने मराठी प्रमाण बोली बोलतात-लिहितात.)

न-गोठलेल्या व्याकरण-निरपेक्ष संस्कृत-संबंधित "प्रमाण" लोकबोलींचा इतिहास असा : आजकाल भारतात मराठी, हिंदी, गुजराती, कोंकणी वगैरे नावांनी असे बोलणे आपल्याला दररोज ऐकू येते, वाचनात येते.

जर येथील लेखाचे शीर्षक "पतंजलीच्या काळात दुसरी भाषा म्हणून संस्कृत जिवंत की मृत? प्रा. माधव देशपांडे यांचे मत" असे असते, तर ते अधिक सुस्पष्ट आणि नेमके झाले असते.

भाषांतराच्या आदल्या प्रास्ताविकाच्या परिच्छेदातही प्रा. देशपांडे यांचे मत सद्यस्थितीबद्दल आहे, असा काहीसा गैरसमज होऊ शकतो. तो गैरसमज टळला असता.

माझ्या माहितीत आपली मातृभाषा सोडून साधारणपणे इंग्रजी, हिंदी , स्पॅनिश या भाषेत बोलणारे लोक आहेत पण घरी / मित्रमंडळीत संस्कृत बोलणारे कोणी पाहण्यात नाही. संस्कृत आजही शाळेत शिकवतात, मुले तो विषय घेतात. माझाही होता. पण पुढे त्यात लेखन वाचन करणार्‍यांची संख्या मर्यादित राहते असा माझा अनुभव आहे.
हा अनुवाद वाचून दुसरी भाषा म्हणून पूर्णपणे मृत नाही आणि जिवंत पण नाही असे मला वाटले. या प्रश्नाचे याचे हो किंवा नाही असे एकच उत्तर द्यायचे झाले तर काय देणार?
नक्की काय म्हणायचे आहे ते समजले नाही. पूर्ण माहिती मिळाली नाही. पण त्या पुस्तकात या मुद्द्यावर सखोल विवेचन असावे. असे वाटते. धनंजय यांनी पूर्ण पुस्तक वाचले असेल तर त्यांनी त्यांचा नेमका मुद्दा आणखी सोप्या भाषेत सांगावा अशी विनंती.
या लेखाला प्रतिसाद देणारे राजीव आणि राधिका हे सुद्धा यात मदत करू शकतील.

व्याख्येचा प्रश्न आहे.
१. "कुठेतरी कोणीतरी बोलते" व्याख्येत मठूर पुरते. या व्याख्येने जिवंत आहे.

संस्कृत जिवंत आहे म्हणताना ही व्याख्या मनात होतीच.

२. "कोणीतरी प्राथमिक भाषा म्हणून बोलते" व्याखेत बहुधा मठूर पुरत नाही - (त्यांच्या संस्कृत उच्चारांना कर्नाटकी हेल आहे. बहुधा कुठलीतरी आधुनिक कर्नाटकी भाषा त्यांची प्राथमिक भाषा असावी.) या व्याखेने जिवंत नाही.

बहुधा प्राथमिक भाषा म्हणून भारतात संस्कृत बोलत नसावे. माधव देशपांड्यांच्या लेखात याचा उल्लेख आहेच. त्यामुळे वरील वाक्याशी सहमत आहे.

३. "कोणीतरी द्वितीय-शिकलेली भाषा म्हणून व्याकरणाशिवाय आत्मविश्वासाने बोलते." हे अखिल भारतातील संस्कृत-शिकलेल्या शिष्टसमाजाबद्दल खरे नाही. या व्याखेने अखिल भारतात जिवंत नाही.

या व्याख्या मान्य आहे. पण आपण काढलेला निष्कर्ष मान्य नाही. "संस्कृत - भारती "संस्था भारतभरातल्या लोकांना व्याकरणाशिवाय संस्कृत भाषा आत्मविश्वासाने बोलायला शिकवते. इथले संस्कृत प्रसारक त्याबद्दल जास्त माहिती देऊ शकतील. आतापर्यंत २० लाख लोक या पद्धतीने बोलायला शिकले असा दावा ते करतात. आकडा जरी अतिरंजित मानला तरी नेमका आकडा किती असला तर संस्कृत जिवंत समजायची आणि त्यापेक्षा कमी असेल तर मृत समजायची याबद्दल काही निकष असल्यास सांगावे.

या वेगवेगळ्या व्याख्यांनी करायचे काय? सर्व काही प्रत्यक्ष उपयोगावर अवलंबून आहे.

व्याख्या १. संस्कृत शिकून मला मठूर येथे जाऊन राहायचे असेल, तर ती जिवंत भाषा म्हणावी लागेल. आणि पाणिनी, कालिदास वगैरेंचे प्रयोग बाजूला ठेवून मठूरकरांचे प्रयोग प्रमाण मानावे लागतील. यात काहीच चूक नाही, (पण मला रस नाही).

आज मला इटली, फ्रान्स वगैरे देशांमध्ये जाऊन राहायचे नाही. मग या भाषा मी मृत समजाव्यात का? या न्यायाने मला येत असलेल्या हिंदी, मराठी आणि इंग्रजी व्यतिरिक्त सर्व भाषा मृत ठरतील.

व्याख्या २. संस्कृत प्राथमिक भाषा जर कोणाची असेल, तर त्यांना मराठी, कन्नड वगैरे शिकणे जाचक होईल. सरकारी अर्ज भरणे जाचक होईल. असे लोक कुठे राहात असतील, तर सरकारी कार्यालयात संस्कृतात अर्ज भरण्याची मुभा देणे लोकशाहीला साजेसे आहे. (पण महाराष्ट्रात संस्कृतात अर्ज छापायची गरज नाही, असे मला वाटते.)

संस्कृत कोणाचीही प्राथमिक भाषा नाही यावर सहमत असल्याने वरील चर्चा "हायपोथिटिकल" सदरात जमा. मला त्यात रस नाही.

व्याख्या ३. मला संस्कृतातील समृद्ध वाङ्मय अभ्यासायचे असेल, तर त्या काळचेच प्रयोग प्रमाण मानून त्या काळच्या व्याकरणाच्या नियमांप्रमाणे मला भाषा शिकावी लागेल. यात मला सर्वाधिक रस आहे. आणि महाराष्ट्रातील किंवा गोव्यातील शाळां-कॉलेजांमध्ये हेच समृद्ध संस्कृत वाङ्मय (विद्यार्थ्यास रस असल्यास) शिकवावे, असे एक नागरिक म्हणून मला वाटते.

आज मी व्याकरणाशिवाय आईवडिलांचे ऐकून मराठी शिकलो तरी शाळेत मला व्याकरणाच्या नियमाप्रमाणे मराठी शिकायलाच लागते. इतकेच नव्हे तर मराठीच असलो तरी ज्ञानेश्वरी वाचताना ज्ञानेश्वरांची "पूर्णपणे निराळी भाषा आहे" असे वाटणारी शब्दकळा आणि व्याकरण शिकावेच लागले. त्याने मराठी जिवंत भाषा असण्यात अंतर पडत नाही असे वाटते.

म्हणून "मठूरमध्ये जिवंत म्हणून जिवंत" या मर्यादित उपयोगाच्या व्याख्येपेक्षा "पूर्वीच्या काळची समृद्ध म्हणून त्या काळची शिकण्यायोग्य भाषा" (आता जिवंत नाही असे म्हटले तर चालेल) या व्याखेचा मला अधिक उपयोग आहे.

इथे मतभेद आहे. अन्य एका संकेतस्थळावर त्याच्या मालकांनी

आज व्यवहारात संस्कृत भाषेचा मला कुठेच वापर होतांना दिसत नाही.. संस्कृत ही भारतीय भाषा आहे. परंतु भारतातल्या मुंबई, दिल्ली, कलकत्ता, लखनऊ, हैद्राबाद, जयपूर, कोल्हापूर, इत्यादी अनेक शहरातून मी वावरलो आहे परंतु आजतागायत मला यापैकी कुठल्याही ठिकाणी संस्कृत भाषेचा रोजच्या दैनंदिन व्यवहारात उपयोग होतांना आढळला नाही. असे का बरे?

असा युक्तिवाद "संस्कृत मृत आहे" हे सिद्ध करण्यासाठी केल्यावर त्यावर आपण

१) व्यवहारात तिचा नित्यनियमित वापर.
(येथे व्यवहार म्हणजे माणसा-माणसांतला व्यवहार असे गृहीत धरले आहे.) बहुतेक होत नसावा. कर्नाटकात मठूर नावाचे अग्रहार आहे (खेडे), तिथे दैनंदिन बोलचालीसाठी संस्कृतचा व्यवहार होतो, असे ऐकून आहे.

असे लिहून मर्यादित प्रमाणावर का होईना वापर होत असल्याने "ती मृत नाही" असा अर्थ ध्वनित केला होतात. "संस्कृत बोलणारे कमी आहेत" यावर "गोंड, कोर्कू वगैरे भाषा बोलणारेही कमीच आहेत" असे लिहिले होते. पुढे तर स्पष्टच लिहिले होते.

(मिसळपावाबाहेरच्या आयुष्यात मात्र "अमुक भाषा मृत आहे" असे मी म्हणणार नाही. फारतर "अमुक भाषेवर सरकारी पैसे खर्च करताना व्यवहारातील फायदे-तोटे बघा" एवढेच म्हणेन. वैयक्तिक पैसे कोणी कितीही खर्च करावेत - मला त्याचे काही नाही.)

असे असताना "(आता जिवंत नाही म्हटले तरी चालेल)" असे हृदयपरिवर्तन नेमके कशाने झाले? हे त्यावेळी तिथे लिहिले असते तर तिथल्या मालकांनी आनंदाने मिठीच नसती का मारली? तिथले मालक वेगळे काय म्हणत होते? की तिथे संस्कृतबद्दलच्या तळमळीने मालकांशी वाद घातला आणि त्याचवेळी इथे "संस्कृत मृत आहे" असे म्हणणार्‍या विदुषींशी सहमती दाखवली, त्याबद्दल मी बर्‍याच उशीराने जाहीर प्रश्न विचारल्याने मृत असण्याशी सहमतीबद्दल आता घाईघाईने स्पष्टीकरण तयार करून दिले?

विनायक

दुसर्‍या संकेतस्थळावर आपण आणि तिथले मालक यांच्यातील संवाद खालील दुव्यावर वाचता येतील.

संस्कृत मृत भाषा समजावी काय?

- - -

काही रोचक चलिच्चित्रे

१
आणि
२

--
तमिळ्नाट्लेर्न्दु डैर्रक्टा मराट्टिदेडत्तुक्कु वंदु सेट्लान ओरु चिन्नमनिदनिन एळुत्तु यिदु!

हैयो हैयैयो!

"आता जिवंत नाही म्हटले तरी चालेल" म्हणजे "दुसर्‍या कोणाने या व्याख्येनुसार जिवंत नाही असे म्हटले, तर मी खंडन करणार नाही"

मिपाचे मालक "संस्कृत मृत आहे"असे ठासून सांगत असताना आपण जो प्रतिवाद करत होतात ते खंडन नव्हते? तात्या तुम्ही "शब्दच्छल" करीत आहात असेही तिथे म्हणाले होते. जाऊ दे. दोन्ही चित्रे लोकांसमोर आहेत.

विनायक

म्हणून "मठूरमध्ये जिवंत म्हणून जिवंत" या मर्यादित उपयोगाच्या व्याख्येपेक्षा "पूर्वीच्या काळची समृद्ध म्हणून त्या काळची शिकण्यायोग्य भाषा" (आता जिवंत नाही असे म्हटले तर चालेल) या व्याखेचा मला अधिक उपयोग आहे.

आपली मर्यादित उपयोगाची व्याख्या "मठूरमध्ये जिवंत म्हणून जिवंत"
(आता जिवंत नाही असे म्हटले तरी चालेल) असे आपण म्हणता तेव्हा "तिचा जिवंतपणा मठूरपुरताच मर्यादित आहे, मला मठूरमध्ये जाऊन रहायचे असेल तरच संस्कृत शिकण्याचा उपयोग आहे एरवी नाही. मठूरबाहेर संस्कृत जिवंत नाही , मठूर हा भारताचा ०.१% ही भाग नसावा म्हणून ९९.९% भारतात मृत म्हणून अखिल भारतात जिवंत नाही" असा आपल्या म्हणण्याचा अर्थ मी गृहीत धरला आहे. अन्य एका व्याख्येनुसारही अखिल भारतात संस्कृत जिवंत नसल्याचे आपण म्हटले आहे यावरून मी घेतलेला आपल्या म्हणण्याचा अर्थ बरोबर असावा.

मिपावर नेमके याच व्याख्येनुसार विसोबा खेचर युक्तिवाद करत होते.
"मठूरचे नावही मी ऐकले नाही, पण दिल्ली, जयपूर, मुंबई, कलकत्ता वगैरे शहरात संस्कृत बोलताना लोक दिसत नाहीत म्हणून ती मृत आहे" या तात्यांच्या म्हणण्यात आणि आपल्या वरच्या म्हणण्यात साधर्म्य आहे.

"मर्यादित वापर" हा विसोबांचा एक मुद्दा होता. दुसरा म्हणजे संस्कृतच्या बोलीभाषा नाहीत आणि त्यात साहित्यनिर्मिती नाही वगैरे मुद्दे होते ते वेगळे. मुख्य चर्चा वापराच्या मुद्द्यावर होती. वापर मर्यादित असण्यावर आपण आणि विसोबा यांचे एकमत होते. त्यामुळे विसोबा संस्कृतला "मृत" म्हणण्याबद्दल आग्रही होते तर आपण कुठल्याही भाषेला मृत म्हणणार नाही असे लिहिलेत. यावरून विसोबांचा (आणि माझाही) असा समज झाला की आपण विसोबांचे खंडन करत आहात. विसोबांनी आपण शब्दच्छल करता असेही लिहिले. एक गोष्ट प्रामाणिकपणे मान्य केली पाहिजे की तिथे आपण विसोबांना "मी आपल्या बहुतांशी मुद्द्यांशी सहमती व्यक्त केली आहे" असे लिहिले आहे. तरीपण आपण मतभेदाचे छोटे छोटे मुद्दे मांडलेत. त्यावरून विसोबांचा (आणि माझा) असा समज झाला की मुख्य मुद्द्यांबद्दल सहमती असली तरी संस्कृतला "मृत" म्हणण्याबद्दल आपण सहमत नाही, उलटा आपला विरोधच आहे.

त्यामुळे "संस्कृत मृत आहे असे इतर कोणी म्हणाले तर मी त्याचे खंडन करणार नाही" हे वाक्य बरोबर ठरत नाही. आता मी खंडन केले नाही उलट मंडनच केले, विसोबा (आणि मी) मंदबुद्धीचे असल्याने त्यांच्या लक्षात आले नाही असे म्हणायचे असेल तर पुढच्या वेळी खबरदारी घेऊन अगदी मंदबुद्धी मनुष्यालाही समजेल अशा नि:संदिग्ध भाषेत लिहावे म्हणजे विसोबासारख्यांचे (आणि माझ्यासारख्यांचे) गैरसमज होऊन आपण दोन ठिकाणी दोन वेगवेगळ्या गोष्टी प्रतिपादन करता असे म्हणायला जागा उरणार नाही.

नवा प्रतिसाद.

नमस्कार,

हा नवा प्रतिसाद आहे. ह्या लेखातील काही प्रतिसाद वर-वर वाचले आहेत, परंतु त्यात उल्लेख आलेले मूळ उपक्रमावरिल तसेच मिसळपावावरिल लेख वाचलेले नाहीत.

खरे पाहता एखादी भाषा जिवंत आहे अथवा नाही ह्यापेक्षा तिचा काही उपयोग आहे काय, असल्यास तो काय अशी चर्चा अभ्यासकांकडून अपेक्षिली जावी. परंतु येथे प्रश्न मांडला गेलाच आहे, तर त्यावर आतापर्यंत न चर्चिला गेलेल्या मुद्द्याकडे लक्ष वेधू इच्छितो.

भारतीय राज्यघटनेने संस्कृत भाषेस अधिकृत भाषेचे अधिष्ठान दिलेले आहे. ह्याचा एक सरळ अर्थ असा, सध्या भारताचे शासन त्या भाषेस मृतभाषा मानित नाही. संस्कृतास अधिकृत भाषा म्हणून अधिष्ठान देतांना मृतभाषेचा प्रश्न येवून वाद झाला होता, त्यावेळी मार्गदर्शक भारतीय भाषाभ्यासकांच्याकडून 'मृतभाषा' ह्या संज्ञेची व्याख्या 'जी भाषा संभाषणस्वरूपात अथवा लेखनस्वरूपात समजणारी कोणी एक व्यक्ती अथवा व्यक्तीसमूह अस्तित्त्वात नाही तिला मृतभाषा म्हणावे' अशी करण्यात आली होती असे भारतीय राज्यघटनेच्या इतिहासात नोंदवलेले आढळेल. जिज्ञासूंनी शोध घ्यावा.

ही व्याख्या आंतरराष्ट्रीय भाषाभ्यासकांनी मान्य केलेल्या व्याख्येपेक्षा निश्चितच भिन्न आहे, तथापि आंतरराष्ट्रीय भाषाभ्यासकांनी व्याख्यानिश्चिती करतांना भारतीय भाषांचा विचार केला होता अथवा नाही हे कळण्यास मार्ग नाही. आंतरराष्ट्रीय भाषाभ्यासकांनी 'मृतभाषा' ह्या संज्ञेची व्याख्या 'ज्या भाषेस मातृभाषा म्हणून बोलणारे कोणीही अस्तित्त्वात नाही ती भाषा मृतभाषा' असे साधारण शब्दांत केली आहे. ही व्याख्या सर्वसमावेशक नाही. ह्याचे कारण असे, की संस्कृत भाषा ही इतिहासकाळी कोणाची मातृभाषा ह्या अर्थाने अस्तित्त्वात नसून ती केवळ ज्ञानभाषा / संपर्कभाषा / शासन, व्यापार इत्यादि व्यवहारोपयोगी भाषा अशा अर्थाने अस्तित्त्वात होती असे म्हणणारा एक मतप्रवाह आहे. अर्थात्, मत्तूर ग्रामाचे (मठूर नव्हे. ते उगीचच 'माठ' म्हटल्यासारखे वाटते!) उदाहरण येथे अभ्यासण्यासारखे आहे. मत्तूरातील लोक संस्कृताचा मातृभाषा म्हणून उपयोग करतांत काय, हे तपासणे त्यासाठी आवश्यक आहे.

तरीही, जोपर्यंत संस्कृतभाषा समजणारे विद्वान अस्तित्त्वात आहेत तोपर्यंत शासन त्या भाषेस अधिकृतरीत्या मृतभाषा मानू शकणार नाही. राज्यघटना तथा अधिनियम हेही त्तिला मृतभाषा मानू शकणार नाहीत. त्यामुळे एखाद्या भाषेस 'ती मृतभाषा आहे' असे जाहिर करणारे विद्वान त्यांचे पुरोगामीत्त्व एकार्थाने सिद्ध करू शकणार नाहीत. काही अभ्यासकांना 'शासन ब्राह्मणांस धार्जिणे आहे, ब्राह्मण्यवादी, मनुवादी, जातीयवादी आहे' इत्यादि आरडा करून शिमगा करता येईल कदाचित; परंतु जोपर्यंत असे अभ्यासक आहेत, तोपर्यंत इतर काही अभ्यासकांना एकाच वेळी अनेक लोकांना खुश करून स्वतःचा "पोलिटिकल करेक्टनेस" अर्थात् दुटप्पी मुत्सद्दीपणा दाखवणे भाग आहे.

अर्थात् ह्यात चूक कोणा एकाची नाही. ह्याचे कारण असे: जोपर्यंत संस्कृतभाषा समजणारे विद्वान अस्तित्त्वात आहेत, तोपर्यंत तिच्या मृततेवर होणारे वाद हे फालतू आहेत.

--

ता.क. प्रतिसाद छापून झाल्यानंतर गूगल् मध्ये शोध घेतला असता लोकसत्ता आज दि. ०१ नोवें २००९ रोजी प्रसिद्ध झालेला एक लेख दिसला. त्या लेखात ती जिवंत भाषा असल्याचे म्हटले आहे. त्याची लिङ्क् येथे देतो आहे.

संस्कृत : जागतिक दर्जाची भाषा - अच्युत राईलकर

--
तमिळ्नाट्लेर्न्दु डैर्रक्टा मराट्टिदेडत्तुक्कु वंदु सेट्लान ओरु चिन्नमनिदनिन एळुत्तु यिदु!

हैयो हैयैयो!

चर्चेत सकारात्मक भाग घेतल्याबद्दल श्री. धनंजय, श्री. विकास आणि श्री. हैयोहैयैयो यांचे आभार!

विनायक

माझं म्हणणं (पुन्हा एकदा) -

कुठल्याही जिवंत भाषेची आपल्याला सर्वसाधारणपणे खालील लक्षणे सांगता येतील..

अ) व्यवहारात तिचा नित्यनियमित वापर.

आज व्यवहारात संस्कृत भाषेचा मला कुठेच वापर होतांना दिसत नाही.. संस्कृत ही भारतीय भाषा आहे. परंतु भारतातल्या मुंबई, दिल्ली, कलकत्ता, लखनऊ, हैद्राबाद, जयपूर, कोल्हापूर, इत्यादी अनेक शहरातून मी वावरलो आहे परंतु आजतागायत मला यापैकी कुठल्याही ठिकाणी संस्कृत भाषेचा रोजच्या दैनंदिन व्यवहारात उपयोग होतांना आढळला नाही. असे का बरे?

ब) बोलीभाषेतील तिचे स्वरूप. जसे मराठीबाबत सांगायचे तर कोकणी, मालवणी, आगरी, खास कोल्हापुरी ढंगाची, माणदेशी इत्यादी.

बोलीभाषा हे माझ्या मते कुठल्याही भाषेचे एक वेगळेच सौंदर्य आहे. तिचा स्वत:चा असा एक खास ढंग आहे, गोडवा आहे. सर्वसाधारण, सामान्य माणसाला भाषेचा बोलीभाषा हा प्रकार वापरायला खूप बरा पडतो. कारण तिथे भाषेचे नियम, व्याकरणाचे नियम आपोआपच थोडे शिथिल झालेले असतात. जसा प्रान्त असतो तशी बोलीभाषा असते. एवढेच नव्हे, तर मुख्य भाषेप्रमाणेच बोलीभाषेतही खूप चांगली निर्मिती झालेली आपल्याला पाहायला मिळेल! जसे एखाद्या चित्रपटातले बोलीभाषेतील गावरान संवाद, गं साजणी..कुन्न्या गावाची.. या सारखी काही फक्कड गाणी इत्यादी..

संस्कृतमध्ये बोलीभाषा हा प्रकार आहे का? असल्यास सर्रास आहे का? नसल्यास बोलीभाषा या भाषेचे सौंदर्य वाढवणार्‍या प्रकाराला संस्कृत भाषा पारखी कशी राहिली? काय कारणे असावीत?

क) त्या भाषेत होणारी नवनिर्मिती. जसे कथा, कांदंबर्‍या, कविता, नाटके, चित्रपट, इत्यादी..

आपल्या मायमराठीचे उदाहरण घ्यायचे झाले तर अगदी आजच्या घडीलाही मराठीमध्ये उत्तमोत्तम साहित्य निर्मिती होत आहे. मराठी भाषेत, किंवा हिंदी भाषेत अनेक मंडळी उत्तमोत्तम कथा, कादंबर्‍या, काव्य, गाणी, नाटके, चित्रपट इत्यादींची निर्मिती करत आहेत. आजच्या घडीला संस्कृत भाषेत मला एकही चित्रपट अथवा नाटक पाहायला मिळत नाही. 'तिन्ही सांजा सखे मिळाल्या..' सारखे एखादे तरल गाणे आजतागायत मला संस्कृत भाषेत ऐकायला मिळाले नाही..

का बरे असे?

वरील सर्व पार्श्वभूमीवर आजच्या घडीला संस्कृत भाषा मला कुठेच दिसत नाही. कुणाला दिसल्यास दाखवून द्यावे..

तात्या.

न लगे मुक्ति आणि संपदा, मिसळसंग देई सदा!